Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 162/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSA Magdalena Kostro - Wesołowska
w sprawie z odwołania A. S.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 sierpnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 23 sierpnia 2012 r. oddalił skargę ubezpieczonej
A. S. o wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem tego Sądu z 13
października 2010 r., którym oddalono jej apelację od wyroku Sądu Okręgowego w
R. z 16 czerwca 2010 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonej od decyzji
2
pozwanego z 15 grudnia 2009 r. Decyzją tą pozwany na podstawie art. 114 ust. 1a
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (dalej jako „ustawa
emerytalna”) wstrzymał ubezpieczonej wypłatę od 1 stycznia 2010 r. wcześniejszej
emerytury, przyznanej decyzją z 4 listopada 1998 r. na podstawie rozporządzenia z
15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (dalej także jako
„rozporządzenie z 1989 r.”). Pozwany stwierdził, że przedłożone pierwotnie
zaświadczenie lekarskie z 6 października 1998 r., będące podstawą przyznania
wcześniejszej emerytury nie zawiera schorzenia z § 1 ust. 3 pkt 4 rozporządzenia z
15 maja 1989 r. Przeprowadzone postępowanie wyjaśniające (dokumentacja
przebiegu leczenia dziecka) ujawniło, iż stwierdzone schorzenie nie wskazuje na
upośledzenie sprawności organizmu dziecka w stopniu wymagającym stałej opieki.
Z tej przyczyny pozwany uchylił swoją decyzję z 4 listopada 1998 r. Sąd Okręgowy
ustalił, że ubezpieczona (urodzona w 1963 r.) 28 października 1998 r. złożyła
wniosek o ustalenie prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem. Do wniosku dołączyła dokumentację o zatrudnieniu pracowniczym do 31
grudnia 1998 r. oraz zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia dziecka,
wskazujące, że syn D. (urodzony 1983 r.) ze względu na stan zdrowia wymagał
stałej opieki matki. Pozwany decyzją z 4 listopada 1998 r. przyznał ubezpieczonej
prawo do emerytury od 1 października 1998 r. W 2009 r. pozwany ocenił stan
zdrowia syna ubezpieczonej. Główny lekarz orzecznik stwierdził, że schorzenia
ujęte w zaświadczeniu i dokumentacji leczenia dziecka nie uzasadniały
konieczności sprawowania stałej opieki przez matkę. Na tej podstawie pozwany
wydał decyzję z 15 grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy przeprowadził dowód z opinii
biegłych lekarzy, która stwierdziła, że stan zdrowia dziecka nie wymagał stałej
opieki matki w dniu wystąpienia z wnioskiem o emeryturę. Na tej podstawie uznał,
że decyzja pozwanego była prawidłowa. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku z
13 października 2010 r. oddalającego apelację stwierdził, że przyznanie
wcześniejszej emerytury nie było zgodne z rozporządzeniem z 1989 r., gdyż
ubezpieczona pozostawała w zatrudnieniu do 31 grudnia 1998 r. Skoro była
zatrudniona po przyznaniu jej prawa do emerytury, to opieka nad synem nie była
stała. Była to przesłanka negatywna prawa do emerytury i niezależna od weryfikacji
3
stanu zdrowia dziecka przeprowadzonej przez pozwanego. Podstawę prawną
decyzji stanowił przepis art. 114 ust. 1a (a nie art. 114 ust. 1) ustawy emerytalnej.
Zaświadczenie lekarskie z 6 października 1998 r., stanowiące podstawę przyznania
emerytury, zawierało wyłącznie rozpoznanie występujących schorzeń u dziecka,
bez wskazania wymaganego przepisem § 1 ust. 3 pkt 4 rozporządzenia z 1989 r.
upośledzenia sprawności organizmu dziecka; nie było wskazania jakich funkcji
życiowych syn nie mógł wykonywać samodzielnie. Na dzień złożenia wniosku
emerytalnego ubezpieczona nie wykazała spełnienia jednej z koniecznych
przesłanek nabycia prawa do emerytury. Uprawniało to pozwanego do wznowienia
postępowania. Wykluczona została przesłanka przyznania emerytury, to jest
konieczność stałej opieki nad synem przed 31 grudnia 1998 r. Sąd Apelacyjny
opinię biegłych sądowych uznał za miarodajną. Ubezpieczona nie ma możliwości
ochrony prawa nabytego, gdyż przesłanki do emerytury nie były spełnione.
