Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 392/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa N. Spółki z o.o. z siedzibą w C.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Finansów
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 listopada 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością N. z siedzibą w B. w pozwie z dnia
10 lipca 2009 r. wniosła o zasądzenie od Skarbu Państwa – Ministra Finansów
kwoty 110 000 zł, z odsetkami ustawowymi od dnia 31 października 2008 r., tytułem
naprawienia części wyrządzonej jej szkody wskutek nieimplementowania do prawa
polskiego w wymaganym terminie postanowień dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów
finansowych, zmieniającej dyrektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/EWG i dyrektywę
2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady
93/22/EWG (Dz. Urz. UE 2004 L 145, s. 1 ze zm. - dalej: MiFID I), oraz
postanowień dyrektywy Komisji 2006/73/WE z dnia 10 sierpnia 2006 r.,
wprowadzającej środki wykonawcze do dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków
prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa inwestycyjne oraz pojęć
zdefiniowanych na potrzeby tejże dyrektywy (Dz. Urz. UE 2006 L 241, s. 26. - dalej:
MiFID II).
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 26 października 2010 r. oddalił powództwo,
a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 9 listopada 2011 r. - apelację strony powodowej.
Z poczynionych w sprawie ustaleń wynika, że w dniu 8 marca 2007 r. strona
powodowa zawarła z bankiem (B. Bank SA z siedzibą w W.) umowę ramową
dotyczącą zawierania, potwierdzania i rozliczania transakcji rynku finansowego. W
umowie tej znalazła się m.in. klauzula zwalniająca bank od odpowiedzialności za
szkodę, jaką jego kontrahent mógłby ponieść na skutek zawieranych na zasadach
tej umowy transakcji, w szczególności wynikającą z niezrozumienia charakteru lub
struktury poszczególnych transakcji. Dnia 8 sierpnia 2008 r. strona powodowa
zawarła z bankiem na zasadach określonych w tej umowie transakcję CIRS (nr
117/07), opartą na różnicach kursu jena do złotego. Na polecenie strony
powodowej transakcja ta została zamknięta i rozliczona przedterminowo w dniu 20
października 2008 r. W wyniku tej transakcji strona powodowa poniosła stratę w
wysokości 1 720 000 zł.
3
Państwa członkowskie miały obowiązek przyjąć oraz opublikować przepisy
ustawowe, wykonawcze i administracyjne, niezbędne do wykonania postanowień
MiFID I i MiFID II, do 31 stycznia 2007 r., a stosować je od 1 listopada 2007 r.
(art. 70 MiFID I i art. 53 MiFID II). Pełnej transpozycji tych dyrektyw Polska
dokonała jednak dopiero w wyniku uchwalenia ustawy z dnia 4 września 2008 r.
o zmianie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. 2009.165.1316 - dalej: „ustawa zmieniająca”), która weszła w życie
w dniu 21 października 2009 r., oraz wydania na podstawie tej ustawy w dniu
20 listopada 2009 r. przez Ministra Finansów rozporządzenia w sprawie trybu
i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70
ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz banków powierniczych
(Dz.U.204.1577 - dalej: „rozporządzenie Ministra Finansów z 2009 r.”),
obowiązującego od dnia 17 grudnia 2009 r. Naruszenie przez Polskę obowiązku
implementacji MiFID II stwierdził Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
w wyroku z dnia 19 marca 2009 r., C-143/08 (Komisja Wspólnot Europejskich
przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej). Sprawa C-142/08 ze skargi Komisji
przeciwko Polsce dotycząca nieimplementowania postanowień MiFID I została
postanowieniem Prezesa Szóstej Izby Trybunału Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia
2008 r. wykreślona z rejestru Trybunału ze względu na cofnięcie skargi wobec
podjęcia przez Polskę po jej wniesieniu działań mających na celu transpozycję
tej dyrektywy.
Sąd Apelacyjny, wyjaśnił, że prawo Unii Europejskiej daje
podstawę do dochodzenia przez jednostkę od państwa członkowskiego
odszkodowania z powodu nieterminowego implementowania dyrektywy.
