Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PZP 3/12
POSTANOWIENIE
Dnia 6 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa S. Spółki Akcyjnej Oddział E. S. w K.
przeciwko W. G., A. O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 6 lutego 2013 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem przez Sąd Okręgowy - Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 23 listopada 2012 r.,
„Czy strony umowy o pracę wykonywanej za granicą mogły ustalić,
że kwoty zapłaconego przez pracodawcę podatku od wynagrodzenia
nie stanowiły części wynagrodzenia pracownika, a zwrot
nadpłaconego podatku nie stanowił świadczenia należnego
pracownikowi z tytułu stosunku pracy?”
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
I. Powyższe pytanie zostało przedstawione w sprawie, w której powód S. SA
– Oddział E. S. w K. dochodzi od pozwanego W. G. kwoty z 2.792,68 euro lub
równowartości tej kwoty w wysokości 10.987,80 zł i od pozwanego A. O. kwoty
842,66 euro lub równowartości tej kwoty w wysokości 3.315,45 zł oraz ustawowych
odsetek od tych kwot z tytułu nadpłaconych w Niemczech podatków od
wynagrodzeń za pracę pozwanych.
Pozwany W. G. był zatrudniony u powoda w okresie od dnia 5 sierpnia 2006
r. do dnia 19 czerwca 2009 r. i był delegowany do pracy w Niemczech. W umowie o
pracę zawartej na czas określony od dnia 5 sierpnia 2006 r. do dnia 16 czerwca
2007 r. strony ustaliły, że w okresie wykonywania pracy za granicą pozwany W. G.
będzie otrzymywał wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 1.180 euro oraz premię w
wysokości do 25% wynagrodzenia zasadniczego jako wynagrodzenie netto, a
pracodawca będzie finansował z własnych środków zaliczki na podatek od
wynagrodzeń oraz składki na ubezpieczenie społeczne. W kolejnej umowie o pracę
zawartej na czas określony od dnia 17 czerwca 2007 r. do dnia 30 czerwca 2008 r.
strony ustaliły, że w okresie wykonywania pracy za granicą pozwany W. G. będzie
otrzymywał wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 1.300 euro oraz premię w
wysokości do 25% wynagrodzenia zasadniczego jako wynagrodzenie netto, a
pracodawca będzie finansował z własnych środków zaliczki na podatek od
wynagrodzeń oraz składki na ubezpieczenie społeczne. Tak samo strony ustaliły w
umowie o pracę zawartej na czas nieokreślony zawartej w dniu 25 czerwca 2008 r.
Pozwany W. G. w pisemnym oświadczeniu złożonym w dniu 31 lipca 2006 r.
zobowiązał się do zwrotu ewentualnie nadpłaconego przez pracodawcę podatku od
wynagrodzeń i do otwarcia w tym celu rachunku dewizowego oraz utrzymywania
go, co najmniej, do czasu wpływu wszystkich kwot zwracanych nadpłat podatku od
wynagrodzeń za cały okres zatrudnienia.
W dniu 25 sierpnia 2009 r. Urząd Finansowy w O. wydał decyzję w sprawie
zwrotu pozwanemu W. G. kwoty 2.800,04 euro z tytułu nadpłaconego podatku za
2007 rok.
Pozwany A. O. był zatrudniony u powoda na podstawie umowy o pracę
zawartej w dniu 23 czerwca 2004 r. na czas określony od dnia 29 czerwca 2004 r.
do dnia 30 czerwca 2005 r. W umowie o pracę pozwanego A. O. strony ustaliły, że
3
umówione wynagrodzenie jest wynagrodzeniem netto, a pracodawca będzie
opłacał z własnych środków zaliczki na podatek od wynagrodzeń oraz składki na
ubezpieczenie społeczne. Pozwany A. O. w pisemnym oświadczeniu złożonym w
dniu 24 czerwca 2004 r. zobowiązał się do zwrotu ewentualnie nadpłaconego przez
pracodawcę podatku od wynagrodzeń i do otwarcia w tym celu rachunku
dewizowego oraz utrzymywania go co najmniej do czasu wpływu wszystkich kwot
zwracanych nadpłat podatku od wynagrodzeń za cały okres zatrudnienia.