Europejski Trybunał Praw Człowiek (w sprawie Moskal) nie zakwestionował
możliwości odebrania prawa niesłusznie przyznanego.
Sąd Najwyższy postanowieniem z 23 listopada 2011 r. odmówił przyjęcia
skargi kasacyjnej ubezpieczonej do rozpoznania (III UK 9/11).
W skardze o wznowienie postępowania ubezpieczona wskazała na
podstawę z art. 4011
k.p.c. i wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 lutego 2012 r.,
K 5/11, którym orzeczono, że art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej jest niezgodny z
zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą
z art. 2 oraz art. 67 ust. 1 Konstytucji RP.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 23 sierpnia 2012 r. oddalił skargę o wznowienie
postępowania. W uzasadnieniu podał, że wskazana podstawa wznowienia z art.
4011
k.p.c. nie oznaczała merytorycznej zasadności skargi, gdyż nie miała wpływu
na wydane orzeczenie. Wynika ono z rozpoznania sprawy na nowo w granicach
wznowienia (podstawy wznowienia). Zakres niekonstytucyjności dotyczy jedynie
art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej i w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego z 28 lutego 2012 r. nie stwierdzono, iżby zasada zaufania do
państwa i stanowionego prawa stała na przeszkodzie ponownemu rozpoznaniu
sprawy zakończonej prawomocną decyzją. W podobny sposób wypowiedział się
także Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Moskal przeciwko Polsce
4
(także w sprawie Iwaszkiewicz – skarga nr 30614/06). W obecnej sprawie
postępowanie w przedmiocie ponownej oceny uprawnień emerytalnych
ubezpieczonej nie ograniczyło się do oceny dołączonych do wniosku o ustalenie
prawa do emerytury dowodów, które stanowiły podstawę jej przyznania, lecz
zostało przeprowadzone po ujawnieniu okoliczności nieznanych organowi
rentowemu w chwili wydawania decyzji, a mających istotny wpływ na prawo do
świadczenia. Pierwotnie pozwany ograniczył się do zaświadczenia lekarskiego nie
zawierającego danych pozwalających na stwierdzenie jakie funkcje życiowe
pogarsza stan zdrowia dziecka i czy wymaga stałej opieki matki, uniemożliwiając jej
kontynuowanie zatrudnienia. Pominął też zaświadczenie o zatrudnieniu
ubezpieczonej do 31 grudnia 1998 r. Dowody te nie dawały podstaw do przyznania
świadczenia. Ubezpieczonej przyznano emeryturę, mimo że pozostawała w
zatrudnieniu. Gdyby pozwany czy też Sądy ograniczyły swoje postępowania do
zatrudnienia ubezpieczonej do 31 grudnia 1998 r., jako przesłanki ponownej oceny
jej uprawnień emerytalnych, to należałoby uznać, iż stosują jedynie art. 114 ust. 1a.
Jednak zarówno pozwany jak i Sąd dokonały ustaleń dalej idących, a dotyczących
zakresu wiedzy organu rentowego co do stanu chorobowego syna ubezpieczonej,
wynikającego z przedstawionego przez nią zaświadczenia lekarskiego, jak i
rzeczywistego stanu zdrowia wynikającego z dokumentacji leczenia z okresu
wystawienia tego zaświadczenia. Ta ostatnia została ujawniona dopiero na etapie
postępowania w przedmiocie ponownej oceny uprawnień emerytalnych
ubezpieczonej i to właśnie jej ujawnienie stanowiło generalną (a w przypadku
działań organu rentowego jedyną) przesłankę dokonania ponownych ustaleń w
zakresie uprawnień emerytalnych ubezpieczonej. Pomimo przywoływania art. 114
ust. 1a ustawy emerytalnej w rzeczywistości dokonywano działań procesowych w
całości mieszczących się w art. 114 ust. 1 tej ustawy. Wskazana w decyzji organu
rentowego podstawa prawna weryfikacji nie jest dla sądu ubezpieczeń społecznych
wiążąca. Sąd ten ma bowiem uprawnienie i obowiązek samodzielnego określenia
podstaw prawnych podjętych działań, co wynika chociażby z art. 47714
k.p.c.
