Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 413/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
w sprawie z wniosku J. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 marca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 13 marca 2013 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych, uwzględniając apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w G. z dnia 30 maja 2012 r., którym Sąd ten zmienił
decyzję z dnia 17 lutego 2012 r. i przyznał J. S. od dnia 28 lutego 2012 r. prawo do
2
emerytury na podstawie art. 184 w związku z art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) i oddalił odwołanie.
Sąd Okręgowy uznał za udowodnione, że w okresie od dnia 16 kwietnia
1975 r. do dnia 25 czerwca 1992 r. ubezpieczona była zatrudniona w Odzieżowej
Spółdzielni Pracy [...] i wykonywała pracę prasowacza. Praca polegała na
prasowaniu elementów schodzących z krojowni i gotowych produktów ciężkim
żelazkiem podłączonym do wytwornicy pary i w specjalnym urządzeniu do
prasowania na parę, a także na klejeniu elementów. Pracę tę wykonywała stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy. Podstawą tych ustaleń były zeznania świadków,
współpracowników ubezpieczonej, B. C. i J. K., oraz dowody z dokumentów -
świadectwo pracy i świadectwo wykonywania pracy w szczególnych warunkach na
stanowisku prasowacza, wystawione przez likwidatora Spółdzielni, obejmujące
okres od dnia 16 kwietnia 1975 r. do dnia 25 czerwca 1992 r. Tak ustalony stan
faktyczny Sąd pierwszej instancji zakwalifikował jako wykonywanie pracy w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), jako obsługa urządzeń do
prasowania, klejenia i wykrawania wyrobów w przemyśle odzieżowym, w dziale VII
pod pozycją 8.
Sąd drugiej instancji nie przejął ustaleń Sądu Okręgowego w części
obejmującej stwierdzenie, że ubezpieczona jako prasowaczka pracowała w całym
spornym okresie, uznawszy zeznania świadków i ubezpieczonej za niewiarygodne i
sprzeczne z dowodem z akt osobowych, w których zachowały się dokumenty
potwierdzające wykonywanie przez ubezpieczoną pracy prasowaczki tylko w
okresie od dnia 1 lipca 1976 r. do dnia 30 kwietnia 1978 r., a w pozostałym – pracy
szwaczki. Z dokumentów tych wynikało, że w dniu 8 kwietnia 1975 r. ubezpieczona
uzyskała skierowanie do pracy na zgłoszone wolne miejsce pracy krawcowej i
została zatrudniona w Odzieżowej Spółdzielni Pracy w pełnym wymiarze czasu
pracy na takim stanowisku. W okresie zatrudnienia od 1979 r. do 1989 r. liczne
pisma pracodawcy, potwierdzane jej podpisem, informowały ją o zmianach
3
wynagrodzenia na stanowisku szwaczki. Sąd drugiej instancji wskazał na
sprzeczność zeznań świadków J. K. oraz B. C., podających, że proces produkcyjny
odbywał się w trzech działach – w krajalni, szwalni i prasowalni z oświadczeniem
świadka J. K., że pracowała w szwalni, a jednocześnie w tym samym
pomieszczeniu co ubezpieczona, i jako niewiarygodne zeznania te odrzucił.
Skarga kasacyjna ubezpieczonej, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji w
całości, zawierająca wniosek o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego –
art. 184 w związku z art. 32 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w
związku z § 1 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego z 1983 r. oraz
w związku z poz. 8, działu VII wykazu A z załącznika do tego rozporządzenia i pkt 8
ppkt 1 działu VII uchwały nr 80 Zarządu Centralnego Związku Spółdzielczości
Pracy z dnia 10 sierpnia 1983 r. (Biuletyn Centralnego Związku Spółdzielczości
Pracy nr 15-16, poz. 54) przez ich niezastosowanie, mimo że przeprowadzone
dowody z dokumentów - świadectwa pracy, świadectwa wykonywania pracy w
warunkach szczególnych oraz zeznań świadków potwierdzały wykonywanie przez
nią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy odpowiadającej stanowisku prasowacza,
uznawanego za stanowisko pracy w szczególnych warunkach, przez cały okres
zatrudnienia w Odzieżowej Spółdzielni Pracy. Czynności wykonywane przez cały
czas zatrudnienia mieściły się w zakresie należącym do prac prasowacza, zatem
choć nazwa zajmowanego stanowiska ich nie opisywała, to o uznaniu pracy za
wykonywaną w szczególnych warunkach powinien zdecydować charakter
wykonywanych zadań pracowniczych.
Skarżąca zarzuciła dokonanie ustaleń faktycznych z naruszeniem art. 2 k.p.c.
w związku z art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji RP, wskazując, że Sąd drugiej
instancji, po dostrzeżeniu błędów co do ustaleń dokonanych przez Sąd pierwszej
instancji, w szczególności braku uzasadnienia przyczyn, dla których nie dał wiary
dokumentom z akt osobowych, nie dokonawszy niezbędnych pouczeń co do
czynności procesowych (art. 5 k.p.c.), nie doprowadził do uzupełnienia
postępowania dowodowego (art. 217 § 2 k.p.c.) i wydał rozstrzygnięcie
merytoryczne, co należy uznać za sprzeczne z art. 227 w związku z art. 386 § 1 i 4
k.p.c. Ponadto, zarzucając naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. podniosła, że Sąd
4
Apelacyjny bezzasadnie zaaprobował dokonaną przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych kwalifikację jej stanowiska pracy, wbrew dokumentom w postaci
świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych z dnia 21 marca
2001 r., świadectwa pracy z dnia 25 czerwca 1992 r. oraz zeznaniom wszystkich
przesłuchanych w sprawie świadków, które potwierdzały wykonywanie w spornym
okresie stale i w pełnym wymiarze czasu pracy prasowacza.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie objętej skargą kasacyjną Sąd Apelacyjny nie gromadził własnego
materiału. Podstawą jego orzeczenia były dowody zebrane i przeprowadzone w
postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, których odmienna ocena
doprowadziła do wydania wyroku reformatoryjnego na niekorzyść skarżącej.