W dniu 29 czerwca 2007 r. Urząd Finansowy w O. wydał decyzję w sprawie
zwrotu pozwanemu A. O. kwoty 842,66 euro z tytułu nadpłaconego podatku za
2004 rok.
Postanowienia umów o pracę powodów były zgodne z obowiązującym u
powoda regulaminem wynagradzania, który w § 3 stanowi, że za wykonaną pracę
w czasie trwania umowy pracownikowi przysługuje wynagrodzenie walutowe netto,
które nie zawiera podatku od płac i składek na obowiązkowe ubezpieczenie
społeczne. Zgodnie z postanowieniami § 9 tego regulaminu pracodawca nalicza i
odprowadza ze środków własnych do niemieckiego urzędu finansowego podatek
od wynagrodzeń, a pracownik jest zobowiązany zwrócić pracodawcy wszystkie
kwoty otrzymane z niemieckiego urzędu finansowego w związku z rozliczeniem
rocznym podatku od wynagrodzeń.
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2012 r., sygn. akt IV
P 24/12, zasądził na rzecz powoda od pozwanego W. G. kwotę 2.792,68 euro z
ustawowymi odsetkami od dnia 29 września 2010 r. do dnia zapłaty i od
pozwanego A. O. kwotę 842,66 euro z ustawowymi odsetkami od dnia 5
października 2010 roku do dnia zapłaty.
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy stwierdził, że na podstawie umów o pracę na
pozwanych ciążył obowiązek zwrotu powodowi nadpłaconego przez niego podatku
od wynagrodzeń. Przedmiotem zobowiązania pozwanych nie był składnik
wynagrodzenia za pracę należnego pracownikowi, ale podatek należny
niemieckiemu organowi podatkowemu. Kwota tego podatku nie podlegała wliczeniu
do łącznej kwoty wynagrodzeń pozwanych i nie była z tych wynagrodzeń potrącana
przez powoda. Do spornej kwoty nie miały zatem zastosowania przepisy kodeksu
pracy o ochronie wynagrodzenia za pracę, a w szczególności art. 84 k.p. Interes
4
finansowy pozwanych nie został naruszony przez to, że umówili się z powodem, iż
będą otrzymywali wynagrodzenia netto. Z wynagrodzeń pozwanych zostały
wyłączone jedynie sumy odpowiadające obciążeniom publicznoprawnym na rzecz
niemieckich organów publicznych.
Pozwany W. G. i pozwany A. O. wnieśli apelacje od powyższego wyroku
Sądu Rejonowego – Sądu Pracy, zaskarżając go w całości. Zaskarżonemu
wyrokowi zarzucili naruszenie przepisów postępowania: art. 233 i art. 328 § 2 k.p.c.
oraz naruszenie przepisów prawa materialnego: a) art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 300
k.p. oraz w zw. z art. 3 ust. 1 i art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od
osób fizycznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307, ze zm.); b) art. 87 § 1
i art. 18 § 1 i § 2 k.p.; c) art. 9 § 2 k.p.