Wbrew stanowisku ubezpieczonej przepis art. 114 ust. 1a nie stanowił jedynej
podstawy ponownej oceny jej uprawnień emerytalnych. Chodziło o ustalenie
okoliczności istniejących w czasie zgłoszenia wniosku, dotyczących faktycznego
5
stanu zdrowia syna ubezpieczonej nieznanych organowi rentowemu. Mieściły się
ona w całości w ramach nadal obowiązującego i niekwestionowanego art. 114 ust.
1 ustawy emerytalnej.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie: 1) art. 403 § 4,
406, 409, 412 § 1 i 2, 47714
k.p.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 47714
k.p.c. w postępowaniu na skutek skargi o wznowienie
postępowania oraz dokonanie zmiany podstawy prawnej art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej „a rozstrzygnięcie wyroku Sądu Apelacyjnego w sprawie sygn. akt III
AUa …/10 i decyzji ZUS ZNAK … z dnia 15.12.2009 r. odmawiającą z urzędu
prawa do wcześniejszej emerytury skarżącej”; 2) art. 2 oraz art. 67 ust. 1
Konstytucji RP przez zmianę przez sąd podstawy prawnej rozstrzygnięcia prawa do
emerytury skarżącej na etapie skargi o wznowienie postępowania sprawy
zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego w sprawie sygn. akt III AUa …/10 z art.
114 ust. 1a ustawy emerytalnej „objętej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z
28.02.2012 r. sygn. akt K 5/11 na art. 114 ust. 1 tej ustawy co doprowadza do
uchylenia się Państwa od jakiejkolwiek odpowiedzialności i przestrzegania
legalizmu, poczucia stabilności prawnej obywatela”; 3) art. 5, art. 8 Konwencji o
ochronie praw człowieka i obywatela, art. 1 protokołu dodatkowego nr 1 do
Konwencji w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w
sprawie Moskal przeciwko Polsce (skarga 10373/05) przez dalsze naruszenie praw
skarżącej wynikających z konwencji wskazanych w wyroku Trybunału Praw
Człowieka w sprawie Moskal przeciwko Polsce; 4) § 1 ust. 1, 2 i 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 162,
poz. 1118 ze zm.) w związku z art. 114 ustawy emerytalnej orzekając w oparciu o
dokumenty, na podstawie których organ wydał zaskarżoną decyzję a w sprawie nie
zaistniały żadne okoliczności uprawniające organ do ponownego weryfikowania
sprawy; 5) art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej przez błędne zastosowanie na etapie
rozpatrzenia skargi o wznowienie postępowania; 6) wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z 28 lutego 2012 r., sygn. akt K 5/11 przez jego niezastosowanie
na etapie postępowania wznowionego skargą o wznowienie postępowania mimo,
że art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej „objętej wyrokiem Trybunału
6
Konstytucyjnego z 28.02.2012 r., sygn. akt K 5/11 stanowił wyłączną podstawę
prawną prawomocnych orzeczeń”; 7) art. 233 § 1 k.p.c., 328 § 2, 382 w związku z
art. 391, art. 47714a
k.p.c. oraz w związku z art. 2, 6 Konstytucji w związku z § 11
rozporządzenia z 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do
celów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz. 612): a) przez przyjęcie przez Sąd za podstawę
rozstrzygnięć przedmiotowej sprawy art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej w sytuacji
gdy organ rentowy w decyzji z 15 września 2009 r. odmawiającej prawa do
wcześniejszej emerytury jako podstawę prawną wydania decyzji wskazał jedynie
art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej, art. 114 ust. 1a powołał także w odpowiedzi na
odwołanie, „art. 114 ust. 1 i taka też była podstawa rozstrzygnięcia przez Sąd
Apelacyjny i wydania niekorzystnego dla wnioskodawczyni wyroku w dniu
13.10.2010 r.”; b) przez przyjęcie przez Sąd, że działania procesowe ZUS w
sprawie znak EWK-…/0, rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego w R. w sprawie sygn.
akt IV U …/10, Sądu Apelacyjnego w sprawie sygn. akt III AUa …/10 dokonane
zostały na podstawie art.114 ust. 1 ustawy emerytalnej mimo powołania w sentencji
wskazanej powyżej decyzji oraz wskazanych powyżej orzeczeniach Sądu i ich
uzasadnieniach art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej; c) przez przyjęcie przez Sąd,
że decyzja ZUS z dnia 15 grudnia 2009 r. odmawiająca z urzędu prawa do
wcześniejszej emerytury skarżącej A. S. odpowiada prawu, została wydana bez
naruszenia prawa, mimo że została wydana na podstawie art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej, mimo iż przedmiotowy „art. został orzeczeniem TK z dnia 28.02.2012
r., sygn. akt K 5/11 uznany za niezgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i
stanowionego przez nie prawa wynikającą z art. 2 oraz art. 67 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne.