Przesłankami są: poważne, wynikające z nieterminowej implementacji, naruszenie
normy dyrektywy, przyznającej w sposób oczywisty i bezwarunkowy jednostkom,
do których kręgu należy powód, określonych praw oraz bezpośredni
związek przyczynowy pomiędzy szkodą doznaną przez powoda a zaniechaniem
wprowadzenia regulacji prawnej wymaganej przez dyrektywę. W świetle
orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, przesłanki te mają charakter wymagań
wystarczających. Jeżeli zatem prawo krajowe regulujące odpowiedzialność
odszkodowawczą państwa za bezczynność legislacyjną jest mniej wymagające,
4
podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej za nieterminowe wdrożenie
dyrektywy powinny stanowić przepisy tego prawo. W niniejszej sprawie powinny
to być przepisy Kodeksu cywilnego - art. 417 § 1 w związku z art. 4171
§ 4 i art. 361
- jako nie wykraczające poza wymagania prawa unijnego.
W sprawie w ocenie Sądu Apelacyjnego niektóre przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej zostały spełnione. Niewątpliwie nie doszło
w Polsce do terminowego wdrożenia MiFiD I i MiFID II, wskutek czego w czasie,
w którym strona powodowa zawarła z bankiem objętą sporem transakcję zamiany
stóp procentowych na podstawie jena jako waluty bazowej (CIRS nr 117/07),
nie obowiązywały w Polsce przepisy zawierające regulacje w pełni dostosowane do
tych dyrektyw. Sąd Apelacyjny, inaczej niż Sąd Okręgowy, uznał także,
że dyrektywy te nałożyły na państwa członkowskie powinność wprowadzenia do
prawa wewnętrznego rozwiązań nakładających na firmy inwestycyjne wiele
konkretnych obowiązków wobec klientów, skorelowanych z ich określonymi
uprawnieniami względem tych firm. Jako przykład wskazał wynikający z tych
dyrektyw obowiązek przyznania inwestorom uprawnienia do uzyskania statusu
odpowiedniego rodzaju klienta (detalicznego lub branżowego), uprawnienia
do uzyskania od firmy inwestycyjnej odpowiednio szczegółowych informacji,
uprawnienia do uzyskania od firmy inwestycyjnej oceny, czy dana usługa jest
odpowiednia dla danego klienta.
Nie ziściła się jednak według Sądu Apelacyjnego wynikająca z art. 361 § 1
k.c. przesłanka związku przyczynowego. W myśl art. 361 § 1 k.c., zobowiązany do
odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa
zaniechania, którego się dopuścił, a w zbieżnej w tym zakresie ze stanowiskiem
Sądu Okręgowego ocenie Sądu Apelacyjnego trudno mówić o istnieniu
jakiegokolwiek związku przyczynowego pomiędzy zaniechaniem państwa polskiego
implementacji postanowień MiFD I i MiFD II a szkodą poniesioną przez stronę
powodową. Choć dyrektywy te przyznawały inwestorom wiele uprawnień
połączonych z określonymi obowiązkami firm inwestycyjnych, to jednak nie
nakazywały wprowadzenia zakazów zawierania transakcji finansowych, w tym
transakcji typu CIRS, ani nie miały żadnego wpływu na zasady i sposób rozliczenia
zawartych transakcji finansowych. Zajęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do
5
niczym nieograniczonej, a więc nie mieszczącej się w ramach związku
przyczynowego w rozumieniu art. 361 § 1 k.c., odpowiedzialności Skarbu Państwa
za wszystkie transakcje zakończone stratami inwestorów w okresie między
nakazanym terminem implementacji dyrektyw a rzeczywistą datą ich wdrożenia do
prawa polskiego. Z § 4 ust. 1 umowy ramowej strony powodowej z bankiem wynika,
że strona powodowa została poinformowana przez bank o ryzykach
ekonomicznych łączących się z transakcjami zawieranymi w ramach tej umowy.
Nie przedstawiła ona przy tym żadnych przekonywających dowodów na to,
że jeżeliby MiFD I i MiFD II zostały implementowane w terminie, to nie zawarłaby
transakcji CIRPS 117/07.
Wobec nieziszczenia się przesłanki związku przyczynowego, nie można
było, w ocenie Sądu Apelacyjnego, uwzględnić powództwa, a tym samym i apelacji
strony powodowej.