Pozwani kwestionują uznanie przez Sąd Rejonowy – Sąd Pracy, że
postanowienia ich umów o pracę, zgodnie z którymi otrzymywali wynagrodzenia
ustalone jako wynagrodzenia netto oraz byli zobowiązani do zwrotu nadpłaconego
przez pracodawcę podatku od wynagrodzeń, były zgodne z prawem i ważne.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpatrując
apelacje powodów od wyroku Sądu Rejonowy – Sąd Pracy z dnia 4 kwietnia 2012
r., sygn. akt IV P 24/12, uznał, że w sprawie występuje powołane na wstępie
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości prawne i przedstawił to
zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
II. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w powołanym
pytaniu w istocie rzeczy przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
apelacje pozwanych, a nie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, jak
tego wymaga art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zapytał się, czy
postanowienie umowy o pracę, zgodnie z którym pracodawca zobowiązuje się do
opłacania podatku od wynagrodzeń należnego od pracownika na podstawie prawa
państwa, do którego pracownik został delegowany, a pracownik do zwrotu
nadpłaconego podatku, są zgodne z przepisami polskiego prawa pracy
regulującymi swobodę stron ukształtowania treści stosunku pracy w części
dotyczącej wysokości wynagrodzenia. W treści pytania, a zwłaszcza w jego
5
uzasadnieniu, powyższe postanowienie jest traktowane jako postanowienie
kreujące prywatnoprawne zobowiązanie umowne, które podlega prawu państwa
wskazanemu przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego.
Przy rozpoznawaniu analizowanej sprawy doszło do pomieszania dwóch
odrębnych materii prawnych, a mianowicie ustalenia w umowie o pracę należnego
pracownikowi wynagrodzenia za pracę, czyli ukształtowania treści umownego
stosunku zobowiązaniowego, i opodatkowania tego wynagrodzenia, czyli treści
stosunku władczego łączącego podatnika z państwem.
Prawo podatkowe państwa określa podmiot podlegający obowiązkowi
podatkowemu, dochód podlegający opodatkowaniu i procedurę obliczania i
pobierania podatku. Obowiązywanie i stosowanie tego prawa ma miejsce tylko w
granicach władzy państwa, które je ustanowiło. Inaczej mówiąc, państwo określa
zakres podmiotowy i przedmiotowy zastosowania tego prawa. W stosunkach
zobowiązaniowych z elementem zagranicznym może powstać sytuacja, że podmiot
uzyskujący dochód z tego stosunku podlega obowiązkowi podatkowemu w dwóch
lub w więcej państwach (podwójne opodatkowanie). Nie powstaje natomiast
zagadnienie kolizyjnoprawne, którego państwa prawo jest właściwe do
rozstrzygnięcia sprawy podatkowej. W każdym z państw jest właściwe prawo
podatkowe danego państwa, a prawo podatkowe innego państwa nie ma
zastosowania. Umowy międzynarodowe o unikaniu podwójnego opodatkowania nie
zmieniają zasady, że każde państwo stosuje tylko własne prawo podatkowe.
Określają jedynie, w którym z umawiających się państw pobierany jest podatek od
danego dochodu lub majątku.
Pytanie Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych nie
może zostać przekształcone do postaci, w której byłoby możliwe udzielenie na nie
odpowiedzi bez wykroczenia poza jego treść i uzasadnienie. Podstawowa wada
pytania tkwi w przyjęciu, że w rozstrzyganym stanie faktycznym chodzi o
roszczenie z umowy o pracę i do rozstrzygnięcia o tym roszczeniu, zgodnie z
normami kolizyjnymi prawa prywatnego międzynarodowego, właściwe jest polskie
prawo pracy.
6
Błąd w rozpoznawaniu sprawy nastąpił już przy kwalifikowaniu tego stanu
faktycznego na podstawie norm prawa prywatnego międzynarodowego. Spór nie
toczy się bowiem o zwrot nadpłaty wynagrodzenia.
Powód przedstawił sądowi do rozstrzygnięcia roszczenie z odrębnej umowy
włączonej do treści umowy o pracę, a treścią tej umowy było zobowiązanie się
pracodawcy do zapłacenia za pracownika podatku obciążającego pracownika
zgodnie z niemieckim prawem podatkowym, a pracownika do zwrotu pracodawcy
nadpłaconego podatku. Powyższa umowa opiewa na przejęcie przez pracodawcę
publicznoprawnego zobowiązania podatkowego pracownika powstałego na
podstawie niemieckiego prawa podatkowego, a więc prawa publicznego innego
państwa niż państwo orzekania. Powyższa umowa miała wywierać skutki tylko
między jej stronami, a dla państwa będącego wierzycielem miała być nieznana.