Wadliwe decyzje w prawie ubezpieczeń społecznych podlegają weryfikacji i
zasada ta działa w obie strony, czyli nie tylko na niekorzyść ubezpieczonych.
Uprawnienie do świadczenia wynika z prawa materialnego i organ rentowy w
decyzji jedynie deklaratoryjnie je potwierdza. Jedną z instytucji takiej weryfikacji jest
7
ponowne ustalenie prawa lub jego wysokości na podstawie art. 114 ustawy
emerytalnej. Skarga koncentruje się na regulacji z art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej, uznanej za niekonstytucyjną, co zdaniem skarżącej powinno zapewnić
jej powodzenie i uwzględnienie skargi o wznowienie postępowania opartej na
podstawie z art. 4011
k.p.c. – wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 28 lutego
2012 r., K 5/11.
Rzecz jednak w tym, że wznowienie przez organ rentowy postępowania,
nawet ze wskazaniem tylko na podstawę z art. 114 ust. 1a, nie oznacza, że
ponowne ustalenie prawa po takim wznowieniu ograniczone było tylko do tej
(niekonstytucyjnej) regulacji. Przeciwnie, zasadnie podał Sąd Apelacyjny w wyroku
objętym skargą, że rzeczywistą podstawą wznowienia była regulacja z art. 114
ust. 1. W sprawie nie chodziło o ocenę tych samych dowodów, lecz doszło do
ujawnienia okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, które nakazywały
negatywnie ocenić prawo skarżącej do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem i tym samym podstawa skargi o wznowienie postępowania z art. 4011
k.p.c. okazała się niezasadna (art. 412 § 2 k.p.c.). Zakres badania sprawy po
wznowieniu był szerszy niż ocena tych samych dowodów, na podstawie których
przyznano emeryturę (art. 114 ust. 1a). Po wtóre „ponowne ustalenie prawa do
świadczenia” (art. 114 ust. 1) nie jest możliwe bez stosowania prawa materialnego.
Wznowienie, a ściślej „ponowne ustalenie prawa do świadczenia” przez pozwanego
nie zwalniało Sądu od oceny uprawnienia skarżącej do emerytury z tytułu opieki
nad dzieckiem, zwłaszcza, że to co ujawniono na etapie postępowania organu
rentowego i później w sądowym postępowaniu odwoławczym wykraczało poza
ocenę przedłożonych pierwotnie dowodów. Pozwany choć odwołał się w decyzji do
art. 114 ust. 1a, to jednocześnie podał, że ponownej analizy stopnia i
zaawansowania schorzenia dziecka dokonano w oparciu o dalszą dokumentację
medyczną. Chodzi o dokumentację uzyskaną z zakładu opieki zdrowotnej (szpitala
- akta rentowe k. 37), a więc nie tylko o tę, którą dysponował pierwotnie organ
rentowy w 1998 r. Ujawniona dokumentacja dotyczy stanu zdrowia dziecka w
1998 r. i to na jej podstawie dokonano ustaleń ówczesnego stanu jego zdrowia. Na
badanie w tym zakresie składała się także dalsza ocena lekarzy orzeczników i
biegłych w postępowaniu sądowym po odwołaniu skarżącej od decyzji pozwanego.
8
Nieuprawnione jest więc twierdzenie, że wznowienie ograniczało się do oceny tych
samych dowodów, czyli tylko do tych, na podstawie których została wydana decyzja
o przyznaniu emerytury. Zastosowanie miała zatem regulacja z art. 114 ust. 1, a nie
tylko z art. 114 ust. 1a. Innymi słowy pozwany mógł ponownie ustalić prawo do
emerytury w oparciu o nowe dowody lub okoliczności, istniejące przed wydaniem
decyzji.
