Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 527/12
POSTANOWIENIE
Dnia 12 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku T. S.
przy uczestnictwie Gminy T. i in.,
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania M. B.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Z.
z dnia 10 maja 2012 r., sygn. akt […],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Z. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy na wniosek T. S. postanowieniem z dnia 25 października
2011 r. ustanowił na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości, składającej
się z działek nr 5144/1 i 5143, położonej w Ż., dla której prowadzona jest księga
wieczysta nr […], służebność drogi koniecznej, obciążającą nieruchomość,
składającą się z działek nr 5124 i 5125, położoną w Ż., dla której prowadzona jest
księga wieczysta nr […].
Postanowieniem z dnia 10 maja 2012 r. Sąd Okręgowy na skutek apelacji
uczestniczki postępowania M. B. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten
sposób, że orzekł, iż ustanowiona „służebność drogi koniecznej nie
obejmuje właścicieli nieruchomości nr 5144/1”; w pozostałej części apelację
uczestniczki oddalił.
Według ustaleń dokonanych przez Sąd Rejonowy, obciążona nieruchomość,
której właścicielką jest uczestniczka M. B., przylega do stanowiącej współwłasność
wnioskodawcy i uczestniczki B. M. S. nieruchomości, składającej się z działki
siedliskowej nr 5143 oraz będącej pasem gruntu o szerokości 4 m działki nr 5144/1,
wykorzystywanej do przejazdu na działkę nr 5143. Działka nr 5143 jest
zabudowana domem i budynkami gospodarczymi. Wnioskodawca na niej obecnie
nie mieszka, a jedynie przechowuje sprzęty rolnicze. Działka nr 5144/1 ma
bezpośredni dostęp do drogi publicznej, a granicząca z nią działka nr 5143 w części
zabudowanej - jedynie do będącej własnością Gminy T. drogi gruntowej, okresami
trudno przejezdnej, łączącej się z drogą publiczną w odległości 1 km. Na działce nr
5143 znajduje się, przedzielające ją na dwie części, otoczone skarpami źródlisko,
które utrudnia normalne gospodarcze korzystanie z niej. Istnieje wprawdzie
możliwość wykonania kładki nad źródliskiem i połączenia obu części działki nr 5143
i całej nieruchomości stanowiącej współwłasność wnioskodawcy w funkcjonalną
całość, jednak wydatki z tym związane przekroczyłby kwotę 100 000 zł i byłby
nieopłacalne. W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat poprzednik prawny
uczestniczki zezwalał, zgodnie z nieformalną umową, poprzednikowi prawnemu
wnioskodawcy na przejazd po części swej nieruchomości do zabudowań na działce
nr 5143. Obciążeniu nieruchomości uczestniczki służebnością drogową nie stoi
3
na przeszkodzie zamierzone korzystanie z tej nieruchomości w celach
agroturystycznych.
W ocenie Sądu Okręgowego, ustanowienie przez Sąd Rejonowy
w ustalonym stanie faktycznym sprawy służebności drogi koniecznej zarówno na
rzecz działki nr 5143, jak i działki nr 5144/1 odbyło się z naruszeniem art. 321 § 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Wnioskodawca we wniosku żądał ustanowienia
służebności drogi koniecznej na rzecz należącej do niego nieruchomości
stanowiącej działkę siedliskową, a więc na rzecz działki nr 5143. W toku
postępowania nie rozszerzył wniosku i nie zażądał ustanowienia drogi koniecznej
także na rzecz działki nr 5144/1. Ponadto w ocenie Sądu Okręgowego uczestniczka
trafnie podniosła w apelacji, że przewidziana w art. 145 § 1 k.c. przesłanka braku
odpowiedniego dostępu do drogi publicznej nie została spełniona w odniesieniu do
działki nr 5144/1.
Wnioskodawca wykazał natomiast, zdaniem Sądu Okręgowego, że nie może
we własnym zakresie usunąć trudności w dostępie do działki nr 5143 w części
zabudowanej. Chociaż działka nr 5143 w części niezabudowanej ma dostęp
do drogi publicznej przez działkę nr 5144/1, to jednak istniejące na niej źródlisko
przedziela działkę nr 5143 na dwie części, których połączenie kładką
byłoby niewspółmiernie kosztowne w stosunku do gospodarczych korzyści z tego
wynikających. Za obciążeniem służebnością nieruchomości uczestniczki
przemawiał zatem interes społeczno-gospodarczy. Utrwalony sposób korzystania
z części nieruchomości uczestniczki , któremu ona sama się nie przeciwstawiała,
uprawniał do przyjęcia, że ustanowienie służebności w sposób wskazany przez Sąd
Rejonowy nie będzie wykraczało poza regulację przewidzianą w art. 145 § 2 i 3 k.c.
Zaskarżając w całości postanowienie Sądu Okręgowego uczestniczka M. B.
jako podstawy kasacyjne przytoczyła naruszenie art. 5 k.c. oraz 145 § 1 i 3 k.c., art.