III. Przed przejściem do dalszej analizy sprawy, niezbędne są pewne
wyjaśnienia dotyczące ustalenia w umowie o pracę, że pracownik będzie
otrzymywał wynagrodzenie netto, niezawierające podatku od płac oraz składek na
obowiązkowe ubezpieczenie społeczne, a pracodawca z własnych środków
finansuje zaliczki na podatek od płac i składki na ubezpieczenie społeczne i jest ich
płatnikiem. To wyjaśnienie jest potrzebne, aby pełniej uzasadnić, że strony zawarły
odrębną umowę o przejęcie przez pracodawcę publicznoprawnego obowiązku
podatkowego, a w samej treści umowy o pracę znajduje się tylko część tej umowy.
Główna część tej umowy znajduje się w oświadczeniu pracownika, że zobowiązuje
się zwrócić nadpłacony przez pracodawcę podatek.
Możliwość ustalenia przez strony umowy o pracę, czy wynagrodzenie
pracownika jest wynagrodzeniem netto czy brutto, jest uznawana w systemach
prawa pracy niektórych państw, m. in. w niemieckim prawie pracy. Przy ustaleniu,
że wynagrodzenie pracownika jest wynagrodzeniem brutto pracodawca od
ustalonej kwoty wynagrodzenia odlicza obciążające pracownika podatki i składki
ubezpieczeniowe. Przy ustaleniu, że wynagrodzenie pracownika jest
wynagrodzeniem netto, do kwoty ustalonego wynagrodzenia netto pracodawca
dolicza obciążające pracownika podatki i składki ubezpieczeniowe oraz
odprowadza je do właściwych instytucji. Nie jest to oczywiście proste pomnożenie
7
kwot wynagrodzenia netto przez procentową stawkę podatkową i procentową
stawkę składki ubezpieczeniowej. Podstawę wymiaru podatków i składek
ubezpieczeniowych stanowią wynagrodzenia brutto. Umowa, że wynagrodzenie
pracownika jest wynagrodzeniem netto, ma skutki tylko dla stron. Podmiotem
zobowiązanym do opłacania podatków i składek ubezpieczeniowych pozostaje
pracownik. Wynagrodzenie netto gwarantuje pracownikowi otrzymanie zawsze
umówionej kwoty, niezależnie od zmiany obciążeń podatkowych i składkowych.
Pracownik decyduje o tym, czy ten sposób ustalenia wysokości wynagrodzenia jest
dla niego korzystny. Jeżeli strony nie ustaliły wyraźnie, że wynagrodzenie
pracownika jest wynagrodzeniem netto, przyjmuje się, że wynagrodzenie
pracownika jest wynagrodzeniem brutto. [Na temat wynagrodzenia brutto i netto w
prawie niemieckim zob. szerzej: R. Krause w: Münchener Handbuch zum
Arbeitsrecht, Band 1. Individualarbeitsrecht. (hers. R. Richardi, O. Wlotzke, H.
Wißmann, H. Oetker), 3. Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2009, § 55, Rdnr.
42-52 oraz powołane tam piśmiennictwo i orzecznictwo].
Zarówno w sytuacji, gdy strony umawiają się o wynagrodzenie brutto, jak i w
sytuacji, gdy strony umawiają się o wynagrodzenie netto, zobowiązanie podatkowe
ciąży na pracowniku. Wysokość zobowiązania podatkowego pracownika jest w obu
sytuacjach taka sama.