Nie można nie zauważyć, że Sąd Najwyższy wyrokami z 26 lipca 2013 r.
rozpoznał już negatywnie kilka skarg ubezpieczonych w bardzo podobnych
sprawach (sygn. akt III UK 105/12, 114/12, 115/12, 119/12, 120/12, 134/12, 136/12,
145/12, 169/12). Skład rozpoznający obecną skargę podziela argumentację podaną
w uzasadnieniach tych wyroków.
Odnosząc się kolejno do zarzutów obecnej skargi należy dodatkowo
wskazać co następuje.
Przepis art. 114 ust. 1a nie mógł zostać naruszony przez Sąd Apelacyjny,
nie tylko dlatego, że już przed wyrokowaniem (23 sierpnia 2012 r.) orzeczono o
jego niekonstytucyjności (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 lutego 2012 r.,
K 5/11), ale dlatego, że regulacja z art. 114 ust. 1a była skierowana do organu
rentowego a nie do sądu. Sąd nie wznawia postępowania na podstawie tej
regulacji. Rozpoznaje tylko odwołanie od decyzji pozwanego i nie jest związany jej
podstawą procesową i materialną. Przepis art. 114 ustawy emerytalnej miał
następującą treść: Art. 114. 1. Prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega
ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe
dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które
mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. 1a. Przepis ust. 1 stosuje
się odpowiednio, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że przedłożone
dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich
wysokości. 2. Jeżeli prawo do świadczeń lub ich wysokość ustalono orzeczeniem
organu odwoławczego, organ rentowy na podstawie dowodów lub okoliczności, o
których mowa w ust. 1: 1) wydaje we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo
do świadczeń lub podwyższającą ich wysokość; 2) występuje do organu
odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym organem, gdy z
9
przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że prawo do
świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysługują w niższej wysokości; z
wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić w każdym czasie; 3) wstrzymuje
wypłatę świadczeń w całości lub części, jeżeli emeryt lub rencista korzystał ze
świadczeń na podstawie nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w innych
wypadkach złej woli. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 28 lutego 2012 r., K 5/11,
orzekł, że art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej jest niezgodny z zasadą zaufania
obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą z art. 2 oraz z
art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Regulacja tego przepisu
dotyczyła kwestii proceduralnej a nie materialnej. Chodziło wszak o swoiste
wznowienie postępowania (ponowne ustalenie prawa do świadczenia) przez organ
rentowy w oparciu o te same, czyli znane mu uprzednio dowody. Przepis art. 114
ust. 1a ustawy emerytalnej mógł stosować tylko organ rentowy. Sąd odwoławczy
nie stosował tego przepisu, lecz mógł tylko kontrolować zasadność jego
zastosowania przez organ rentowy jako podstawy ponownego ustalenia prawa do
świadczenia. Przepis art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej nie dotyczył wznowienia
postępowania sądowego. Zgodnie z art. 4011
k.p.c. można żądać wznowienia
postępowania (sądowego) również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł
o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową
międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie.
