Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 32/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z powództwa T. Ł.
przeciwko Skarbowi Państwa – M. Wojewódzkiemu Inspektoratowi Ochrony Roślin i
Nasiennictwa w W.
w przedmiocie odwołania od oceny okresowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 30 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 30 października 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z 30 października 2012 r. oddalił apelację powoda
T. Ł. od wyroku Sądu Rejonowego z 9 maja 2012 r., który oddalił jego odwołanie od
oceny okresowej. Spór dotyczył uprawnienia pozwanego pracodawcy do stawiania
wymagań dotyczących wykształcenia w zatrudnieniu w ocenie okresowej. Ustalono,
że powód rozpoczął pracę w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Roślin w W. w
2000 r. na stanowisku kierownika delegatury w C. Powód podlegał okresowej
ocenie na podstawie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 8 maja 2009 r. w
sprawie warunków i sposobu przeprowadzania ocen okresowych członków korpusu
służby cywilnej (Dz.U. Nr 74, poz. 633; dalej także jako „rozporządzenie”),
wydanego na podstawie art. 82 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej
(Dz.U. Nr 227, poz. 1505 ze zm.; dalej także jako „ustawa o sc”). Powód podlegał
ocenie według 4 kryteriów podstawowych: rzetelność, terminowość, wiedza
specjalistyczna i umiejętność jej wykorzystania, zorientowanie na osiąganie celów,
doskonalenie zawodowe oraz 4 kryteriów wybranych przez oceniającego:
umiejętność obsługi urządzeń technicznych lub narzędzi informatycznych,
zarządzanie zasobami, zarządzenie personelem, podejmowanie decyzji i
odpowiedzialność. Po zniesieniu delegatury powód 1 lipca 2010 r. objął stanowisko
kierownika oddziału w C. Wykonywał te same obowiązki w zmniejszonym zakresie.
Zarówno w opisie stanowiska kierownika delegatury, jak też kierownika oddziału
wskazano, iż wymagane jest na tych stanowiskach wykształcenie wyższe rolnicze
lub pokrewne. W okresie, który był brany pod uwagę przy ocenie okresowej, tj. od
27 sierpnia 2009 r. do 23 marca 2011 r. powód nie zgłaszał pracodawcy swoich
uwag i wątpliwości, co do zasadności i zrozumienia kryteriów oceny oraz oczekiwań
pracodawcy. Powód 29 marca 2011 r. został poinformowany o wystawionej mu
ocenie. Jedynie w kryterium „doskonalenie zawodowe” powód otrzymał ocenę
poniżej oczekiwań z uwagi na brak wykształcenia kierunkowego. To oczekiwanie
zostało przyjęte przez pracodawcę na podstawie karty stanowiska pracy, z której
wynika, jakie wykształcenie powinna mieć osoba zajmująca stanowisko kierownika
oddziału, tj. wykształcenie wyższe rolnicze lub pokrewne. 30 marca 2011 r. powód
złożył sprzeciw od oceny okresowej. Nie zgodził się z zaniżeniem punktów przy
wszystkich kryteriach oceny. Szczególnie kwestionował zaniżenie ceny w
odniesieniu do kryterium „doskonalenie zawodowe”, za które otrzymał 2 punkty.
3
Pracodawca nie uwzględnił sprzeciwu. Powód odwołał się do sądu pracy. Stosunek
pracy powoda ustał z końcem lutego 2012 r. po wypowiedzeniu umowy o pracę
przez pracodawcę. Zakwestionowana przez powoda ocena okresowa nie była
przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę. Powód wniósł o ponowne sporządzenie
oceny okresowej z uwzględnieniem wymogów formalnych, którym pracodawca
uchybił. Sąd Rejonowy rozstrzygnął, że pozwany pracodawca prawidłowo
sporządził ocenę okresową na podstawie przepisów ustawy o służbie cywilnej oraz
rozporządzenia 8 maja 2009 r. w sprawie warunków i sposobu przeprowadzenia
ocen okresowych członków korpusu służby cywilnej. Wskazał, że to pracodawca
określa oczekiwania w zakresie poszczególnych kryteriów oceny. Pozwany
wykonując to autonomiczne uprawnienie w ramach kryterium doskonalenia
zawodowego przyjął oczekiwanie posiadania przez kierownika oddziału
wykształcenia wyższego rolniczego lub pokrewnego. Wymóg posiadania takiego
wykształcenia wynika z opisu stanowiska pracy. Opis ten dotychczas nie był
kwestionowany przez powoda. Powód nie mógł zasadnie domagać się ponownego
sporządzenia oceny z pominięciem tego oczekiwania, skoro jego określenie jest
wyrazem woli pracodawcy, zaś powód oczekiwania tego nie spełnił. Sąd Okręgowy
w uzasadnieniu oddalenia apelacji stwierdził, że ustalenia i ocena prawna Sądu
pierwszej instancji były prawidłowe. Pozwany wykonując autonomiczne
uprawnienie w ramach doskonalenia zawodowego przyjął oczekiwanie posiadania
przez kierownika oddziału wykształcenia wyższego rolniczego lub pokrewnego.