W skardze kasacyjnej strona powodowa jako podstawy kasacyjne
przytoczyła: naruszenie art. 417 § 1 w związku z przepisami art. 361 i 4171
§ 1 i 4
k.c. oraz przepisem art. 77 ust. 1 Konstytucji, przepisem art. 10 TWE zmienionym
przez art. 4 ust. 3 TUE i przepisem art. 288 TFUE; naruszenie art. 361 i 362 k.c.
w związku z przepisem art. 10 TWE zmienionym przez art. 4 ust. 3 TUE
i przepisem art. 249 TWE zmienionym przez art. 288 TFUE oraz postanowieniami
MiFID I i MiFID II; naruszenie art. 226-228 TWE zmienionych przez art. 258-260
TFUE; naruszenie art. 19 i 21 ust. 10 w związku z pkt 31 preambuły MiFID I;
naruszenie art. 70 MiFID I art. 53 MiFID II; naruszenie pkt 2 preambuły, art. 19, 27,
28, 30,31, 33, 35, 36 i 37 w związku z pkt 46 preambuły MiFID II; naruszenie art.
10 TWE zmienionego przez art. 4 ust. 3 TUE.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji, każdy ma prawo do wynagrodzenia
szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu
władzy publicznej. Dostosowując do tej normy konstytucyjnej (co do jej bliższej
treści zob. przede wszystkim wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia
2001 r., SK 18/00), przepisy prawa cywilnego o deliktowej odpowiedzialności
odszkodowawczej, w znowelizowanym ze skutkiem od 1 września 2004 r. art. 417
6
§ 1 k.c. przewidziano, że za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem
działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi
odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub
inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jednocześnie dodano
art. 4171
k.c. Przepisy art. 4171
§ 1-3 k.c., dotyczące odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego (§ 1), prawomocnego orzeczenia lub
ostatecznej decyzji (§ 2) albo niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek
ich wydania przewiduje przepis prawa (§ 3), wymagają stwierdzenia niezgodności
z prawem odpowiednio wydania aktu normatywnego, prawomocnego orzeczenia
lub decyzji albo niewydania orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania
przewiduje przepis prawa, w odrębnym, właściwym postępowaniu. Jeżeli natomiast
szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego
obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, to - według kolejnego przepisu art.
4171
(§ 4) k.c. - niezgodność z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd
rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.
W świetle art. 417 § 1 w związku z art. 4171
§ 4 oraz art. 361-363 k.c.,
przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej za zaniechanie legislacyjne są:
wyrażająca się niewydaniem aktu normatywnego, którego obowiązek wydania
przewidywał przepis prawa, bezprawność zachowania organu władzy publicznej,
przynależność osoby żądającej odszkodowania do grona osób mających podlegać
niedokonanej korzystnej dla nich regulacji prawnej, doznanie przez osobę żądającą
odszkodowania uszczerbku oraz normalny związek przyczynowy między tym
uszczerbkiem a rozpatrywanym zaniechaniem legislacyjnym.
W piśmiennictwie oraz orzecznictwie mocno podkreśla się, że podlegający
stwierdzeniu przez sąd w sprawie o naprawienie szkody obowiązek, o którym
mowa w art. 4171
§ 4 k.c., musi wynikać z określonych przepisów prawa i być
skonkretyzowany co do terminu i treści - tak aby, dało się ustalić, do kiedy objęty
nim akt normatywny powinien być wydany i jaką konieczną treść powinien on mieć.
Niedopuszczalne byłoby wywodzenie tego obowiązku z ogólnych założeń
ustrojowych lub programowych w danej dziedzinie życia społecznego, ponieważ
prowadziłoby to w istocie do wkraczania sądów w kompetencje organów
powołanych do tworzenia prawa (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia
7
2006 r., III CSK 138/05, i 6 września 2012 r., I CSK 77/12). Podobne racje
przemawiają za przyznaniem uprawnienia do żądania odszkodowania za
zaniechanie legislacyjne tylko tym osobom, których sytuacja prawna miała być
w sposób korzystnych dla nich ukształtowana przez przepisy niewydanego aktu
normatywnego. W przeciwnym razie ochrona odszkodowawcza w razie ziszczenia
się pozostałych jej przesłanek rozciągałaby się na interesy nieobjęte planowaną
ochroną zamierzonego, lecz niewydanego aktu normatywnego.