Podstawa wznowienia skierowana jest więc do „orzeczenia” sądu a nie decyzji
pozwanego. Wskazana w art. 4011
k.p.c. szczególna podstawa nie zawsze
gwarantuje powodzenie po wznowieniu postępowania w sprawie zakończonej
prawomocnym wyrokiem. Spełnia się wtedy, gdy na podstawie regulacji niezgodnej
z ustawą zasadniczą (niekonstytucyjnej) wydano orzeczenie objęte skargą. Chodzi
więc o podstawę rozstrzygnięcia przyjętą przez sąd powszechny, w tym przypadku
przez sąd drugiej instancji, a nie o wznowienie postępowania zakończonego
decyzją organu rentowego. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 lutego 2012 r.,
K 5/11, dotyczy regulacji proceduralnej, skierowanej do organu rentowego. Nie
dotyczy regulacji materialnoprawnej. Nie jest więc zasadny pierwszy zarzut skargi,
gdyż Sąd Apelacyjny nie orzekał sprzecznie z orzeczeniem Trybunału, albowiem
ten dotyczy tylko art. 114 ust. 1a, natomiast jak wyżej wskazano w sprawie
10
ponowne ustalenie prawa do świadczenia nastąpiło w istocie na podstawie art. 114
ust. 1. Sądy Okręgowy i Apelacyjny kontrolowały później decyzję pozwanego i w
świetle ustaleń uznały ją za zgodną z prawem materialnym. Nie zostały więc
naruszone przepisy art. 412 § 1 i 2 k.p.c., gdyż faktyczną podstawą wznowienia
były nowe dowody i okoliczności w rozumieniu art. 114 ust. 1. W konsekwencji nie
zostały naruszone dalsze przepisy wskazane w zarzucie skargi, czyli art. 403 § 4,
406, 47714
k.p.c., gdyż nie dokonano „zmiany podstawy prawnej art. 114 ust. 1a”,
tylko właściwie odkodowano i oceniono faktyczną podstawę wznowienia
postępowania. Należy więc odróżnić podstawę wznowienia w sprawie zakończonej
wyrokiem sądu (art. 4011
k.p.c.) i podstawę wznowienia, a ściślej podstawę
ponownego ustalenia prawa stosowaną przez organ rentowy (art. 114 ustawy
emerytalnej). Po wznowieniu sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie
zakreśla podstawa wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c.). Podstawą skargi o wznowienie
postępowania był przepis art. 4011
k.p.c. – wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28
lutego 2012 r., K 5/11, dotyczący art. 114 ust. 1a. W takiej sytuacji przepis art. 412
§ 1 k.p.c. wymagał od Sądu rozpoznania sprawy na nowo w granicach podstawy
wznowienia. Tłumaczy to rozbieżność w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego
objętego obecną skargą i w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego, od którego
wniesiono skargę o wznowienie postępowania w kwestii stosowania art. 114 ust. 1
czy art. 114 ust. 1a. Decyduje stanowisko przyjęte w wyroku objętym obecną
skargą kasacyjną, gdyż norma z art. 412 § 1 k.p.c. wymagała od Sądu
Apelacyjnego „rozpoznania sprawy na nowo w granicach” podstawy wznowienia.
Rozpoznanie sprawy nie mogło być redukowane do powielenia podanej uprzednio
podstawy z art. 114 ust. 1a, skoro w sprawie zastosowanie miał w istocie przepis
art. 114 ust. 1. Analiza w tym zakresie, zresztą zgodnie z podstawą wznowienia
(art. 412 § 1 w związku z art. 4011
k.p.c.) zasadnie sięgała do początku
postępowania wszczętego przez organ rentowy Potwierdziła, że sprawa została
rozpoznana w aspekcie podstawy art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. W
orzecznictwie i w doktrynie (por. K. Antonów, Ponowne ustalenie prawa do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych, PS 2009/1) przyjmuje się szerokie
rozumienie pojęcia „ujawnionych okoliczności” istniejących przed wydaniem decyzji.
Na tle podobnych spraw omówiono je szerzej w uzasadnieniach wyroków Sądu
11
Najwyższego z 26 lipca 2013 r. (wyżej wskazanych). W konkluzji uprawnione jest
stwierdzenie, że dopuszczalne jest ponowne ustalenie prawa do świadczenia z
tytułu ubezpieczenia również na niekorzyść ubezpieczonego, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że nie miał prawa do świadczenia z uwagi
na niespełnienie wymaganych do tego warunków (por. wyrok Sądu Najwyższego z
4 października 2006 r., II UK 30/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 289). Wynika to z
tego, że rola ZUS jest inna niż organu administracyjnego, gdyż nie chodzi o typowe
sprawy administracyjne. Nie stosuje więc w pełni i ściśle procedury
administracyjnej. Funkcja organu rentowego jest w dużym stopniu odrębna i
samodzielna. Potwierdza to sądowe postępowanie odwoławcze, bo gdy organ
rentowy wydaje kolejną decyzję ze względu na wadliwość materialnoprawną
poprzedniej decyzji, to ubezpieczonemu przysługuje prawo kontroli tej decyzji w
sądowym postępowaniu odwoławczym. Sprawa wówczas staje się sprawą cywilną
(art. 1 k.p.c.); organ rentowy staje się stroną pozwaną. Sprawa podlega
rozstrzygnięciu wedle reguł procesowych wynikających z Kodeksu postępowania
cywilnego. Zasadność odwołania ocenia się natomiast na podstawie właściwych
przepisów prawa materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnych
spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego
pozostaje w zasadzie poza przedmiotem tego postępowania, za wyjątkiem takich
wad, które decyzję tę dyskwalifikują w stopniu odbierającym jej cechy aktu
administracyjnego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I UK 189/09,
OSNP 2011 nr 13-14, poz. 187). Decyzja organu rentowego nie ma powagi rzeczy
osądzonej i w związku z tym nie można skutecznie powoływać się na prawo do
świadczeń ustalone błędną decyzją organu rentowego, jeżeli nie zostały spełnione
warunki, od których uzależnione jest nabycie tego prawa i która po ujawnieniu
błędu została z urzędu zmieniona (postanowienie Sądu Najwyższego z 24 marca
2003 r., II UK 393/02 OSNP 2004 nr 9, poz. 163).
