Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 686/12
POSTANOWIENIE
Dnia 16 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Nadleśnictwa K.
przy uczestnictwie R. K.
o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 16 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 13 sierpnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od uczestnika
postępowania na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset)
zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w O. postanowieniem z dnia 13 marca 2012 r. oddalił wniosek
Skarbu Państwa – Nadleśniczego Nadleśnictwa K. zastępowanego przez
Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie
własności nieruchomości położonych w B., gmina D., oznaczonych pierwotnie
ewidencji gruntów jako:
- działki nr 53 i 55, opisane w księdze wieczystej KW nr 11410/0, których
obszar wchodzi obecnie w skład działki nr 321/1, obręb B., objętej księgą
wieczystą Kw nr 71445/2,
- działka nr 65, opisana w księdze wieczystej KW nr 11410/0, której obszar
wchodzi obecnie w skład działki nr 3284/2, obręb B., objętej księgą
wieczystą Kw nr 71445/2 oraz
- działki nr 238 i 239, opisane w księdze wieczystej KW nr 11410/0, których
obszar wchodzi obecnie w skład działki 3284/1, obręb B., objętej księgą
wieczystą Kw nr 71445/2.
Sąd Okręgowy w O., na skutek apelacji wnioskodawcy, zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, iż stwierdził, że wnioskodawca
nabył przez zasiedzenie prawo własności nieruchomości objętych wnioskiem
z dniem 13 marca 1990 r. i orzekł o kosztach postępowania, przyjmując za
podstawę rozstrzygnięcia następujące ustalenia i wnioski.
Działki objęte żądaniem wniosku wchodziły w skład gospodarstwa rolnego
stanowiącego własność H. K., która jesienią 1978 r. wyjechała wraz z rodziną na
pobyt stały do Republiki Federalnej Niemiec. Decyzją Naczelnika Gminy D. z dnia
12 lutego 1980 r., Nr […], gospodarstwo to - jako opuszczone - zostało przejęte na
własność Państwa na podstawie art. 2 ustawy z dnia 13 lipca 1957 r. o zmianie
dekretu z dnia 16 kwietnia 1955 r. o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw
związanych z reforma rolna i osadnictwem rodzin (Dz. U. Nr 39, poz. 161) oraz
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
3
5 sierpnia 1961 r. w sprawie opuszczonych gospodarstw rolnych. Wymienioną
decyzję doręczono H. K. 11 sierpnia 1993 r. W wyrysie z mapy ewidencyjnej,
sporządzonym w dniu 4 września 1980 r. wnioskodawca został ujawniony jako
właściciel przejętych działek. Decyzją z dnia 6 października 1980 r., Nr […],
Naczelnik Gminy D. przekazał przejęte gospodarstwo rolne, o powierzchni 15,28
ha, składające się z działek oznaczonych numerami 53, 55, 67, 238 i 239,
Okręgowemu Zarządowi Lasów Państwowych w O. Decyzja ta poprzedzona
została posiedzeniem zespołu kwalifikacyjnego do spraw oceny gruntów
przewidzianych do przekazywania między jednostkami organizacyjnymi resortów
rolnictwa oraz leśnictwa i przemysłu drzewnego, które odbyło się w dniu 26
września 1980 r. W dniu 8 października 1980 r. sporządzono protokół zdawczo-
odbiorczy potwierdzający objęcie w posiadanie opisanych działek przez Okręgowy
Zarząd Lasów Państwowych w O. - Nadleśnictwo K. Na gruntach tych
wnioskodawca od chwili objęcia ich w posiadanie prowadzi gospodarkę leśną.
Po powrocie do Polski, w sierpniu 1993 r. H. K. zainicjowała postępowania
zmierzające do uchylenie oraz stwierdzenia nieważności decyzji o przejęciu jej
gospodarstwa rolnego. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w O. decyzją z dnia 7
czerwca 2005 r. stwierdziło nieważność decyzji o przejęciu w części dotyczącej
działek nr 53, 55, 67, 238, i 239. Wojewódzki Sąd Administracyjny w O. w wyroku z
dnia 6 listopada 2007 r., podzielił zapatrywanie, że w postępowaniu zakończonym
decyzją z dnia 12 lutego 1980 r. doszło do naruszenia ogólnych zasad
postępowania administracyjnego, zaś Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z
dnia 8 lipca 2008 r., oddalił skargę kasacyjną wnioskodawcy od tego orzeczenia.
Wojewoda M. decyzją z dnia 15 czerwca 2009 r., stwierdził nieważność decyzji
Naczelnika Gminy D. z dnia 6 października 1980 r. o przekazaniu przejętych
gruntów Okręgowemu Zarządowi Lasów Państwowych w O. - Nadleśnictwu K.
