Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 731/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa K. G. i B. G.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę M. oraz Ministra
Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 maja 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powodowie wnosili o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa -
Wojewody M. i Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast (obecnie: Ministra
Infrastruktury) odszkodowania za szkodę poniesioną w związku z wydaniem przez
Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy (PRN) z dnia 12 czerwca 1951 r.
odmawiającej przyznania ich poprzednikowi prawnemu (H. G.) prawa własności
czasowej do nieruchomości, określonej w pozwie i objętej postanowieniami dekretu
z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st.
Warszawy (Dz.U. nr 50, poz. 279, ze zm., cyt. dalej jako „dekret z 26 października
1945 r.”). W toku procesu powodowie określili wysokość dochodzonych roszczeń;
powód domagał się odszkodowania w wysokości 4.512 751,25 zł, a powódka -
2.707.650,75 zł. Odszkodowanie to obejmowało wartość utraconej nieruchomości
wraz z budynkami.
Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda i powódki dochodzone przez nich
kwoty z odsetkami od dnia 15 kwietnia 2009 r. (pkt 1 wyroku). Zasadnicze elementy
stanu faktycznego są następujące.
Powodowie są spadkobiercami H. G., właściciela nieruchomości objętej
pozwem. Nieruchomość tę objęto dekretem z dnia 26 października 1945 r.
Poprzednikowi prawnemu powodów odmówiono przyznania prawa własności
czasowej gruntów (decyzja PRN z dnia 12 czerwca 1951 r.) z uwagi na
przeznaczenie nieruchomości na cele użyteczności publicznej (park ludowy).
Budynki posadowione na gruncie przeszły na rzecz Skarbu Państwa.
Odszkodowanie nie zostało wypłacone. Decyzją nadzorczą z dnia 19 stycznia
1994 r. Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa (MGPiB) stwierdził,
że orzeczenie z dnia 12 czerwca 1951 r. zostało wydane z naruszeniem prawa
(art. 156 § 1 k.p.a.). Pod koniec lat 60-tych przeznaczono nieruchomość pod
budowę Trasy Łazienkowskiej i w związku z tym zburzono znajdujący się niej
budynek. Minister Infrastruktury odmówił powodom przyznania odszkodowania
(decyzja z 2004 r.).
Sąd Okręgowy przyjął, że powodowie jako źródło szkody wskazywali decyzję
z 1951 r., a podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa był art. 160 § 1 i § 2
3
k.p.a. Istniał normalny związek przyczynowy pomiędzy decyzją odmowną z 1951 r.
a szkodą w postaci nieuzyskania przez poprzednika prawnego powodów prawa
własności czasowej do gruntu (art. 361 § 1 k.c.). Należne powodom odszkodowanie
powinno odpowiadać rzeczywistej wartości utraconego gruntu, a nie utracie
odszkodowania za wywłaszczenie nieruchomości; nie mogło być zatem ustalane na
podstawia art. 3 w zw. z art. 54 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r., miały tu
zastosowanie przepisy k.c., przy czym należało brać pod uwagę stan rzeczy
w chwili decyzji wadliwej, a wysokość odszkodowania określać według cen
aktualnych. Określanie w danej sprawie szkody jako „utraty odszkodowania za
wywłaszczenie nieruchomości” byłoby niedopuszczalną zmianą podstawy
faktycznej powództwa. Wysokość należnego powodom odszkodowania (wartość
utraconego prawa i wartość wyburzonego budynku) Sąd Okręgowy ustalił na
podstawie opinii biegłego. Sąd ten ustalił także, że do chwili obecnej nie
rozpoznano wniosku poprzednika prawnego powodów o przyznaniu mu (im)
nieruchomości zamiennej w miejsce utraconej.
W wyniku apelacji pozwanego Skarbu Państwa Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok, obniżył zasądzone na rzecz powodów kwoty
odszkodowania(odpowiednio - do kwoty 4.225.1576,50 na rzecz powoda i do kwoty
2. 532.094,50 - zł na rzecz powódki) , oddalił powództwo w pozostałym zakresie
(pkt 1 wyroku) oraz oddalił apelację w pozostałej części (pkt 2 wyroku). Sąd ten
uzupełnił ustalenia faktyczne odnośnie do określenia rozmiaru szkody dotyczącej
budynków mieszkalnych bez obciążania ich publiczną gospodarką lokalami.