Drugi zarzut skargi niezasadnie zarzuca naruszenie przepisów ustawy
zasadniczej - art. 2 i art. 67 ust. 1. Miałby znaczenie, gdyby w rozpoznaniu sprawy
poprzestano na regulacji z art. 114 ust. 1a. Niekonstytucyjność ustawy w aspekcie
tych przepisów ustawy zasadniczej nie została odniesiona do art. 114 ust. 1.
Ponadto konkretne prawo do emerytury nie kotwiczy się w tych przepisach. Prawo
12
do emerytury to domena ustawy zwykłej, a nie ustawy zasadniczej, co zresztą
wynika wprost z art. 67 ust. 2 Konstytucji. Regulacje prawne dotyczące prawa do
wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem specjalnej troski
obowiązywały tylko do 31 grudnia 1998 r. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin upoważniła Radę Ministrów do
określenia w drodze rozporządzenia zasad wcześniejszego przechodzenia na
emeryturę na warunkach innych niż określone w ustawie. Na podstawie tego
przepisu Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki. Zgodnie z § 1 ust. 1 rozporządzenia, matce (także
ojcu) która nie mogła kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia swojego
dziecka, wymagającego - bez względu na wiek - jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub
pomocy w czynnościach samoobsługowych, przysługiwało prawo do wcześniejszej
emerytury, jeżeli spełniała łącznie dwa warunki. Po pierwsze, musiała ona posiadać
okres zatrudnienia wynoszący co najmniej 20 lat. Po drugie, musiała ona
sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem, które zostało zaliczone do I grupy
inwalidów, bez względu na przyczynę chorobową inwalidztwa, albo zostało
zaliczone do II grupy inwalidów z powodu jednego ze stanów chorobowych
wymienionych w ust. 3 rozporządzenia, przy czym w obu przypadkach inwalidztwo
dziecka musiało istnieć od urodzenia albo powstać przed ukończeniem 18 roku
życia.
Trzeci zarzut skargi nie jest zasadny dlatego, że wyrok ETPCz w sprawie
Moskal dotyczy konkretnej sprawy (postanowienie Sądu Najwyższego z 15 stycznia
2013 r., III UZP 5/12). Ujawnia się tu generalny problem aplikacji takiego wyroku na
grunt krajowy (zob. E. Łętowska, Czekając na Godota, czyli jak wykonać wyroki
ETPCz (uwagi na tle sprawy Moskal v. Polska), Europejski Przegląd Sądowy, 2011
nr 2). Niemniej znaczenie wyroku niewątpliwie jest szersze, jednak nie dlatego, że
ma gwarantować powszechną powtarzalność takiego samego rozstrzygnięcia w
innych, zwłaszcza podobnych sprawach, ale dlatego, że wymaga głębszej analizy
prawa, gdyż w tej sprawie skarżąca dochodzi emerytury, natomiast w sprawie
Moskal orzeczono o zadośćuczynieniu za naruszenie określonego prawa
człowieka. Wyrok w sprawie Moskal spowodował zmianę praktyki w stosowaniu
13
art. 114. Jednak zasadniczo jedynie hasłowe odwołanie się w zarzucie obecnej
skargi do naruszenia art. 1 protokołu dodatkowego nr 1 do Konwencji, czy także do
art. 5 i art. 8 Konwencji, nie jest wystarczające dla orzeczenia o utrzymaniu prawa
do emerytury, skoro ustalono, że w przypadku skarżącej nie były spełnione warunki
do uzyskania tego świadczenia. Analiza w tym zakresie temporalnie właściwa
byłaby w sprawie głównej, natomiast obecna sprawa ze skargi o wznowienie w
istocie ogranicza się do podstawy wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c. w związku z
art. 4011
k.p.c.). W skardze o wznowienie postępowania nie odwołano się do
wyroku w sprawie Moskal, pomijając, że trudno byłoby uznać ten wyrok za