Wynikający z art. 361 § 1 k.c. wymóg związku przyczynowego pomiędzy
zaniechaniem legislacyjnym a uszczerbkiem majątkowym doznanym przez
osobę żądającą odszkodowania jest ujmowany analogicznie jak w innych
przypadkach szkody wyrządzonej zaniechaniem. Zwraca się tylko uwagę
na to, że stwierdzenie, iż doznany przez pozwanego uszczerbek majątkowy nie
nastąpiłby bez rozpatrywanego zaniechania legislacyjnego (zachodzi relacja
conditio sine qua non), przesądza zarazem w praktyce z reguły o uznaniu tego
uszczerbku za normalny w rozumieniu art. 361 § 1 k.p.c. skutek rozpatrywanego
zaniechania. Zakładając bowiem racjonalność prawodawcy ustanawiającego
przepis zobowiązujący do wydania oznaczonego aktu normatywnego, można
uznać, iż niewydanie oznaczonego w takim przepisie aktu normatywnego zwiększa
z reguły prawdopodobieństwo doznania uszczerbku przez osoby, których sytuacja
prawna miała być w nim z korzyścią dla nich uregulowana (co do normalności
powiązań przyczynowych w świetle art. 361 § 1 k.c. zob. np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 21 marca 2003 r., III CZP 6/03 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 12 marca 2010 r., III CZP 7/10).
Jak wiadomo, Sąd Apelacyjny przyjął, że omówione, wynikające z polskiego
prawa przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za zaniechanie legislacyjne
nie są mniej korzystne dla poszkodowanego od wywodzonych z prawa unijnego
przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego wobec
jednostek z powodu naruszenia tego prawa.
Według utrwalonego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (zob. wyroki
Trybunału Sprawiedliwości z dnia: 19 listopada 1991 r., C-6/90 /Andrea Francovich
przeciwko Republice Włoskiej/ i C-9/90 /Danila Bonifaci i in. przeciwko Republice
8
Włoskiej/; 23 lutego 1994 r., C- 236/92 /Comitato di coordinamento per la difesa
della Cava i in. przeciwko Regionowi Lombardii/; 5 marca 1996 r., C-46/93
/Brasserie du pêcheur SA przeciwko Republice Federalnej Niemiec/ i C-48/93
/Factorama Ltd i in./; 26 marca 1996 r., C-392/93 /British Telecommunications/;
8 października 1996 r., C-178/94 /Erich Dilenhofer i in. przeciwko Republice
Ferdarlnej Niemiec/; 18 grudnia 1997 r., C-129/96 /Inter-Environnement Wallonie
ASBL przeciwko Regionowi Walonii; 30 września 2003 r., C-224/01 /Gerhard
Köbler przeciwko Republice Austrii/), nieodłączną, choć niewypowiedzianą
wyraźnie, częścią systemu traktatowego Unii Europejskiej jest zasada
odpowiedzialności państwa członkowskiego za wyrządzone jednostkom szkody
wskutek naruszenia prawa unijnego. Nieistnienie możliwości uzyskania od państwa
członkowskiego przez jednostki odszkodowania za uszczerbek doznany w sferze
swych uprawnień przez naruszenie prawa unijnego prowadziłoby do podważenia
pełnej skuteczności tego prawa oraz osłabienia ochrony uprawnień, których ono
jest źródłem. Oparciem dla wymienionej zasady jest także norma traktatowa
zobowiązująca państwa członkowskie do podjęcia wszelkich właściwych środków
o charakterze ogólnym lub jednostkowym w celu zapewnienia wykonania
zobowiązań, jakie ciążą na nich z mocy prawa unijnego (art. 4 ust. 3 TUE,
a uprzednio art. 10 TWE, jeszcze zaś wcześniej art. 5 TEWG). Zgodnie z tą
zasadą, obowiązek naprawienia przez państwo członkowskie szkody wyrządzonej
jednostkom wskutek naruszenia prawa unijnego powstaje, jeżeli naruszony przepis
zmierza do przyznania jednostkom uprawnień, naruszenie jest wystarczająco
poważne, a między doznaną szkodą i naruszeniem prawa istnieje bezpośredni
związek przyczynowy. Przesłanki te mają zastosowanie we wszystkich
przypadkach naruszenia prawa unijnego przez państwa członkowskie, a więc
i oczywiście w przypadkach naruszenia prawa unijnego przez niedokonanie lub
niepełne dokonanie w terminie transpozycji dyrektywy przez państwo członkowskie.