Podstawą odpowiedzialności pozwanego był art.160 k.p.a., a powodowie ponieśli
szkodę w wyniku wadliwej decyzji z 1951 r.; nie ma przy tym znaczenia, że do
chwili obecnej nie rozpoznano wniosku ich poprzednika prawnego o przyznanie,
nieruchomości zamiennej (art. 7 ust. 4 dekretu z dnia 26 października 1945 r.) i nie
jest w ogóle prowadzone odpowiednie postępowanie w tym zakresie. Szkoda
powodów w postaci utraty prawa pozostawała w związku przyczynowym
z wydaniem wadliwej decyzji o odmowie z 1951 r. Nie było podstaw do twierdzenia,
że decyzja z 1951 r. została sanowana z mocy art. 54 ust. 2 ustawy z dnia
12 marca 1958 r., skoro wadliwość tej decyzji (jako sprzecznej z art. 7 ust. 2
dekretu z dnia 26 października 1945 r.) przesądzono ostatecznie w decyzji
4
nadzorczej z 1994 r. przy uwzględnieniu obowiązującego stanu prawnego. Sąd
Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że wysokie
prawdopodobieństwo wywłaszczenia nieruchomości nie przerywa związku
przyczynowego między wadliwą decyzją z 1951 r. a szkodą w postaci utraty prawa.
Sąd Apelacyjny nie aprobował stanowiska pozwanego Skarbu Państwa, że dla
ustalenia wysokości należnego powodom odszkodowania należy stosować
przepisy ustawy z dnia 12 marca 1958 r., mają tu bowiem zastosowanie art. 363
§ 2 k.c. w zw. z art.160 § 2 k.p.a.
W skardze kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa podnoszono zarzuty
naruszenia prawa materialnego, tj. naruszenia art. 361 § 2 k.c. w zw. z art.160 § 1
i § 2 k.p.a. i z w zw. z art. 3 ust.1 a art. 8 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.;
naruszenia art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 361 § 2 i w zw. z art., 160 § 2 k.p.a. oraz
w zw. z art. 128 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(Dz. U z 2010 r. nr 102, poz. 561 ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z dnia 21 sierpnia
1997 r.”) i art. 8 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.; naruszenie art. 361 § 1 k.c. Wyrok
Sądu Apelacyjnego zaskarżono w odniesieniu do dwojga powodów w części, tj.
w odniesieniu do kwot przewyższających odpowiednio sumę 194 493,10 zł
i 116.695,90 zł. Skarżący wnosił o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje
W danej sprawie przesądzona jest już sama zasadność odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanego Skarbu Państwa wobec poszkodowanych powodów,
natomiast pozwany kwestionuje w niej w istotnym zakresie wysokość
zasądzonego odszkodowania. W ocenie skarżącego, Sąd Apelacyjny
bezpodstawnie uznał za nierelewantną prawnie, podnoszoną przez pozwanego
tzw. przyczynę zapasową powstania szkody w postaci nieuchronności
wywłaszczenia nieruchomości wskazanej w pozwie w latach 60-tych ubiegłego
stulecia.
Należy zaznaczyć, że powodowie wywodzili swoją szkodę z faktu wydania
wadliwej decyzji Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 12 czerwca
1951 r., uznanej decyzją nadzorczą z 1994 r. za wydaną z naruszeniem prawa.