Na podstawie orzeczenia Samorządowego Kolegium Odwoławczego w O. z
dnia 7 czerwca 2005 r. w dziale II księgi wieczystej Kw nr 11410/0 została wpisana
H. K., a po jej śmierci - jej syn uczestnik postępowania R. K.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Okręgowy uznał,
że wnioskodawca objął w posiadanie samoistne w dobrej wierze działki, których
4
dotyczy wniosek, nie w dniu 8 października 1980 r. - jak przyjął Sąd Rejonowy -
lecz 13 marca 1990 r., tj. z chwilą uprawomocnienia się decyzji o ich przejęciu
na rzecz Skarbu Państwa. W konsekwencji stwierdził, biorąc pod uwagę
dziesięcioletni termin zasiedzenia przewidziany w art. 172 § 1 k.c., w brzmieniu
obowiązującym przed 1 października 1990 r., że zasiedzenie nastąpiło z dniem
13 marca 1990 r.
Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu uczestnika postępowania, wskazującego
na zawieszenie biegu terminu zasiedzenia z uwagi na niemożność dochodzenia
roszczeń zmierzających do odzyskania utraconego gospodarstwa rolnego,
podkreślając, że uczestnik nie wykazał żadnej konkretnej przeszkody
uniemożliwiającej jemu albo jego matce uzyskanie ochrony.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), uczestnik postępowania wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, podnosząc zarzuty naruszenia:
- art. 172 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 września 1990 r.
w związku z art. 1 pkt 32 lit. a ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321 ze zm.) przez niewłaściwe
zastosowanie wskutek uznania, że wnioskodawca był posiadaczem
przejętych gruntów w dobrej wierze, mimo że objął je w posiadanie
na podstawie nieważnej decyzji administracyjnej;
- art. 172 k.c. przez błędną wykładnię polegająca na przyjęciu, że posiadanie
wnioskodawcy miało charakter posiadania samoistnego, podczas
gdy objęcie nieruchomości nastąpiło w ramach wykonywania zadań
publicznych oraz
- art. 121 pkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c. przez błędną wykładnię
przejawiającą się uznaniem, że w okresie od 1978 r. do czasu pierwszych
demokratycznych wyborów w dniu 4 czerwca 1989 r. biegł termin
zasiedzenia przeciwko uczestnikowi postępowania, podczas gdy ani on, ani
jego matka nie mieli możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń w celu
5
odzyskania przejętego gospodarstwa rolnego, a decyzja o przejęciu została
skutecznie doręczona dopiero w dniu 11 sierpnia 1993 r.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawca wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw zaskarżonego postanowienia legło stwierdzenie, iż posiadanie
wnioskodawcy, trwające nieprzerwanie od 13 marca 1980 r., kwalifikuje się jako
posiadanie samoistne i nosi cechy posiadania w dobrej wierze, przy czym bieg
dziesięcioletniego termin zasiedzenia nie uległ zawieszeniu ani przerwaniu.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty zmierzające do podważenia powyższej
oceny okazały się bezzasadne.
Według skarżącego, Skarb Państwa nie może być uważany za posiadacza
samoistnego nieruchomości objętej we władanie w związku z przejęciem jej na
własność na podstawie decyzji administracyjnej, ostatecznie uznanej za nieważną,
a tym bardziej za posiadacza w dobrej wierze, zaś odmienna ocena Sądu
Okręgowego jest wynikiem błędnej wykładni art. 172 § 1 k.c. i jego niewłaściwego
zastosowania. Z zapatrywaniem takim nie można jednak się zgodzić.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowały się dwa przeciwstawne
poglądy w kwestii oceny władania nieruchomościami przez Skarb Państwa,
uzyskanego w związku w wykonywaniem władzy publicznej. Według pierwszego,
do okresu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa nie zalicza się okresu
władania przez organy państwowe lub państwowe osoby prawne, wykonywanego
w ramach uprawnień Państwa jako podmiotu prawa publicznego, mimo istnienia
tytułu własności uznanego następnie za nieistniejący (zob. uchwały: z dnia
18 listopada 1992 r., III CZP 133/92, OSP 1993, nr 7, poz. 153 i - w składzie
siedmiu sędziów - z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/93, OSNCP 1994, nr 3,
poz. 49 oraz postanowienia: z dnia 29 października 1996 r., III CKU 8/96,
OSNC 1997, nr 4, poz. 38, z dnia 19 stycznia 2000 r., II CKN 677/98, niepubl.,
z dnia 2 lutego 2001 r., IV CKN 249/00, nie publ., z dnia 16 października 2002 r.,
IV CKN 1331/00, niepubl. i z dnia 26 września 2003 r., IV CKN 323/01, niepubl.).
W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy położył nacisk na konieczność rozróżnienia
w działalności państwa sfery imperium i dominium oraz na cechy charakteryzujące
6
działania państwa w obu tych sferach, podkreślając, że nie można swobodnie
stosować instytucji prawa cywilnego w sferze działalności określanej jako imperium.
