Pełny tekst orzeczenia

181/3/B/2010

POSTANOWIENIE
z dnia 26 marca 2010 r.
Sygn. akt Ts 268/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Ewa Łętowska,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Anioła Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego o zbadanie zgodności:
1) art. 1821 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.),
2) art. 79 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) z:
art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 i art. 77 ust. 2 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 27 sierpnia 2008 r. skarżąca domaga się zbadania zgodności art. 1821 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) i art. 79 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: u.k.s.c.) z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 i art. 77 ust. 2 w zw. z art. 2 Konstytucji. Skarżąca zarzuca, że zastosowanie w jej sprawie zaskarżonych przepisów naruszyło prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) w aspekcie prawa do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, zasadę państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), przejawiającą się w wymogu określoności przepisów prawa i zasadzie prawidłowej legislacji oraz prawo do sądu w zakresie zakazu wyłączania przez ustawę drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw i wolności (art. 77 ust. 2 Konstytucji).
W myśl art. 1821 § 1 k.p.c., jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku pozwanego, a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Postanowienie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Przepisu art. 108 § 1 k.p.c. – w myśl którego sąd rozstrzyga o kosztach postępowania w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w danej instancji – nie stosuje się. Zgodnie z art. 1821 § 2 k.p.c. w przypadku ponownego wytoczenia powództwa w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu postępowania upadłościowego, zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z uprzednio wytoczonym powództwem. Postępowanie dowodowe nie wymaga powtórzenia. Paragraf 3 tego przepisu przewiduje natomiast, że przepis § 2 stosuje się odpowiednio w przypadku zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego na postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu. Zaskarżony art. 79 u.k.s.c. określa sytuacje, w których sąd z urzędu zwraca stronie całą opłatę lub jej część; nie należy do nich przypadek umorzenia postępowania na podstawie art. 1821 § 1 k.p.c.
Uzasadniając naruszenie prawa do sądu w aspekcie prawa do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej przez zastosowanie w jej sprawie art. 1821 k.p.c., skarżąca wskazuje, że umarzając postępowanie na tej podstawie, sąd nie rozstrzyga o kosztach postępowania – art. 108 § 1 k.p.c. nie stosuje się. Przywołuje przy tym orzecznictwo Trybunału, w myśl którego regulacje dotyczące kosztów postępowania mieszczą się w treści prawa do sądu i mogą być oceniane pod względem zgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji. W ocenie skarżącej, mimo że Sąd Okręgowy w Poznaniu umarzając postępowanie nie wydał postanowienia w kwestii ewentualnego podziału kosztów sądowych między strony, to faktycznie takie rozstrzygnięcie podjął w tym sensie, że poniosła je skarżąca w całości. Brak orzeczenia o kosztach postępowania oznacza – w myśl argumentacji skarżącej – pozbawienie jej możliwości dochodzenia swoich praw w tym postępowaniu. Skarżąca przyznaje, że może zgłosić swoją wierzytelność główną w postępowaniu upadłościowym pozwanej spółki, mimo to wyraża wątpliwość, czy może zgłosić również poniesione przez siebie koszty sądowe wynikłe z umorzonej sprawy jako wierzytelności uboczne. Podnosi, że skoro roszczenie z tytułu zwrotu kosztów postępowania powstaje z momentem wydania przez sąd rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, to brak rozstrzygnięcia wyklucza istnienie samego roszczenia. Zdaniem skarżącej, poniosła ona w konsekwencji koszty poważnego błędu sądu pierwszej instancji, stwierdzonego wyrokiem sądu apelacyjnego uwzględniającym apelację. W konsekwencji skarżąca przedstawia stanowisko, w myśl którego koszty postępowania, zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania, powinny obciążać w takiej sytuacji co do zasady pozwanego, a w ostateczności zaś – Skarb Państwa. Tę ostatnią możliwość wyłącza jednak wadliwie – zdaniem skarżącej – sformułowany katalog sytuacji, określonych w zaskarżonym art. 79 u.k.s.c., nieobejmujący umorzenia postępowania z powodu upadłości pozwanego. Akceptując niedopuszczalność prowadzenia postępowania po ogłoszeniu upadłości pozwanego obejmującej likwidację jego majątku, skarżąca zarzuca jednak, że powód, który ponosi faktycznie koszty procesu, nie powinien w razie umorzenia postępowania zostać pozbawiony prawa do sądu, czyli prawa do rozstrzygnięcia w zakresie kosztów procesu. Powyższa argumentacja przesądza – zgodnie z uzasadnieniem skargi konstytucyjnej – również o naruszeniu zakazu wyłączania przez ustawę drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw. Naruszenie wynikającej z art. 2 Konstytucji zasady poprawnej legislacji skarżąca upatruje w niejasności określenia „zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem”. Podnosi, że ustawodawca nie wyjaśnił, o jakich skutkach mowa w cytowanym przepisie, natomiast w przepisach innych ustaw na próżno szukać pełnego wyliczenia skutków, jakie niesie ze sobą wytoczenie powództwa.