Choć wymienione przesłanki roszczenia o odszkodowanie przeciwko
państwu członkowskiemu są wywodzone z prawa unijnego, realizacja tego
roszczenia, a nawet w pewnym zakresie ocena ziszczenia się niektórych jego
przesłanek, zwłaszcza przesłanki szkody oraz przesłanki związku przyczynowego,
9
następuje wobec braku stosownych unormowań prawa unijnego przy zastosowaniu
regulacji krajowych.
Prawo unijne nie uzależnia odpowiedzialności odszkodowawczej państwa
członkowskiego od uprzedniego stwierdzenia wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości
naruszenia tego prawa. Rozstrzygnięcie, czy doszło do naruszenia prawa
unijnego - obojętnie w jakiej postaci (działania legislacyjnego, wydania decyzji
lub orzeczenia albo zaniechania legislacyjnego, niewydania decyzji lub orzeczenia)
- należy do sądu państwa członkowskiego, do którego wniesiono pozew
o odszkodowanie. W judykaturze Trybunału Sprawiedliwości przyjmuje się,
że do okoliczności, które sąd ten powinien mieć na względzie orzekając, czy
państwo członkowskie naruszyło prawo unijne w stopniu wystarczająco poważnym,
należą w szczególności: poziom jasności i precyzji ocenianych przepisów, zakres
swobodnego uznania, jaki one pozostawiają władzom krajowym, umyślny lub
nieumyślny charakter uchybienia, usprawiedliwiony lub nieusprawiedliwiony
charakter popełnionego błędu, wpływ na dokonane naruszenie instytucji Unii,
utrzymywanie stanu niezgodnego z prawem unijnym wbrew wydanemu orzeczeniu
Trybunału Sprawiedliwości stwierdzającemu tę niezgodność.
Uznanie, że naruszony przepis przyznaje jednostkom uprawnienia, zależy,
według orzecznictwa Trybunał Sprawiedliwości, od tego, czy uprawnienia jednostek
są w tym przepisie określone bezwarunkowo i wystarczająco precyzyjnie.
Przesłanka bezpośredniości związku przyczynowego, zmierzająca do
ograniczenia odpowiedzialności państwa członkowskiego tylko do szkód będących
„w odpowiednim stopniu bezpośrednią konsekwencją” naruszenia prawa, oznacza
w świetle prawa unijnego w istocie - jak się wyjaśnia w piśmiennictwie -
wymaganie, aby uszczerbek jednostki był normalnym następstwem tego
naruszenia w rozumieniu koncepcji adekwatnego związku przyczynowego, której
wyrazem w polskim prawie cywilnym jest art. 361 § 1 k.c.
Według stanowiska Trybunału Sprawiedliwości, podlegająca naprawieniu
przez państwo członkowskie na podstawie prawa unijnego szkoda majątkowa
obejmuje zarówno straty, jak i utracone korzyści.
10
Wskazane przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państwa
członkowskiego wywodzone z prawa unijnego, ale realizowane, a w pewnym
stopniu nawet ustalane przy uwzględnieniu prawa krajowego, są ujmowane przez
Trybunał Sprawiedliwości jako warunek konieczny i zarazem wystarczający
tej odpowiedzialności wobec jednostek za naruszenie prawa unijnego. Z takiego
charakteru tych przesłanek Trybunał wyprowadza, z jednej strony, zakaz
uzależnienia w prawie krajowym naprawienia przez państwo szkód
spowodowanych naruszeniem prawa unijnego od wymagań materialnych
i formalnych mniej korzystnych niż w przypadkach podobnych roszczeń
o charakterze wewnętrznym oraz wymagań powodujących, że uzyskanie
odszkodowania będzie praktycznie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, z drugiej
zaś strony - wniosek o możliwości dochodzenia odpowiedzialności państwa za
wymienione szkody na podstawie prawa krajowego, jeżeli przewidziane w prawie
krajowym przesłanki nie wykraczają poza wymagania prawa unijnego.