W opozycji do tego zapatrywania pojawił się jednak pogląd, zgodnie z którym
władanie przez Państwo nieruchomościami uzyskanymi w związku
z wykonywaniem władzy publicznej stanowi posiadanie samoistne w rozumieniu
art. 336 k.c., jeśli zakres władania odpowiada pojęciu posiadania właścicielskiego
(zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 9 maja 2003 r., V CK 13/03, OSP
2004, nr 4, poz. 53 i V CK 24/03, niepubl.; z dnia 13 stycznia 2004 r., V CK 131/03,
niepubl.; z dnia 14 czerwca 2005 r., V CK 305/04. niepubl.; z dnia 14 lutego 2006 r.,
II CSK 86/03, niepubl.).
Kres wskazanym rozbieżnościom położyła uchwała składu całej Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07 (OSNC
2008, nr 5, poz. 43), mająca moc zasady prawnej, w której uznano, że władanie
cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane w ramach sprawowania
władztwa publicznego, może być posiadaniem samoistnym prowadzącym do
zasiedzenia. W uzasadnieniu tej uchwały podkreślono, że o posiadaniu i jego
postaci decyduje wyłącznie sposób władania rzeczą (art. 336 k.c.); jeśli odpowiada
on treści prawa własności, to spełnia cechy posiadania samoistnego. Oznacza to,
że okoliczności uzyskania władania rzeczą nie mają znaczenia dla oceny tego
władania jako posiadania samoistnego. Okolicznościom uzyskania władania rzeczą
ustawodawca nie przypisał znaczenia normatywnego dla oceny posiadania i jego
samoistności, jeśli więc jedną z przesłanek nabycia własności nieruchomości przez
zasiedzenie jest jej samoistne posiadanie, to przy ocenie spełnienia tej przesłanki
nie mają znaczenia okoliczności uzyskania władania nieruchomością, a ściśle rzecz
ujmując, nie ma znaczenia rodzaj zdarzenia prawnego, w wyniku którego doszło do
objęcia nieruchomości w posiadanie.
Stojąc na gruncie tego zapatrywania, nie można podzielić zarzutów
naruszenia art. 172 § 1 k.c., opartych na założeniu, że posiadanie przez
wnioskodawcę nieruchomości objętych wnioskiem nie było posiadaniem
samoistnym prowadzącym do zasiedzenia, ani posiadaniem w dobrej wierze
z tej tylko przyczyny, że objęcie jej we władanie nastąpiło na podstawie decyzji
7
administracyjnej uznanej w postępowaniu nadzorczym za nieważną.
W orzecznictwie przyjmuje się, że dla oceny dobrej lub złej wiary posiadacza
rozstrzygający jest moment uzyskania posiadania (zob. m.in. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 25 czerwca 2003 r., III CZP 35/03, niepubl. i z dnia
25 listopada 2009 r., II CSK 246/09, niepubl). Zgodzić się trzeba z oceną Sądów
obu instancji, że wnioskodawca, obejmując w posiadanie działki przejęte z mocy
decyzji z dnia 12 lutego 1980 r. - stanowiącej podstawę ujawnienia w księdze
wieczystej Kw nr 71445/2 Skarbu Państwa jako właściciela - pozostawał w
usprawiedliwionym przekonaniu, że grunty te stanowią własność państwową.
Chybiony okazał się również zarzut naruszenia art. 121 pkt 4 w związku
z art. 175 k.c. Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, Sąd Okręgowy nie
zinterpretował tych przepisów w ten sposób, że w warunki ustrojowe panujące
w Polsce do czasu przeprowadzenia wolnych demokratycznych wyborów w 1989 r.,
nie uniemożliwiały poprzedniczce prawnej uczestnika postępowania skutecznego
dochodzenia roszczeń mających na celu odzyskanie utraconego gospodarstwa
rolnego. Sąd Okręgowy stwierdził jedynie, że skarżący nie wykazał nawet próby
podjęcia takich działań, ani nie wskazał żadnych konkretnych przeszkód, które
usprawiedliwiałyby ich zaniechanie. Ocenę tę należy uznać za trafną, gdyż - jak
przyjmuje się w orzecznictwie - możliwość zastosowania art. 121 pkt 4 w związku
z art. 175 k.c. wchodzi w rachubę wówczas, gdy zainteresowany wykaże,
że w ramach dopuszczalnych w tamtym czasie środków prawnych, rzeczywiście
podejmował takie próby i nie były one skuteczne, albo że ich nie podjęcie wynikało
z uzasadnionego zagrożenia dla niego samego lub jego bliskich; samo ogólne
powołanie się na ówczesną sytuację społeczno-polityczną nie jest wystarczające
do uznania, że nastąpiło zawieszenie lub przerwanie biegu zasiedzenia
(zob. uzasadnienie powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego w sprawie III CZP
30/07 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2011 r., III CSK
26/11, niepubl.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji, rozstrzygając o kosztach postępowania stosownie do art. 520 § 3
w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
8