Powyższe zarzuty skarżąca sformułowała w związku z następującym stanem faktycznym. Nakazem z 21 lutego 2007 r. (sygn. akt IX GNc 88/07) Sąd Okręgowy w Poznaniu nakazał pozwanej spółce zapłatę określonej kwoty na rzecz skarżącej. Po wniesieniu przez pozwaną sprzeciwu od nakazu zapłaty, Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z 31 maja 2007 r. (sygn. akt IX GC 175/07) oddalił powództwo skarżącej. Od tego wyroku skarżąca wniosła apelację, uwzględnioną wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 13 września 2007 r. (sygn. akt I ACa 682/07), w którym sąd ten uchylił wyrok Sądu Okręgowego i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach w postępowaniu odwoławczym. W związku z ogłoszeniem upadłości pozwanej spółki Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 28 lutego 2008 r. (sygn. akt IX Gc 526/07) umorzył postępowanie oraz nie orzekł o kosztach postępowania. Postanowieniem z 2 kwietnia 2008 r. (sygn. akt IX Gc 526/07) Sąd Okręgowy w Poznaniu oddalił wniosek skarżącej o zwrot ¾ opłaty od pozwu oraz opłaty od apelacji. Zażalenie na to postanowienie oddalił Sąd Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z 20 maja 2008 r. (sygn. akt I ACz 466/08).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 46 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), skarga konstytucyjna może zostać wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w terminie 3 miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Przekroczenie tego terminu lub brak wykorzystania przez skarżącego środków prawnych przysługujących mu w ramach drogi prawnej stoi na przeszkodzie merytorycznemu rozstrzygnięciu zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej i prowadzi do wydania postanowienia o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.
Obowiązek dochowania terminu ma rozstrzygające znaczenie dla stwierdzenia niedopuszczalności nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu w odniesieniu do art. 1821 k.p.c. Trybunał zauważa w tym miejscu, że w sprawie, w związku z którą skarżąca wniosła skargę konstytucyjną, sąd – umarzając postępowanie z powodu upadłości pozwanej oraz odstępując od orzeczenia o kosztach postępowania – oparł swoje rozstrzygnięcie tylko na art. 1821 § 1 k.p.c. Pozostałe paragrafy tego artykułu dotyczą bowiem kwestii ponownego wytoczenia powództwa oraz zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku. Uzasadnienie skargi konstytucyjnej koncentruje się przy tym wyłącznie na zarzutach związanych z brakiem rozstrzygnięcia o kosztach postępowania w postanowieniu o umorzeniu postępowania z powodu upadłości pozwanego; skarżąca zgadza się natomiast, że w razie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej pozwanego, dalsze prowadzenie procesu jest zasadniczo niedopuszczalne. Skoro przedmiotem skargi konstytucyjnej może być wyłącznie ta norma, która stanowiła zarówno podstawę orzeczenia w sprawie skarżącego, jak i źródło wskazanego przez niego naruszenia praw podmiotowych (art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK), to nie ulega wątpliwości, że kryterium to spełnia w niniejszej sprawie tylko art. 1821 § 1 zdanie trzecie k.p.c. Na tej podstawie zostało wydane postanowienie Sądu Okręgowego w Poznaniu z 28 lutego 2008 r. (sygn. akt IX Gc 526/07). Skargę konstytucyjną skarżąca wniosła natomiast do Trybunału dopiero 27 sierpnia 2008 r. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżąca oświadczyła, że wniosek o zwrot opłat sądowych wniosła 13 marca 2008 r.; postanowienie z 28 lutego 2007 r. o umorzeniu postępowania musiało zatem zostać jej doręczone przed tą datą. W tym świetle nie może budzić wątpliwości, że termin do wniesienia skargi konstytucyjnej w przedmiocie zgodności z Konstytucją art. 1821 § 1 zdanie trzecie k.p.c., liczony od dnia doręczenia skarżącej postanowienia z 28 lutego 2008 r., został przekroczony. Dołączone do skargi konstytucyjnej późniejsze orzeczenia: postanowienie o oddaleniu wniosku o zwrot opłat sądowych z 2 kwietnia 2008 r. oraz postanowienie o oddaleniu zażalenia na to postanowienie z 20 maja 2008 r. zapadły już na podstawie przepisów u.k.s.c., nie zaś zaskarżonego art. 1821 § 1 zdanie drugie k.p.c.