IV. Z samego postanowienia umowy o pracę, że ustalone wynagrodzenie
jest wynagrodzeniem netto, nie wynika obowiązek pracownika przekazania
pracodawcy zwróconej przez organ podatkowy nadpłaty podatku i odpowiadające
temu obowiązkowi pracownika prawo (roszczenie) pracodawcy do żądania
przekazania nadpłaty podatku. Postanowienie umowy o pracę, zgodnie z którym
ustalone wynagrodzenie za pracę jest wynagrodzeniem netto, może mieć
znaczenie tylko w sytuacji, gdy pracownik zobowiązany jest do opłacania podatku
od wynagrodzenia i składek na ubezpieczenia społeczne. W sytuacji, gdy do
opłacania podatku od wynagrodzeń i składek na ubezpieczenia społeczne
zobowiązany jest pracodawca określanie wynagrodzenia jako brutto lub netto, jest
niepoprawne z punktu widzenia językowego i matematycznego. Kwota
wynagrodzenia należnego pracownikowi będzie we wskazanej sytuacji taka sama.
8
Dodawanie lub odejmowanie zera od określonej wartości nie zmienia bowiem tej
wartości.
Do tego, aby istniała w ogóle możliwość rozpatrywania roszczenia
pracodawcy do pracownika o oddanie zwróconej pracownikowi nadpłaty podatku od
wynagrodzenia jako roszczenia wynikającego z umowy, konieczne jest, aby strony
umowy o pracę ustalającej, że wynagrodzenie pracownika jest wynagrodzeniem
netto, zawarły dodatkową umowę o przejęcie przez pracodawcę zobowiązania
podatkowego pracownika.
W analizowanej sprawie strony zawarły taką umowę. Jest to stan faktyczny,
który wymaga kwalifikacji na podstawie norm kolizyjnych prawa międzynarodowego
prywatnego. W momencie, w którym strony zawarły umowę o pracę i związaną z
nią umowę o przejęcie przez pracodawcę zobowiązania podatkowego pracownika,
obowiązywała ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne
międzynarodowe (Dz.U. z 1965 r. Nr 46, poz. 290, ze zm.).
W analizowanej sprawie już na etapie kwalifikacji stanu faktycznego na
podstawie norm kolizyjnych tej ustawy powinno zostać wykluczone rozpatrywanie
uzgodnień stron umowy dotyczących ustalenia wynagrodzenia netto oraz opłacenia
przez pracodawcę podatku od wynagrodzenia za pracownika i przekazania przez
pracownika pracodawcy otrzymanego od organu podatkowego zwrotu nadpłaty
podatku jako całości kształtującej prawo pracownika do wynagrodzenia.
Zagadnienie kwalifikacji w prawie prywatnym międzynarodowym należy do
bardzo spornych (zob. np.: M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, wyd. 14,
Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2012, s. 58 i n.). Przez kwalifikację w prawie
prywatnym międzynarodowym rozumie się wykładnię wyrażeń określających zakres
normy kolizyjnej, a także wyodrębnienie z prawa właściwego norm, na podstawie
których ma być dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego. Bez
względu na to, jaka z prezentowanych w teorii prawa prywatnego
międzynarodowego metod dokonywania kwalifikacji zostałaby zastosowana w
analizowanej sprawie, nie osiągnie się wyniku, że do zakresu normy kolizyjnej
dotyczącej treści umowy o pracę wchodzą uzgodnienia stron dotyczące opłacania
przez pracodawcę za pracownika podatku od wynagrodzenia i przekazywania
przez pracownika otrzymanych od organu podatkowego zwrotów nadpłat podatku.
9
Tego rodzaju postanowienie zamieszczone w umowie o pracę w oczywisty sposób
wykracza poza to, co rozumie się w zarówno w polskim prawie pracy, jak i w prawie
pracy innych państw przez treść stosunku pracy.
W analizowanej sprawie, jeżeli byłaby prawidłowo rozpatrywana, nie
mogłoby pojawić się pytanie, czy polskie prawo pracy dopuszcza umówienie się
przez strony stosunku pracy, że wynagrodzenie pracownika jest wynagrodzeniem
netto. Negatywna lub pozytywna odpowiedź na to pytanie nie przesądza
odpowiednio o oddaleniu powództwa lub zasądzeniu roszczenia dochodzonego
przez powoda.