Poniesioną szkodę powodowie określili jako uszczerbek w postaci utraty prawa
5
(prawa własności czasowej, a następnie prawa użytkowania wieczystego)
obejmującego nieruchomość wskazaną w pozwie i utraty prawa własności
usytuowanych na niej domów (damnum emergens). Doszło zatem do wskazania
przez powodów zdarzenia wywołującego szkodę (wadliwej decyzji) i prawnej
postaci uszczerbku (utrata wskazanych elementów majątkowych), a więc - do
określenia podstawy faktycznej zgłoszonego roszczenia odszkodowawczego
(art. 321 § 1 k.p.c.). Oznacza to, że odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę
wyrządzoną wadliwą decyzją administracyjną z 1951 r. powinna być rozpatrywana
na podstawie art. 160 k.p.c. w zw. z art. 156 § 1 k.p.a. Skoro powodowie
(ich poprzednik prawny) utracili definitywnie wskazane elementy majątkowe i nie
przyznano im do chwili obecnej zastępczo odpowiednich uprawnień do innej
nieruchomości, to nadal trwa stan uszczerbku w ich majątku i rozmiar tego
uszczerbku powinien być oceniany na podstawie art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 160
§ 2 k.c., tj. według stanu nieruchomości w czasie wydania wadliwej decyzji. ale
według cen aktualnych, z chwili orzekania (zob. też np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 6 marca 2008 r., I CSK 472/07, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
z dnia 13 października 2010 r., I CSK 678 /09,.nie publ. oraz uzasadnienie wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2013 r., I CSK 404/11, nie publ.).
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się obecnie,
oczywiście, możliwość powoływania się przez pozwanego wyrządzającego szkodę
na tzw. przyczynę zapasową (alternatywną) szkody. Przyczynę taką może też
stanowić sytuacja w postaci nieuchronności wywłaszczenia nieruchomości
pierwotnie utraconej przez poszkodowanego w wyniku wadliwej decyzji
administracyjnej, wydanej na podstawie art. 7 ust. 2 dekretu z dnia 26 października
1945 r. Późniejsze, możliwe wywłaszczenie nieruchomości, stanowić może bowiem
jeden z ważnych elementów tworzenia przez sąd meriti hipotecznego stanu
majątku poszkodowanego po wydaniu wadliwej decyzji, przyjętego na czas
orzekania (art. 316 § 1 k.p.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje trafne stanowisko, zgodnie
z którym causa superveniens (w postaci nieuchronności wywłaszczenia) nie może
być rozpatrywana w płaszczyźnie związku przyczynowego (jako przyczyna jego
ewentualnego przerwania) i tym samym eliminująca odpowiedzialność podmiotu
6
wyrządzającego szkodę), lecz jako zdarzenie ,które może prowadzić do
ograniczenia zakresu odszkodowania (funkcja redukcyjna lub delimitacyjna).
Powołując się na nieuchronność wywłaszczenia nieruchomości (w związku
z budową Trasy Łazienkowskiej ), skarżący wskazuje na tę drugą funkcję causae
superveniens. Czyni to jednak o tyle niekonsekwentnie, że konieczność istotnego
zredukowania odszkodowania przysługującego powodom motywuje tym, iż
zdarzeniem wywołującym szkodę(„zdarzeniem szkodzącym”) byłby właśnie mający
nastąpić ex post nieuchronny akt wywłaszczenia poprzedników prawnych
powodów, a szkoda powstała w ten sposób miałaby być „odmienna od szkody
polegającej na utracie nieruchomości” (s. 2 i 8 skargi). Tymczasem - jak
wyjaśniono wcześniej - jako źródło szkody powodowie wskazywali wadliwą decyzję
administracyjną z 1951 r., a szkodę tę określali jako utratę prawa rzeczowego do
nieruchomości. Jeżeli jako zasadniczy czynnik przesądzający o znacznym
zredukowaniu odszkodowania skarżący dostrzega w konieczności zastosowania
art. 8 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. (wymaganie ustalenia odszkodowania
w dacie obowiązywania przepisów określających to odszkodowanie, tj. w chwili
„zdarzenia szkodzącego” wywłaszczenia), to należy wyjaśnić, że do chwili obecnej
nie nastąpiła jeszcze wypłata odszkodowania powodom. Miałby zatem
zastosowanie art. 128 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r., wskazujący także na
rozmiar odszkodowania odpowiadający wartości utraconej rzeczy(tak też np.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 styczna 2013 r., I CSK 404/11,
nie publ.). Nawet więc przy przyjęciu nieuchronności wywłaszczenia nieruchomości
poprzednika prawnego powodów po zapadnięciu wadliwej decyzji z 1951 r., brak
było podstaw do zredukowania przysługującego powodom odszkodowania, skoro
niezależnie od przyczyny utraty prawa (wadliwa decyzja, wywłaszczenie)
należałoby zakres odszkodowania (niewypłaconego do chwili obecnej) oceniać na
podstawie przepisów obowiązujących w chwili orzekania (art. 363 § 2 k.c.).