Wymóg posiadania takiego wykształcenia wynika z opisu stanowiska pracy.
Kryteria oceny były powodowi znane, został poinformowany o nowych kryteriach,
co skutkowało tym, że dostał niezadowalającą go ocenę w zakresie doskonalenia
zawodowego. Otrzymana przez powoda ocena końcowa – pozytywna na poziomie
oczekiwań – w pełni w sposób adekwatny i prawidłowy wyczerpuje oceny
cząstkowe. Skala ocen nie zawiera ocen negatywnych.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego przez
błędną wykładnię: 1) § 3 ust. 1 i 2 oraz § 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z 8 maja
2009 r. w sprawie warunków i sposobu przeprowadzania ocen okresowych
członków korpusu służby cywilnej, polegającą na przyjęciu przez Sądy pierwszej i
drugiej instancji, iż pozwanemu w zakresie dokonania oceny okresowej pracownika
4
przysługuje autonomiczne uprawnienie w ramach kryterium „doskonalenia
zawodowego”, pozwalające mu przyjąć oczekiwanie posiadania przez powoda
określonego wykształcenia kierunkowego, pomimo że kwestia wykształcenia nie
mieści się w żaden sposób w definicji kryterium „doskonalenia zawodowego”
zawartej w załączniku nr 1 do w/w rozporządzenia – wykaz kryteriów
obowiązkowych i kryteriów do wyboru, służących do dokonania oceny członka
korpusu służby cywilnej zatrudnionego na stanowisku pracy niebędącym wyższym
stanowiskiem w służbie cywilnej ani stanowiskiem kierownika urzędu, które jest
stanowiskiem w służbie cywilnej; 2) art. 81 ust. 3 ustawy z 21 listopada 2008 r. o
służbie cywilnej, polegającą na przyjęciu przez Sąd drugiej instancji (a także przez
Sąd pierwszej instancji) stanowiska, iż pozwanemu w ramach dokonywania oceny
okresowej pracownika przysługuje uprawnienie do oceny wykształcenia powoda,
pomimo, iż w/w przepis, a także przepisy wykonawcze (rozporządzenia z 8 maja
2009 r.) nie dają podstaw prawnych do wzięcia pod uwagę i przez to dokonanie
oceny wykształcenia ocenianego. We wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania
powód wskazał na podstawę z art. 3989
§ 1 pkt 2 k.p.c. i potrzebę wykładni
przepisów rozporządzenia z 8 maja 2009 r. Wskazał na potrzebę rozstrzygnięcia,
czy pracodawca ma uprawnienie do dowolnego formułowania swoich oczekiwań w
ramach dokonywanej oceny okresowej pracownika wykraczających, czy też nie
mieszczących się w ustawowej definicji danego kryterium, które w przedmiotowej
sprawie zostały określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia z 8 maja 2009 r.