Na marginesie należy zaznaczyć, że negatywna odpowiedź na powyższe
pytanie nie jest tak oczywista, jak przedstawił to Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w uzasadnieniu postanowienia o przedstawieniu
zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Przepisy polskiego prawa pracy nie wykluczają wyraźnie ustalenia
wynagrodzenia netto, do którego dolicza się obciążające pracownika zobowiązania
podatkowe i składki ubezpieczeniowe. Nie wyklucza umówienia takiego
wynagrodzenia w szczególności art. 87 § 1 k.p., który dotyczy dokonywania
potrąceń z wynagrodzenia, a nie zasad ustalania wysokości wynagrodzenia.
Ustalenie kwoty wynagrodzenia netto pracownika w umowie o pracę nie jest też
jednoznacznie mniej korzystne dla pracownika od przewidzianej w przepisach
prawa pracy lub postanowieniach układu zbiorowego pracy minimalnej kwoty
wynagrodzenia brutto dla danego stanowiska. Ustalenie kwoty wynagrodzenia netto
pracownika w umowie o pracę lub w postanowieniach układu zbiorowego może, ale
nie musi, być niezgodne z normami prawa stanowionego przez państwo, które
określają minimalne stawki wynagrodzenia w kwocie brutto (w szczególności chodzi
tu o wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalanego na podstawie
ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę;
Dz.U. z 2002 r. Nr 200, poz. 1679, ze zm.). Po odjęciu od kwoty wynagrodzenia
ustalonej w normie prawnej kwot podatku i składek ubezpieczeniowych może
pozostać bowiem kwota mniejsza lub większa od kwoty wynagrodzenia netto
ustalonej w umowie o pracę. Ustalenie wynagrodzenia netto w umowie o pracę jest
korzystne dla pracownika, gdy zapewnia mu otrzymanie kwoty większej od kwoty,
10
która byłaby wynikiem odjęcia kwot podatku i składek ubezpieczeniowych od kwoty
wynagrodzenia ustalonej w normie prawnej. Korzystność dla pracownika
uzgodnienia w umowie o pracę wynagrodzenia netto wyraża się ogólnie w tym, że
kwota, którą pracownik faktycznie otrzymuje do swojej dyspozycji, jest
uniezależniona od wysokości stawek podatkowych i stawek składek
ubezpieczeniowych. Sąd Najwyższy nie rozpatrywał dotychczas sprawy, w której w
umowie o pracę lub w układzie zbiorowym pracy byłoby ustalone, że
wynagrodzenie pracownika jest wynagrodzeniem netto, a pracownik
kwestionowałby zgodność z prawem ustanowionym przez państwo takiego
ustalenia. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2001 r., sygn. akt III ZP
13/01 (OSNAPiUS z 2002 r., nr 2, poz. 35), zgodnie z którą sąd pracy, zasądzając
wynagrodzenie za pracę, nie odlicza od tego wynagrodzenia zaliczki na podatek
dochodowy od osób fizycznych oraz składek na ubezpieczenie społeczne, nie daje
żadnych podstaw do formułowania stanowiska, że Sąd Najwyższy uznaje za
niezgodne z przepisami prawa pracy ustalenie przez strony umowy o pracę
wysokości wynagrodzenia pracownika w kwocie netto. W sprawie, w której została
podjęta powyższa uchwała, strony umowy o pracę nie umówiły się, że wysokość
wynagrodzenia pracownika jest ustalona w kwocie netto.
Umowa stron stosunku pracy dotycząca opłacenia przez pracodawcę
podatku od wynagrodzenia za pracownika i przekazania przez pracownika
pracodawcy otrzymanego zwrotu nadpłaty podatku nie jest objęta zakresem norm
kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, które odnoszą się do stosunku
pracy (art. 32 i art. 33 wyżej powołanej ustawy – Prawo prywatne
międzynarodowe). Taka umowa jest objęta zakresem norm kolizyjnych dotyczących
ogólnie zobowiązań umownych (art. art. 25 – 29 u.p.p.m.).