Zestawienie wyjaśnień dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej za
zaniechanie legislacyjne według prawa polskiego z wyjaśnieniami dotyczącymi
odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego według prawa
unijnego za nieterminowe transponowanie dyrektywy potwierdza trafność zajętego
przez Sąd Apelacyjny stanowiska, że wynikające z prawa polskiego przesłanki
naprawienia szkody spowodowanej nieterminowym wdrożeniem do prawa
krajowego dyrektywy nie są surowsze dla poszkodowanego od przesłanek
naprawienia tej szkody wywodzonych z prawa unijnego. Według obu
porównywanych reżimów prawnych musi dojść do niewydania aktu prawnego
z naruszeniem odpowiednio skonkretyzowanego prawnego obowiązku jego
wydania, niewydany akt ma przyznawać uprawnienia podmiotom (stwarzać
korzystną sytuację w ich sferze prawnej), do których należy osoba żądająca
odszkodowania, doznana przez tę osobę szkoda powinna pozostawać
w normalnym związku przyczynowym z rozpatrywanym zaniechaniem
legislacyjnym
W konsekwencji, Sąd Apelacyjny zasadnie rozpoznał żądanie powoda
w świetle art. 417 § 1 w związku z art. 4171
§ 4 i art. 361 § 1 k.c.
11
Jak wiadomo, Sąd Apelacyjny uznał za spełnione w sprawie dwie przesłanki
wynikające z art. 417 § 1 w związku z art. 4171
§ 4: przesłankę bezprawnego
zaniechania legislacyjnego - niewdrożenia w pełni postanowień MiFID I i MiFID II
z naruszeniem art. 70 MiFID I i art. 53 MiFID II w związku z art. 288 TFUE (dawny
art. 249 TWE) w terminie, oraz przesłankę przyznania uprawnień podmiotom,
do których grona należy strona powodowa - wskazania w postanowieniach MiFID I
i MiFID II określonych uprawnień jednostek z obowiązkiem wyrażenia tych
uprawnień w odpowiednich aktach prawa krajowego. Na stwierdzenie pierwszej
przesłanki istotny wpływ miał wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 19 marca
2009 r., C-143/08. Stwierdzając zaś drugą przesłankę Sąd Apelacyjny uznał,
że regulacje MiFID I i MiFID II są dostatecznie skonkretyzowane i inaczej
niż dyrektywy, których dotyczył wyrok Trybunały Sprawiedliwości z dnia
12 października 2004 r., C-222/02 /Peter Paul i in. przeciwko Republice Federalnej
Niemiec/, na który powołał się Sąd Okręgowy, nie dotyczą obowiązków
wykonywanych tylko w interesie publicznoprawnym. Zamieszczone w skardze
kasacyjnej twierdzenie, że Sąd Apelacyjny uznał, iż postanowienia MiFID I i MiFID
II nie przyznawały praw jednostkom, rozmija się w sposób oczywisty
z rzeczywistością.
Na obecnym etapie postępowania spór koncentruje się więc w istocie jedynie
wokół kolejnej przesłanki: istnienia związku przyczynowego w rozumieniu art. 361
§ 1 k.c. między niekorzystnym dla strony powodowej, powodującym straty w jej
majątku rozliczeniem transakcji CIRS z dnia 8 sierpnia 2008 r., a niedokonaniem
przez Polskę w terminie pełnej implementacji MiFID I i MiFID II.
Stwierdzenie związku przyczynowego w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. między
określonym zdarzeniem a naruszeniem dóbr poszkodowanego wymaga
przede wszystkim przeprowadzenia testu warunku sine qua non. Gdy jako
przyczynę szkody rozpatruje się zaniechanie pewnego powinnego działania,
test ten zakłada odpowiedź na pytanie, czy gdyby działanie to nastąpiło,
poszkodowany nie doznałby uszczerbku w swych dobrach prawnie chronionych.
Odpowiedź negatywna wyklucza odpowiedzialność odszkodowawczą ze względu
na brak związku przyczynowego, a odpowiedź pozytywna przesądza o uznaniu
tego zaniechania za przyczynę warunkującą naruszenie dóbr poszkodowanego
12
i otwiera następny etap badań: czy naruszenie dóbr poszkodowanego stanowiło
normalne następstwo tego zaniechania.