Czy też, jak uważa powód, pracodawca może formułować swoje oczekiwania
wobec pracownika w ramach dokonywanej oceny okresowej, jednakże wyłącznie
na podstawie i w oparciu o ustawową definicję danego kryterium. Konkretne
oczekiwania formułowane przez pracodawcę wobec pracownika muszą mieścić się
w ustawowej definicji danego kryterium oraz muszą być znane pracownikowi w
momencie zawierania umowy o pracę, a przynajmniej pracodawca powinien
informować o nich pracownika w czasie trwania stosunku pracy - wyrok Sądu
Najwyższego z 10 listopada 1998 r., I PKN 428/98. Zaskarżone rozstrzygnięcie jest
wyraźnie rozbieżne z tym wyrokiem.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej uzasadniają uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Wstępnie nie można jednak pominąć milczeniem kwestii związanej z
badaniem nieważności postępowania (art. 39813
§ 1 k.p.c.) na tle spraw
dotyczących ocen okresowych, która ujawnia się w orzecznictwie w związku z
podstawą nieważności postępowania z art. 379 pkt 6 k.p.c. w związku z art. 17 pkt
1 k.p.c. (postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 14 marca 2012 r., III
APz 2/12, LEX nr 1136100; pośrednio postanowienie Sądu Najwyższego z 12
czerwca 2013 r., III PZ 3/13, dotąd niepublikowane). W ocenie składu
rozpoznającego skargę kasacyjną Sąd Rejonowy był właściwy do rozpoznania
sprawy w pierwszej instancji. Należy wyjść od stwierdzenia, że nie każda sprawa o
świadczenie niepieniężne (facere) ma za przedmiot prawo niemajątkowe (art. 17
pkt 1 k.p.c.). Ocena okresowa jest częścią stosunku pracy określonej grupy
pracowników, a stosunek pracy ma wszak charakter majątkowy. Wyłomu nie
stanowi procedura ocen okresowych, która ma zakotwiczenie w ustawie i jest ściśle
sformalizowana. Ocena okresowa dotyczy wykonywania przez członka korpusu
służby cywilnej obowiązków wynikających z opisu zajmowanego przez niego
stanowiska pracy (art. 81 ust. 3 ustawy o sc). Przedmiot oceny dotyczy pracy
(wykonywania obowiązków), a więc zobowiązania pracownika, zatem nie jego
prawa niemajątkowego, a tym bardziej dobra osobistego. Ocena pracy nie stoi w
konflikcie z dobrami osobistymi pracownika. W przypadku pracowników służby
cywilnej pracodawca przeprowadza ocenę okresową według kryteriów ściśle
określonych w rozporządzeniu z 2009 r. Nie ma podstaw do stwierdzenia, że to sąd
okręgowy jest właściwy rzeczowo do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji na
podstawie art. 17 pkt 1 k.p.c. Takie stwierdzenie uprawnione jest na gruncie
regulacji z art. 83 ust. 5 ustawy o sc, zgodnie z którą w razie nieuwzględnienia
sprzeciwu od oceny okresowej pracownik może odwołać się do sądu pracy. Zapis
ten potwierdza co najmniej pośrednio, że chodzi o sprawę ze stosunku pracy,
natomiast bezpośrednio uwzględnia regulację z art. 262 § 1 k.p. Z ostatniego
przepisu wynika domniemanie właściwości rzeczowej sądu rejonowego (sądu
6
pracy). Gdyby miało być inaczej to prawodawca wskazałby na sąd okręgowy jako
rzeczowo właściwy w pierwszej instancji. Generalnie do wyjątków należą sytuacje
w których prawodawca określa właściwość sądu dla określonej sprawy. Na gruncie
ustawy o sc prawodawca kilkakrotnie wskazuje na właściwość sądu pracy (art. 9
ust. 2, art. 83 ust. 5, art. 96 ust. 3), a gdy chodzi o właściwość innego sądu, to
wyraźnie ją wskazuje (art. 127 ust. 2). Taki sposób określania właściwości
rzeczowej sądu można było zauważyć już wcześniej w kodeksie pracy, w
przypadku opinii o pracy, gdy prawodawca wyraźnie wskazał (choć w nawiasie), że
w przypadku sądu pracy chodzi o sąd rejonowy – art. 98 § 6 k.p. (Pracownik może
w ciągu 7 dni od otrzymania opinii wystąpić do sądu pracy (sądu rejonowego) o jej
sprostowanie). Czym innym jest ewentualna kwestia ochrony dóbr osobistych
(art. 23-24 k.c.). Wówczas ze względu na ochronę prawa niemajątkowego
właściwość rzeczowa sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji co do zasady
nie powinna być kwestionowana (por. uchwały Sądu Najwyższego z 28
października 1975 r., V PZP 10/75, OSNC 1976 z. 1, poz. 3; z 19 stycznia 1989 r.,
III PZP 51/88, OSNC 1990 z. 2, poz. 22; z 5 października 2006 r., I PZP 3/06,
OSNP 2007, z. 11-12, poz. 151, także postanowienie z 4 lutego 2009 r., II PK
226/08, OSNP 2010 nr 19-20, poz. 238 i wyrok z 6 kwietnia 2011 r., II PK 274/10,
LEX nr 829121). Innymi słowy pracodawca nie działa przypadkowo i dowolnie
sporządzając ocenę okresową pracownika, gdyż ma wyznaczone podstawy
(kryteria) i granice tej oceny. Ocena okresowa pracowników służby cywilnej ma
swoje uzasadnienie, na pewno chodzi o jakość i efektywność tej służby. Przedmiot
oceny dotyczy pracy zatrudnianych pracowników, a ściślej wykonywanych
obowiązków i w tej roli pracodawca realizuje swoje zadanie wynikające ze stosunku
pracy. Pracownik zobowiązany jest poddać się ocenie okresowej i przyjąć ją albo
wnieść sprzeciw z prawem do dalszej kontroli w postępowaniu przed sądem pracy
w przypadku nieuwzględnienia jego sprzeciwu od oceny okresowej (art. 83 ust. 5
ustawy o sc).