Normy kolizyjne powołanej wyżej ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe
dopuszczały ogólnie w zobowiązaniach umownych i w stosunkach pracy wybór
przez strony prawa właściwego, przy czym mogło być wybrane tylko prawo
pozostające w związku z zobowiązaniem (art. 25 § 1 i art. 32 p.p.m.). W braku
wyboru prawa właściwego przez strony ogólnie w zobowiązaniach umownych i w
stosunkach pracy było właściwe prawo państwa, w którym strony miały siedzibę lub
11
miejsce zamieszkania w chwili zawarcia umowy (art. 26 zdanie pierwsze i art. 33 §
1 p.p.m.).
W sytuacji, gdy strony w chwili zawarcia umowy miały miejsce zamieszkania
w tym samym państwie, bez względu na to, czy kwalifikacja rozpatrywanej umowy
byłaby dokonywana na podstawie norm kolizyjnych dla zobowiązań umownych, czy
też na podstawie norm kolizyjnych dla stosunku pracy, byłoby właściwe prawo tego
samego państwa bądź jako prawo wybrane przez strony, bądź jako prawo
wskazane łącznikiem obiektywnym wspólnego miejsca zamieszkania lub siedziby
stron w chwili zawarcia umowy. W zależności od tego, czy rozpatrywana umowa
będzie kwalifikowana na podstawie norm kolizyjnych dla zobowiązań umownych,
czy też na podstawie norm kolizyjnych dla stosunku pracy, będą do nie miały
zastosowanie inne normy materialne prawa właściwego.
Trzeba zaznaczyć, że w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienia prawnego budzącego
poważne wątpliwości w ogóle nie została powołana ustawa z dnia 12 listopada
1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 1965 r. Nr 46, poz. 290, ze
zm.). Nie została tym samym powołana norma kolizyjna, której zakres obejmuje
rozpatrywany stan faktyczny. Z całości wywodu Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wynikałoby, że uznaje rozpatrywany stan faktyczny za
objęty zakresem norm kolizyjnych dla stosunku pracy i mają do niego zastosowanie
normy prawa pracy prawa właściwego. Jest to kwalifikacja wadliwa.
W analizowanej sprawie strony zawarły umowę o przejęcie zobowiązania
podatkowego, które powstanie w państwie, do którego pracownik zostaje
delegowany.
Kwalifikacja prawna takiej umowy w prawie prywatnym międzynarodowym
powinna być dokonywana na podstawie norm kolizyjnych, które swoim zakresem
obejmują ogólnie zobowiązania umowne, a nie na podstawie norm kolizyjnych,
które swoim zakresem obejmują stosunki pracy.
W rozpatrywanej sprawie prawem właściwym jest polskie prawo cywilne, a
konkretnie przepisy kodeksu cywilnego o zmianie wierzyciela lub dłużnika (art. 509 i
nast. k.c.). Przy stosowaniu tych przepisów należy mieć przy tym na uwadze, że
12
zobowiązanie podatkowe nie powstaje na podstawie umowy podatnika z organem
podatkowym. Powoduje to, że te przepisy mogą być stosowane tylko odpowiednio
do zobowiązań podatkowych powstałych na podstawie obcego prawa. Do
zobowiązań podatkowych powstałych na podstawie prawa polskiego te przepisy nie
mogłyby być zastosowane przez polski sąd ze względu na szczególne regulacje
prawa podatkowego.
Rozważania czysto teoretyczne dopuszczalności zawarcia takiej umowy
prowadzą, do wniosku, że nie jest dopuszczalne jej zawarcie ze względu na
charakter zobowiązania podatkowego. W zobowiązaniu podatkowym między
obowiązkiem zapłaty podatku w wymaganej wysokości a roszczeniem o zwrot
nadpłaty podatku istnieje nierozerwalne powiązanie. Trudno byłoby mówić o
samodzielnej wierzytelności z tytułu nadpłaty podatku. Wierzytelność z tytułu
nadpłaty podatku mogłaby więc zostać przeniesiona na osobę trzecią tylko przy
przejęciu przez nią obowiązku zapłaty podatku.