Strona powodowa twierdzi w skardze kasacyjnej, że gdyby dyrektywy,
na które się powołuje, zostały w terminie w pełni transponowane do prawa
polskiego, nałożone w wyniku tego przez prawo polskie na firmy inwestycyjne
obowiązki, skorelowane z uprawnieniami ich klientów, spowodowałyby, iż w dniu
8 sierpnia 2008 r. nie doszłoby do zawarcia przez stronę powodową z bankiem
transakcji CIRS, a w konsekwencji - do zamknięcia tej transakcji ze stratą dla strony
powodowej. Innymi słowy, nie byłoby tej transakcji i wynikającej z niej straty, gdyby
już w dniu 8 sierpnia 2008 r. istniał taki stan prawny, jaki powstał w wyniku wejścia
w życie ustawy zmieniającej oraz rozporządzenia Ministra Finansów z 2009 r.
Nieimplementowanie dyrektyw w terminie spowodowało według twierdzeń skargi,
z jednej strony, niedoinformowanie powodowej spółki o ryzyku transakcji, na którą
się zdecydowała, a z drugiej strony - nieuzyskanie przez bank takich danych co do
tej spółki, które uzasadniały odmowę zawarcia z nią transakcji CIRS.
W szczególności strona powodowa powołuje się w tym kontekście, na przewidziane
w wymienionych w skardze przepisach dyrektyw w odniesieniu do firm
inwestycyjnych, nakazy: podziału klientów na kategorie (detaliczni, branżowi,
uprawnieni – art. 19 ust. 3 MiFID I i art. 28 MiFID II); ustalania, czy klient ma
doświadczenie i wiedzę konieczną do oceny ryzyka związanego z oferowaną mu
usługą (art. 19 ust. 3 i 4 MiFID I i art. 35 MiFID II); uczciwego, sprawiedliwego,
profesjonalnego działania (art. 19 ust. 1 MiFID I); udzielania klientom informacji
rzetelnych, niebudzących wątpliwości i niewprowadzających w błąd (art. 19 ust. 2
MiFID i art. 27 MiFID II), ujętych tak, aby mogli zrozumieć charakter oraz ryzyko
związane z usługą inwestycyjną (art. 19 ust. 3 MiFID I); niezawierania bez zgody
klienta umów dotyczących transakcji finansowania papierów wartościowych
w odniesieniu do instrumentów finansowych przechowywanych w imieniu klienta
(art. 13 ust. 7 MiFID I i art. 19 MiFID II).
Przy ocenie tych twierdzeń i związanego z nimi zarzutu naruszenia przez
Sąd Apelacyjny art. 361 § 1 k.c., należało przede wszystkim uwzględnić,
że nieimplementowanie powoływanych dyrektyw w wyznaczonym terminie nie było
jednoznaczne z całkowitym niedostosowaniem w wyznaczonym terminie prawa
13
polskiego do wymagań nałożonych w tych dyrektywach na państwa członkowskie.
Według rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 28 grudnia 2005 r. w sprawie
trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych oraz banków powierniczych
(Dz.U. 2006.2.8 - dalej: „rozporządzenie Ministra Finansów z 2005 r.”),
obowiązującego w czasie dokonania przez stronę powodową objętej sporem
transakcji CIRS: należało odróżniać od klientów profesjonalnych, spełniających
określone wymagania (§ 2 ust. 1 pkt 6 i ust. 2), pozostałych klientów, objętych
szerszym zakresem obowiązków firm inwestycyjnych; informacje upowszechniane
przez firmę inwestycyjną powinny być rzetelne i zrozumiałe (§ 3 ust. 1); informacje
wskazujące korzyści możliwe do osiągnięcia przez klienta powinny wskazywać
również poziom ryzyka inwestycyjnego związanego z daną usługą (§ 3 ust. 3);
informacje dotyczące efektów świadczonych dotychczas usług powinny wskazywać
źródło przekazywanych danych (§ 3 ust. 4); upowszechniane prognozy należało
opierać na rzetelnych danych (§ 3 ust. 5); przed zawarciem umowy o świadczenie
usługi firma inwestycyjna powinna zażądać od klienta informacji niezbędnych do
oceny poziomu jego doświadczenia i wiedzy w dziedzinie inwestowania
w instrumenty finansowe oraz do oceny jego celów inwestycyjnych, (§ 5 ust. 1),
a klient otrzymać na piśmie lub nośniku elektronicznym opis ryzyka inwestycyjnego
związanego z usługą (§ 4 ust. 2 pkt 7); na podstawie uzyskanych od klienta
informacji firma inwestycyjna powinna dokonać oceny, czy usługa, która ma być
świadczona na podstawie zawieranej umowy, jest odpowiednia dla klienta (§ 5
ust. 3); w razie oceny, że usługa jest nieodpowiednia ze względu na zbyt duże
ryzyko klient powinien być o tym poinformowany na piśmie lub za pomocą
elektronicznego nośnika informacji (§ 5 ust. 4).