podstawę procesową wznowienia postępowania w sprawie skarżącej. Nawet gdyby
próbować odejść do tego reżimu, to skarga nie przedstawia argumentacji, która
obecnie nakazywałaby podjęcie szerszej oceny w aspekcie utrzymania prawa do
emerytury, zwłaszcza w świetle tak szczególnego prawa materialnego jak art. 5,
art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i obywatela oraz art. 1 protokołu
dodatkowego nr 1 do tej Konwencji. W ocenie tej nie można by wówczas pominąć
tak podstawowych okoliczności jak przykładowo to, że w sprawie ustalono, iż
dziecko skarżącej nie wymagało i nie wymaga stałej opieki, zatem z tej przyczyny
nie było przeszkody do wykonywania pracy (według ustaleń skarżąca pozostawała
w zatrudnieniu także po przyznaniu emerytury – do końca 2008 r.). Samo
rozwiązanie stosunku pracy i z drugiej strony podjęcie kolejnej pracy lub
działalności nie są zdarzeniami szczególnie nadzwyczajnymi, wszak emerytura
wynika z pracy. Skarżąca jest stosunkowo młodą osobą (ur. w 1963 r.), natomiast
powszechny wiek emerytalny jest znacznie wyższy, zwłaszcza po ostatnich
zmianach regulacji w tym zakresie.
Zarzut czwarty skargi powiela mankament dostrzeżony już wyżej, gdyż
niezasadnie zarzuca naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 114. W sprawie
ustalono inną sytuację niż opisana w zarzucie (czyli nie poprzestano na „orzeczeniu
w oparciu o dokumenty, na podstawie których organ wydał zaskarżoną decyzję a w
sprawie nie zaistniały żadne nowe okoliczności uprawniające organ rentowy do
ponownego weryfikowania sprawy”). Innymi słowy zarzut naruszenia prawa
materialnego, łączony z takim zarzutem, miałby znacznie, gdyby w sprawie nie
ustalono lepszego stanu zdrowia dziecka, czyli wymagającego stałej opieki matki i
14
dlatego uzasadniającego przyznanie prawa do wcześniejszej emerytury na
podstawie § 1 rozporządzenia z 15 maja 1989 r. w związku z art. 186 ust. 3 ustawy
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach.
Niezasadność kolejnych zarzutów skargi wynika z tego, że w granicach
podstawy wznowienia (art. 412 § 1 k.p.c.) uprawnione było stwierdzenie, iż
zastosowanie miał przepis art. 114 ust. 1 a nie art. 114 ust. 1 (zarzut piąty), co
oznacza, że nie został „naruszony” wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 lutego
2012r., K 5/11, jako podstawa wznowienia, albowiem nie dotyczył przepisu art. 114
ust. 1 (zarzut szósty).
Nie zostały też naruszone przepisy wskazane w ostatnim zarzucie skargi
(siódmym), albowiem zauważono już wyżej, iż podstawa procesowa i materialna
decyzji pozwanego nie wiąże sądu odwoławczego w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych. Podstawa ta została zweryfikowana w odniesieniu do
istoty postępowania przeprowadzonego przez organ rentowy i sąd odwoławczy. Nie
było wiążące to, że pozwany a nawet Sąd Apelacyjny wskazali na art. 114 ust. 1a.
Sąd Apelacyjny w wyroku objętym obecną skargą miał samodzielną legitymację do
zweryfikowania takiego stanowiska wobec obowiązku „rozpoznania sprawy na
nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia” (art. 412 § 1 k.p.c.).
Innymi słowy Sąd Apelacyjny nie mógł i nie powinien powtarzać niezasadnej tezy o
ponownym ustaleniu prawa na podstawie art. 114 ust. 1a, skoro prawidłowo
rozstrzygnął, iż w sprawie zastosowanie miała regulacja z art. 114 ust. 1.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.