Dopuszczalność dokonywania przez sąd drugiej instancji odmiennej oceny
dowodów bez ich ponowienia lub uzupełnienia, należąca do spornych, została
przesądzona w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, zasadzie
prawnej, z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr 7–8, poz. 124).
Sąd Najwyższy przyjął, że sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne
stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez
przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne
ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub
uzupełnienia tego postępowania. W późniejszym, aprobującym ten pogląd
orzecznictwie przyjmuje się, że do szczególnych okoliczności, których wystąpienie
uzasadnia zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., należą uchybienia procesowe przy
przeprowadzaniu dowodów, dysponowanie wyłącznie dowodami osobowymi o
niejednoznacznej wartości i wymowie, a także pominięcie materiału dowodowego o
istotnym znaczeniu. Gdy przy tym uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik
sprawy, art. 382 k.p.c. stanowi samodzielną, usprawiedliwioną podstawę kasacyjną
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2007 r., III CSK 61/07,
OSNC 2008, nr 10, poz. 119). Zwraca się także uwagę na niedopuszczalność
pominięcia wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego przez sąd
pierwszej instancji i na obowiązek sądu drugiej instancji ponownego i dokładnego
5
rozważenia dowodów zebranych we wcześniejszych stadiach postępowania,
wskazania, dlaczego ich ocena przyjęta wcześniej była błędna, oraz
przekonującego wyjaśnienia motywów zmiany oceny tych dowodów i dokonania na
ich podstawie nowych ustaleń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27
października 2010 r., III PK 21/10, niepubl., postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 26 marca 1998 r., II CKN 815/97, Wokanda 1999 nr 1, poz. 6 oraz wyroki z
dnia 16 marca 1999 r., II UKN 520/98, OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 372; z dnia 8
grudnia 1999 r., II CKN 587/98, niepubl., z dnia 6 lipca 2000 r., V CKN 256/00,
niepubl., z dnia 13 września 2001 r., I CKN 237/99, niepubl. i z dnia 24 czerwca
2008 r., II PK 323/07, niepubl.).
Sąd Apelacyjny mógł więc nie dać wiary zeznaniom osób przesłuchanych
we wcześniejszej fazie procesu i ocenić je według własnego przekonania, jednak
tylko na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału
dowodowego i z podaniem w uzasadnieniu wyroku przyczyn, dla których odmówił
mocy dowodowej dowodom będącym podstawą wydania orzeczenia przez Sąd
pierwszej instancji. Wydając zaskarżony wyrok tych obowiązków jednak nie
wypełnił; odniósł się do zeznań świadków J. K. i B. C., a pominął korespondujące z
nimi świadectwa pracy z dnia 25 czerwca 1992 r. i wykonywania pracy w
szczególnych warunkach z dnia 21 marca 2001 r. Dyskwalifikacja zeznań
wymienionych świadków z argumentem o pozostawaniu jednej z nich w stosunkach
rodzinnych z ubezpieczoną przy eksponowaniu sprzeczności w ich zeznaniach,
uchyla się spod kontroli sądu kasacyjnego (art. 3983
§ 3 oraz art. 39813
§ 2 k.p.c.),
nie sposób jednak nie dostrzec, że pozostałe dowody - z dokumentów, Sąd drugiej
instancji potraktował wybiórczo. Nie wyjaśnił sprzeczności treści świadectw pracy z
dokumentami w aktach osobowych, do których z kolei nie odniósł się Sąd pierwszej
instancji, tj. zachowanych w aktach osobowych skarżącej pism z okresu od dnia 1
kwietnia 1975 r. do dnia 1 października 1986 r.
Na podstawie dowodów, które uznał za podstawę orzeczenia, Sąd drugiej
instancji nie uzyskał właściwej podstawy faktycznej do rozstrzygnięcia sporu o
emeryturę w wieku wcześniejszym, której warunki zostały przewidziane w art. 184
w związku z art. 32 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Właściwe
zastosowanie tych przepisów wymagało wykazania przez ubezpieczoną
6
wykonywania pracy w szczególnych warunkach, a ściślej, stałego i w pełnym
wymiarze zatrudnienia i wykonywania obowiązków przypisanych do stanowiska
prasowaczki, wymienionego pod poz. 8, działu VII wykazu A rozporządzenia,
tymczasem na podstawie dokumentów z akt osobowych, dowodu, który uznał za
wiarygodny, Sąd drugiej instancji uzyskał jedynie materiał do ustalenia nazwy
stanowiska pracy skarżącej nadanego przez pracodawcę, lecz nie mógł dokonać
żadnych ustaleń co do charakteru wykonywanych przez nią czynności.
Ta wada postępowania miała niewątpliwy wpływ na wynik sprawy, gdyż Sąd
Najwyższy zwracał już uwagę, że nazwa stanowiska pracy nie decyduje o
charakterze pracy jako wykonywanej w szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 marca 2009 r., I PK 194/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 281).
Uzasadnia to orzeczenie Sądu Najwyższego na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c.