Nie negując samego faktu naruszenia przez Polskę obowiązku terminowej
transpozycji MiFID I i MiFID II do prawa krajowego, zakres różnic dotyczących
obowiązków firm inwestycyjnych wobec klientów między przepisami rozporządzenia
Ministra Finansów z 2005 r. a przepisami dyrektyw nie jest – jak wynika
z powyższego zestawienia - tak duży, aby brak pełnej terminowej implementacji
tych dyrektyw do prawa polskiego można było uznać za zdarzenie, bez którego
(conditio sine qua non) nie doszłoby do zawarcia przez stronę powodową transakcji
CIRS, a w konsekwencji - do straty, którą zakończyło się rozliczenie tej transakcji.
14
Również przepisy obowiązujące w chwili zawarcia tej transakcji zapewniały stronie
powodowej uzyskanie rzetelnych informacji o związanym z nią ryzyku (zob. także
co do innych jeszcze źródeł obowiązku udzielania takich informacji wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 lutego 2012 r., IV CSK 225/11) oraz nakładały na bank
obowiązek uzyskania informacji niezbędnych do oceny poziomu doświadczenia
i wiedzy strony powodowej w dziedzinie inwestowania w instrumenty finansowe.
Bezpodstawnie skarżąca powołuje się na jej zdaniem przewidziany
w dyrektywach, a nieznany prawu polskiemu w chwili zawarcia przez stronę
powodową transakcji CIRS, obowiązek firmy inwestycyjnej odmówienia zawarcia
transakcji z klientem w takich sytuacjach, jak występująca w sprawie. Według art.
19 ust. 5 MiFID I, przedsiębiorstwo inwestycyjne, które uważa, że dana usługa jest
nieodpowiednia dla klienta powinno go o tym ostrzec. Analogicznej treści przepis
zawierał § 5 ust. 4 rozporządzenia Ministra Finansów z 2005 r. Zawarty zaś
w dyrektywach zakaz zawierania przez przedsiębiorstwa inwestycyjne bez zgody
klienta umów dotyczących transakcji finansowania papierów wartościowych
w odniesieniu do instrumentów finansowych przechowywanych w imieniu klienta
nie może być odniesiony do stanu faktycznego sprawy, ponieważ nie chodzi w niej
o transakcję, której dotyczy ten zakaz.
Przyczyny warunkującej zawarcie przez strony w sierpnia 2008 r. transakcji
zamiany stóp procentowych na podstawie jena jako waluty bazowej nie można się
więc dopatrywać w deficycie obowiązującej wówczas regulacji w zakresie
odnoszącym się do zapewnienia uczestnikom obrotu niezbędnych danych do
podjęcia decyzji o zawarciu takiej transakcji, lecz w realiach ówczesnej praktyki.
Podsumowując, zarzuty skargi kasacyjnej zmierzające do podważenia
stanowiska Sądu Apelacyjnego o nieziszczeniu się w sprawie przesłanki związku
przyczynowego nie zasługiwały na uwzględnienie, dlatego zgodnie z art. 39814
k.p.c. skargę kasacyjną należało oddalić, a o kosztach postępowania kasacyjnego
rozstrzygnąć stosownie do art. 98 w związku z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz
art. 11 ust. 3 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa (Dz.U.169.1417 ze zm.), a także art. 99 k.p.c. i § 6 pkt 6 oraz § 13 ust. 4
pkt rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
15
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U.2013.461).