Skarga kasacyjna Skarbu Państwa jest nietrafna także z innych,
ogólniejszych przyczyn, wskazanych w uzasadnieniu powoływanego już wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2013 r., I CSK 404/11. W stanie faktycznym
zbliżonym do stanu faktycznego w obecnej sprawie wyrażono ogólne
stanowisko negujące w ogóle możliwość powoływania się Skarbu Państwa na tzw.
7
nieuchronność wywłaszczenia po wydaniu wadliwych decyzji administracyjnych
z tej racji, że sąd cywilny „musiałby antycypować rozstrzygnięcie organu
administracyjnego”, a więc rozstrzygać w istocie w materii przekazanej organom
administracyjnym. Niezależnie jednak od oceny zasadności takiego stanowiska
(przy ustalaniu hipotetycznego stanu majątku dłużnika po wydaniu wadliwej decyzji
odmawiającej przyznania prawa należałoby brać w zasadzie wszystkie istotne
zdarzenia mogące determinować taki stan, a więc także nieuchronność
wywłaszczenia; czym innym jest już sama kwestia oceny jego przesłanek
i określenia skutków prawnych dla uprawnionego), to na pewno należy podzielić
inny, istotny argument Sądu Najwyższego, że powoływanie się na tzw. legalne
zachowanie alternatywne sprawcy szkody można uznać w zasadzie za
niedopuszczalne, jeżeli przy wyrządzeniu szkody zostały naruszone normy mające
zapobiegać jej wyrządzaniu i miały one właśnie charakter gwarancyjny dla
poszkodowanego jako właściciela gruntu (podobnie też np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 grudnia 2012 r., I CSK 415/12, nie publ.; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 535/12, nie publ.). Legalny akt
wywłaszczenia (nieuchronny), który mógł pojawić się po wydaniu bezprawnej (wadliwej)
decyzji administracyjnej, nie wyłącza zatem odpowiedzialności odszkodowawczej
Skarbu Państwa za szkodę wyrządzona taką decyzją, skoro w decyzji nadzorczej
stwierdzono naruszenie art. 7 ust. 2 dekretu z dnia 26 października 1945 r., mającego
także gwarantować w pewnym zakresie byłym właścicielom tzw. gruntów warszawskich
odpowiednią ochronę prawną. De lege lata nie może mieć znaczenia sama praktyka
stosowania tych przepisów przez ówczesne organy państwowe (dominacja akcentów
nacjonalizacyjnych wyrażających się w odmowie przyznawania prawa
własności czasowej lub nierozpatrywaniu złożonych wniosków wbrew założeniom
planistyczno-urbanistycznym dekretu). W przeciwnym razie oznaczałoby to swoiste
„sanowanie” post factum wcześniej dokonywanego, bezprawnego działania podmiotu
odpowiedzialnego za szkodę. Wyłączenie takiego sposobu obrony tego podmiotu
(np. banku) przyjmowano także w innych orzeczeniach Sądu Najwyższego (m.in.
w związku z wyrządzeniem szkody wadliwym wystawieniem bankowego tytułu
wykonawczego i późniejszym, legalnym już dochodzeniem należności bankowej od
8
kontrahenta banku; zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK
193/04, OSP 2006, nr 7/8, poz. 89).
Z przedstawionych względów nie można podzielić stanowiska skarżącego
o naruszeniu przepisów k.c. i innych ustaw powołanych w skardze (pkt 1-3 skargi),
co powoduje konieczność jej oddalenia jako nieuzasadnionej (art. 39814
k.p.c.).