Przepisy dotyczące ocen okresowych należy ujmować ściśle. Przede
wszystkim dlatego, że ocena okresowa powinna oddzielać sferę prywatną
pracownika od tego co dotyczy wykonywania obowiązków i może być oceniane w
związku z zatrudnieniem. Czym innym jest prywatna ocena pracodawcy
7
(niesformalizowana). Trudno byłoby ją kontrolować, gdyż pracodawca dokonuje jej
na swój własny użytek i z reguły nie jest uzewnętrzniana. Inne reguły dotyczą oceny
sformalizowanej. Wszelka ocena wkracza wówczas niechybnie w indywidualną
sferę pracownika, co stanowi w istocie wyjątek, gdyż w zatrudnieniu pracownik
zobowiązuje się zasadniczo do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy (art. 22 § 1 k.p.). Z regulacji dotyczącej służby cywilnej wynika, że
ocena okresowa jest nieodzowna (konieczna) ze względu na funkcje i cele tej
służby. W sprawie objętej skargą granice sfery indywidualnej (prywatnej) i
zobowiązaniowej (pracowniczej) nie są kwestionowane.
Zasadniczy problem w sprawie, to kwestia czy tryb oceny okresowej,
wynikający z art. 81 i 82 ustawy o sc oraz rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów
z 8 maja 2009 r., w sprawie warunków i sposobu przeprowadzania ocen
okresowych członków korpusu służby cywilnej, pozwala zaniżyć ocenę okresową
pracownika służby cywilnej ze względu na brak wymaganego wykształcenia.
Odpowiedź powinna być negatywna. Czym innym jest wykształcenie wymagane
jako warunek zatrudnienia w służbie cywilnej i czym innym jest ocena okresowa.
Najprościej ujmując pracownik zatrudniony w służbie cywilnej powinien już
posiadać wymagane kwalifikacje. Wynika to z przepisu art. 4 pkt 4 ustawy o sc (W
służbie cywilnej może być zatrudniona osoba, która posiada kwalifikacje wymagane
na dane stanowisko pracy). Pojęcie kwalifikacji można ujmować jako wykształcenie,
jednak uprawione jest stwierdzenie, że znaczenie pojęcia kwalifikacje jest szersze
niż tylko wykształcenie. Innymi słowy warunek określonego wykształcenia ma
znaczenie na etapie zatrudnienia i jest to sytuacja odrębna od późniejszej oceny
okresowej, której przedmiotem jest ocena wykonywania przez członka korpusu
służby cywilnej obowiązków wynikających z opisu zajmowanego przez niego
stanowiska pracy. Wszak zgodnie z art. 83 ust. 1 ustawy o sc ocenie okresowej
podlega urzędnik już zatrudniony, a więc taki, który miał kwalifikacje wymagane do
zatrudnienia. (Urzędnik służby cywilnej oraz pracownik służby cywilnej zatrudniony
na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony podlega ocenie okresowej).