Trybunał zwraca także uwagę, że w trybie skargi konstytucyjnej dopuszczalne jest badanie zgodności aktów normatywnych tylko z tymi przepisami Konstytucji, które zawierają określenie praw podmiotowych lub wolności. Takiego charakteru nie ma co do zasady art. 2 Konstytucji. Trybunał wielokrotnie podkreślał, że zawarte w nim zasady demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej mogą wprawdzie stanowić źródło praw podmiotowych, jeżeli nie zostały one wprost wyrażone w innych przepisach Konstytucji, ale to skarżący – domagający się zbadania zgodności zaskarżonej normy z tym wzorcem w trybie skargi konstytucyjnej – powinien określić treść tego „nowego” prawa i wskazać jego beneficjenta (por. postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60; wydane w pełnym składzie). Tej przesłanki niniejsza skarga konstytucyjna – odwołująca się w zakresie art. 2 Konstytucji jedynie do zasady określoności prawa i zasady prawidłowej legislacji – nie spełnia. Zarzut niezgodności z tym przepisem skarżąca podnosi przy tym w stosunku do art. 1821 § 2 k.p.c., który nie stanowił podstawy orzeczenia w jej sprawie; odnosi się on bowiem dopiero do skutków ponownego wniesienia powództwa, podczas gdy skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z postanowieniem o umorzeniu postępowania.
Skarga konstytucyjna – w ocenie Trybunału – jest wadliwa także w zakresie zarzutu niezgodności z Konstytucją art. 79 u.k.s.c. Środek ten przysługuje bowiem dopiero wówczas, gdy sąd lub organ administracji orzeknie ostatecznie o wskazanych przez skarżącego wolnościach lub prawach podmiotowych (art. 79 ust. 1 Konstytucji, art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). W sytuacji przedstawionej przez skarżącą nie można przyjąć, że postanowienie nierozstrzygające o kosztach postępowania umorzonego z powodu upadłości pozwanego połączone z odmową zwrotu przez sąd wpłaconych opłat sądowych ostateczne rozstrzyga zagadnienie rozkładu kosztów postępowania. Wszczęcie postępowania upadłościowego powoduje wprawdzie czasową niedopuszczalność rozstrzygania w zwykłym trybie procesowym sporu odnoszącego się do wierzytelności podlegającej zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym (por. art. 263 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361; dalej: p.u.n.), skutkujące koniecznością umorzenia ewentualnego postępowania toczącego się w chwili wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Nie oznacza to jednak rozstrzygnięcia samego sporu. Przede wszystkim na etapie umorzenia postępowania nie dochodzi do stwierdzenia, czy powodowi dana wierzytelność rzeczywiście przysługuje; zasada odpowiedzialności za wynik procesu, w myśl której koszty postępowania ponosi strona przegrywająca (na którą powołuje się sama skarżąca w skardze konstytucyjnej), nie może zatem jeszcze znaleźć zastosowania. Zagadnienie to może być rozstrzygnięte w postępowaniu w przedmiocie zgłoszenia wierzytelności i ustalenia listy wierzytelności (art. 236 oraz art. 255 i nast. p.u.n.). Nie ulega wątpliwości, że syndyk przy ustalaniu listy wierzytelności oraz sędzia – komisarz i sąd rozpoznający sprzeciw muszą brać pod uwagę okoliczności ustalone w umorzonym postępowaniu. W sytuacji omowy uznania zgłoszonej wierzytelności (dochodzonej uprzednio w umorzonym postępowaniu), po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego dopuszczalne jest ponowne wniesienie powództwa z zachowaniem skutków pierwotnego pozwu. W tych okolicznościach nie można przyjąć, że rozstrzygnięcie o kosztach postępowania polegające na odmowie zwrotu wniesionych opłat sądowych ma charakter ostateczny. Skarżącej przysługuje bowiem jeszcze zwykła droga sądowa, w której może być zbadana zasadność dochodzonego przez nią roszczenia oraz – dopiero w konsekwencji prawomocnego rozstrzygnięcia tej okoliczności – zasadność poniesienia przez nią kosztów umorzonego postępowania.

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 46 ust. 1 i art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.