W wyroku z dnia 17 stycznia 1997 r., sygn. akt III ZP 10/96, Sąd Najwyższy
stwierdził, że pracownik skierowany do pracy w Niemczech, który spełnił warunki do
otrzymania ulgi podatkowej według przepisów prawa niemieckiego, nie może żądać
zasądzenia od pracodawcy kwoty nadpłaconego przez niego podatku od
wynagrodzenia, jeżeli z umowy o pracę wynikało, że pracodawca opłaca podatek
od wynagrodzenia pracownika, który otrzymuje wynagrodzenie netto. Podobnie w
wyroku z dnia 7 lutego 2001 r., sygn. akt I PKN 237/00, (OSNP 2002, nr 21, poz.
516) Sąd Najwyższy stwierdził, że strony umowy o pracę za granicą mogły ustalić,
że kwoty zapłaconego przez pracodawcę podatku od wynagrodzenia nie stanowiły
części wynagrodzenia (netto) pracownika, a zwrot nadpłaconego podatku nie
stanowił świadczenia należnego pracownikowi z tytułu stosunku pracy.
Przedstawione stanowisko Sąd Najwyższy oparł na przepisie § 10 ust. 1
nieobowiązującej już uchwały nr 71 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1989 r. w sprawie
zasad wynagradzania oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą
pracownikom skierowanym do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa
eksportowego i usług związanych z eksportem (M.P. z 1989 r. Nr 14, poz. 106).
Wyżej wskazany przepis stanowił: „Podatki z tytułu przychodów z pracy oraz opłaty
pobytowe nakładane przez władze kraju zatrudnienia pracownika za granicą
13
ponoszone są przez jednostkę kierującą, chyba że pokrywa je kontrahent
zagraniczny”.
Stwierdzenie, że te wyroki zostały wydane w nieobowiązującym już stanie
prawnym i wyrażone w nich stanowisko nie może być zasadnie odnoszone do
obecnie obowiązującego stanu prawnego, nie jest prawdziwe. Powołany wyżej
przepis w oczywisty sposób wykraczał poza ustawową podstawę do wydania
uchwały przez Radę Ministrów i regulował zmianę dłużnika w publicznoprawnym
zobowiązaniu podatkowym regulowanym prawem państwa obcego, wkraczając w
obszar władzy suwerennej tego państwa. Powyższy przepis nie mógł wywrzeć
żadnych skutków w stosunku do wierzyciela podatkowego.
Należy jednak zauważyć, iż w powołanym wyżej wyroku I PKN 237/00 Sąd
Najwyższy wypowiedział się także w kwestiach mających znaczenie dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Po pierwsze Sąd Najwyższy uznał, że ustalenie
wynagrodzenia w kwocie netto nie narusza zasad polskiego prawa pracy (art. 18 §
2 k.p. i art. 87 k.p.). Odnosząc się do problemu korzystności takiego rozwiązania
należy również pamiętać, że pracownika nie interesuje w istocie kwota ustalonego
wynagrodzenia brutto, a kwota realnie otrzymywanego wynagrodzenia (netto). Po
drugie, tak jak i w niniejszej sprawie, należy wyraźnie stwierdzić, że przedmiotem
sporu nie jest zwrot wynagrodzenia za pracę, ale nadpłaconego podatku. Po trzecie
Sąd Najwyższy przyjął, że takie ustalenie wynagrodzenia nie było sprzeczne z art.
84 k.p., ani nie stanowiło obejścia prawa (art. 58 k.c. i art. 18 § 2 k.p.). Na tej
podstawie Sąd Najwyższy przyjął, że dopuszczalna była umowa w przedmiocie
zwrotu nadpłaconego podatku, jako niesprzeczna z przepisami prawa pracy (art.
509 k.c. w związku z art. 84 k.p.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści
sformułowanej w sentencji.