Chodzi wszak o ocenę okresową w trakcie zatrudnienia i powtarzalną (co 24
miesiące - art. 81 ust. 4 ustawy o sc). Ocena okresowa dotyczy wykonywania
obowiązków, a nie warunków wymaganych do wykonywania tych obowiązków
8
(Ocena okresowa dotyczy wykonywania przez członka korpusu służby cywilnej
obowiązków wynikających z opisu zajmowanego przez niego stanowiska pracy –
art. 81 ust. 3 ustawy o sc). Inną zatem kwestią są kwalifikacje wymagane do
zajmowania stanowiska i inną jest wykonywanie obowiązków, gdyż to ostatnie
stanowi punkt odniesienia dla oceny okresowej. Wadliwą zatem jest ocena
okresowa, która zaniża ocenę za kryterium doskonalenie zawodowe ze względu na
brak wymaganego wykształcenia. Zgodnie z rozporządzeniem z 2009 r., załącznik
nr 1, obowiązkowe kryterium oceny okresowej, ujęte jako doskonalenie zawodowe
to - Nastawienie na własny rozwój i podnoszenie kwalifikacji. Zdolność i skłonność
do uczenia się, uzupełniania wiedzy oraz podnoszenia kwalifikacji tak, aby zawsze
posiadać aktualną wiedzę i odpowiednie umiejętności. Wykazywanie
zainteresowania rozwijaniem swoich kompetencji, w szczególności przez
samodoskonalenie, szkolenia, uczenie się od innych czy rozwiązywanie problemów.
Ocenie podlegają więc cechy które pracownik wykazuje lub nie wykazuje, a więc
„nastawienie …”, „zdolność i skłonność …”, „wykazywanie …”, a nie to, czy
pracownik ma wymagane wykształcenie. Przeciwnego stanowiska nie uzasadnia
zwrot „podnoszenie kwalifikacji”, albowiem nie stanowi podstawy do wymagania od
pracownika określonego wykształcenia, a już na pewno brak wymaganego
wykształcenia nie może rzutować z tej przyczyny negatywnie na ocenę okresową,
gdyż takie znaczenie ma tylko określone zachowanie pracownika, a więc wskazane
nastawienie na własny rozwój i podnoszenie kwalifikacji, zdolność i skłonność do
uczenia się, uzupełniania wiedzy oraz podnoszenia kwalifikacji. Brak wymaganego
wykształcenia, to nie to samo co nastawienie na własny rozwój i podnoszenie
kwalifikacji z kryterium „doskonalenie zawodowe”. Brak wymaganego wykształcenia
nie jest zatem sytuacją ocenianą w ramach tego kryterium. Uzasadniona jest więc
teza, że nawet gdyby skarżący nie miał wykształcenia wymaganego na
zajmowanym stanowisku, to jego ocena okresowa nie mogła zostać zaniżona z tej
przyczyny, gdyż kryterium doskonalenie zawodowe nie odnosi się do wykształcenia
jako warunku zatrudniania.
Nawet gdyby próbować argumentować odmiennie, to znaczy, że pod
pojęciem kwalifikacji ujmuje się przede wszystkim wykształcenie, to skarżący
szczegółowo przedstawił, również obecnie w skardze kasacyjnej, odwołując się do
9
konkretnych regulacji prawnych, że spełniał warunek dotyczący wykształcenia
wymaganego na zajmowanym stanowisku. Chodzi o regulację wynikającą z
przepisów art. 91 ust. 1-3 oraz art. 111 ustawy z 18 grudnia 2003 r. o ochronie
roślin (jednolity tekst: Dz.U. 2008 r. nr 133, poz. 849 ze zm.) i twierdzenie, że
wymóg dotyczący wykształcenia (art. 91 ust. 2 pkt 1 tej ustawy) nie odnosił się do
pracowników (w tym powoda), którzy w dniu 1 maja 2004 r. byli pracownikami
wojewódzkich inspektoratów ochrony roślin i nasiennictwa. W świetle tej regulacji
powód zobowiązany był zdać odkreślony egzamin (art. 91 ust. 2 pkt 3 i art. 111 ust.
3) i warunek ten spełnił dwukrotnie, uzyskując stosowne zaświadczenia w 2004 r. i
w 2009 r. Powód wskazuje także, iż posiada wyższe wykształcenie z zakresu
ochrony środowiska, co nie powinno być bez znaczenia w świetle dalszych regulacji
(rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 29 października 1999 r. w sprawie
określania stanowisk urzędniczych, wymaganych do ustalania wynagrodzenia oraz
szczególnych zasad ustalana i wypłacania innych świadczeń przysługujących
członkom korpusu służby cywilnej), nawet gdyby w ramach oceny okresowej, a
ściśle kryterium doskonalenia zawodowego, ocenie podlegało spełnienie warunku
wykształcenia wymaganego do zajmowania danego stanowiska. Skarżący
zasadnie zarzuca, iż powyższe nie zostało rozważone w zaskarżonym wyroku.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
oraz art. 108 § 2 k.p.c. oraz art. 39821
k.p.c.