64 Konstytucji i art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności (Dz. U. 1995.36.1975).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zgodnie z art. 285 k.c., nieruchomość można obciążyć służebnością
gruntową na rzecz właściciela innej nieruchomości. Regulacja ta dopuszcza zatem
ustanowienie służebności gruntowej tylko na rzecz całej nieruchomości władnącej.
Wykluczone jest tym samym ustanowienie służebności gruntowej jedynie na rzecz
części określonej nieruchomości, a więc jednej tylko z działek ewidencyjnych,
z których ona się składa. Konsekwencją tego założenia jest unormowanie zawarte
w art. 290 § 1 k.c. Według tego przepisu, w razie podziału nieruchomości władnącej
służebność utrzymuje się w mocy na rzecz każdej z części utworzonych przez
podział, tj. na rzecz wszystkich nieruchomości powstałych wskutek podziału.
Jednakże gdy służebność zwiększa użyteczność tylko jednej lub kilku z nich,
właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zwolnienia jej od służebności
względem pozostałych.
Założenie o dopuszczalności ustanowienia służebności gruntowej tylko na
rzecz całej nieruchomości leży także u podstaw regulacji dotyczącej ustanowienia
służebności drogi koniecznej. W art. 145 § 1 k.c. jest mowa o ustanowieniu
służebności drogi koniecznej na rzecz nieruchomości, która nie ma odpowiedniego
dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków
gospodarskich. Jeżeli zatem nieruchomość składa się z dwóch lub więcej działek
ewidencyjnych, to służebność drogi koniecznej może być ustanowiona jedynie na
rzecz całej tej nieruchomości, choćby tylko jej część nie miała odpowiedniego
dostępu do drogi publicznej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
23 stycznia 1997 r., I CKN 55/96).
Według art. 46 § 1 k.c., nieruchomością gruntową jest część powierzchni
ziemskiej stanowiąca odrębny przedmiot własności. Takim odrębnym przedmiotem
własności i tym samym osobną nieruchomością jest w całości grunt objęty księgą
wieczystą. Zgodnie z art. 24 ust. 1 u.k.w.h., dla każdej nieruchomości prowadzi się
odrębną księgę wieczystą (por. co do pojęcia nieruchomości gruntowej wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., II CKN 1306//00 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., IV CK 114/02).
Działka nr 5143, przedzielona zagłębieniem, w którym znajdują się źródła
rzeki (źródlisko) nie jest odrębną nieruchomością, lecz jedynie częścią
5
nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr […].
Wnioskodawca domagając się ustanowienie służebności drogi koniecznej
ze względu na brak odpowiedniego dostępu do drogi publicznej z zabudowanej
części działki nr 5143 domagał się więc w istocie ustanowienia tej służebności
dla nieruchomości, której częścią jest ta działka. Odmienna kwalifikacja jego
wniosku przez Sąd Okręgowy była zatem nieprawidłowa. Sąd ten niezgodnie
także z art. 285 § 1 i art. 145 § 1 k.c. ustanowił służebność drogi koniecznej
nie na rzecz całej nieruchomości, której dotyczył wniosek, ale jedynie jej części.
Zasadnie zatem uczestniczka w skardze kasacyjnej zarzuciła Sądowi Okręgowemu
naruszenie art. 145 § 1 k.c. przez utożsamienie z pojęciem nieruchomości,
o którym mowa w art. 145 § 1 k.c., pojęcia działki.
Naruszenie to, mimo iż prowadzące do ustanowienia służebności gruntowej
w zakresie niedopuszczalnym przez prawo, nie mogło jednak spowodować
wnioskowanego przez skarżącą uchylenia zaskarżonego postanowienia i oddalenia
wniosku (art. 39816
k.p.c.), a tylko uchylenie tego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
Nie można bowiem wykluczyć uznania w toku tego ponownego postępowania
zasadności żądania wnioskodawcy. W szczególności w związku z zarzutem
kasacyjnym naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności należy zauważyć, że zawarta w tym przepisie
regulacja nie sprzeciwia się ograniczeniu własności przez ustawę na warunkach
w niej określonych, gdy jest to konieczne do uregulowania sposobu korzystania
z własności zgodnie z interesem powszechnym. Podobnie art. 64 Konstytucji
dopuszcza ograniczenie własności w drodze ustawy, w zakresie, w jakim to nie
narusza istoty własności. Wykazanie przez właściciela określonej nieruchomości,
że nie jest w stanie zapewnić sobie we własnym zakresie dostępu do części tej
nieruchomości, może więc, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy i interes
społeczno-gospodarczy, uzasadniać ustanowienie na podstawie art. 145 k.c.
na rzecz tej nieruchomości służebności drogi koniecznej (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 6 października 2000 r., IV CKN 123/00, i z dnia 13 kwietnia
2011 r., V CSK 317/10), ograniczającej własność innej nieruchomości w zgodzie
z art. 64 Konstytucji i art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka
6
i podstawowych wolności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego
2009 r., IV CSK 401/08). Powoływany także przez skarżącą art. 5 k.c., pozwalający
na nieuwzględnienie dochodzonego prawa ze względu na jego nadużycie,
może zaś mieć zastosowanie tylko w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych
przypadkach.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
jw