Pełny tekst orzeczenia

450/5/B/2013

POSTANOWIENIE

z dnia 19 listopada 2012 r.

Sygn. akt Ts 237/11



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Maria Gintowt-Jankowicz,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Z. D.-D. w sprawie zgodności:

1) art. 109 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.),

2) art. 109 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z § 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.),

3) art. 109 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188, ze zm.) w związku z § 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.) z:

art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 45, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 65 ust. 2 i 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 6 sierpnia 2011 r. (data nadania) adwokat Z. D.-D. (dalej: skarżąca) postawiła następujące zarzuty. Po pierwsze, że art. 109 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) „w zakresie, w jakim odnosi się do przyznania kosztów zastępstwa procesowego od Skarbu Państwa pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu i uzależnia ich przyznanie od złożenia wniosku wraz z oświadczeniem o nieopłaceniu tych kosztów w całości lub części przez stronę najpóźniej w terminie do zakończenia postępowania w danej instancji, oraz ustanawia, że roszczenie o przyznanie tego wynagrodzenia wygasa tak jak roszczenie strony, przez co pozbawia pełnomocnika otrzymania wynagrodzenia za świadczoną pracę – usługę na rzecz Skarbu Państwa” narusza art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 45, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 65 ust. 2 i 4 Konstytucji. Po drugie, zdaniem skarżącej, wskazane wyżej postanowienia ustawy zasadniczej art. 109 k.p.c. narusza także w związku z art. 20 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.; dalej: rozporządzenie) „w zakresie, w jakim zrównuje prawa pełnomocnika ustanowionego z urzędu, z prawami strony i uzależnia przyznanie kosztów zastępstwa procesowego, pełnomocnikowi, ustanowionemu z urzędu od złożenia wniosku wraz z obligatoryjnym i nie podlegającym uzupełnieniu oświadczeniem o nie opłaceniu ich w całości lub w części przez stronę najpóźniej w terminie do zakończenia postępowania w danej instancji” oraz – art. 109 k.p.c. – w związku z art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188, ze zm.; dalej: prawo o adwokaturze) w związku z art. 20 rozporządzenia „w zakresie, w jakim prowadzi do pozbawienia lub ograniczenia konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do ochrony praw majątkowych – wynagrodzenia za pracę, poprzez uzależnienie przyznania należnego wynagrodzenia od złożenia w terminie zakreślonym jedynie dla stron oświadczenia o nieopłaceniu ich w całości lub w części, bez możliwości uzupełnienia oświadczenia w późniejszym terminie, naruszając tym samym zasadę proporcjonalności w sytuacji, gdy celem jest ochrona interesów fiskalnych Skarbu Państwa, a ograniczenie to jest konieczne ze względu na zamierzony cel, bo może, a nawet powinno być egzekwowane w czasie wypłacania należności przyznanej np. warunkowo (np. z zastrzeżeniem, że nie zostaną zapłacone w całości lub w części przez stronę)”, jak również „w zakresie, w jakim narusza zasadę proporcjonalności, będąc quasi – pracodawcą, zobowiązującym pełnomocnika na podstawie art. 28 i 29 ustawy – Prawo o adwokaturze (…), do świadczenia pomocy prawnej stronie, do której jest zobowiązane Państwo, uzależniając obowiązek wynagrodzenia nie od jakości i zakresu i ciężaru gatunkowego sprawy, ale od formalnego wymogu złożenia w nieprzekraczalnym terminie oświadczenia o nieopłaceniu w całości lub w części, w sytuacji w której złożenie tego świadczenia można połączyć z chwilą wystawienia faktury VAT, będącej podstawą do wypłacenia przez sąd wynagrodzenia”.

Skarga konstytucyjna została złożona w związku z następującą sprawą. Sąd Okręgowy w Białymstoku (postanowienie z 11stycznia 2011 r., sygn. akt I C 809/10) oddalił wniosek skarżącej o uzupełnienie wyroku z 21 grudnia 2010 r. przez zamieszczenie w nim rozstrzygnięcia co do kosztów zastępstwa procesowego udzielonego przez nią z urzędu. Sąd Apelacyjny w Białymstoku – Wydział I Cywilny (postanowienie z 8 kwietnia 2011 r., sygn. akt I ACz 197/11) oddalił zażalenie. W uzasadnieniu, podzielając argumentację sądu pierwszej instancji, wskazał, że złożone przez skarżącą wnioski nie spełniały wymogów określonych w § 20 rozporządzenia, nie zawierały bowiem oświadczenia – o niezapłaceniu opłat w całości lub w części – stanowiącego przesłankę do przyjęcia, że praca adwokata nie została wynagrodzona i zachodzi prawna podstawa do poniesienia kosztów z tego tytułu przez Skarb Państwa. Sąd podkreślił, że brak oświadczenia nie stanowi uchybienia formalnego, które podlegałoby uzupełnieniu w trybie art. 130 k.p.c. Wywołuje skutki materialnoprawne polegające na utracie prawa do wynagrodzenia. Powyższe postanowienie zostało doręczone skarżącej wraz z uzasadnieniem 13 maja 2011 r.

W zarządzeniu sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 2 lipca 2012 r. (doręczonym 4 lipca 2012 r.) skarżąca została wezwana do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez: wskazanie, jakie konstytucyjne wolności i prawa skarżącej wyrażone w art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 45, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 65 ust. 2 i 4 Konstytucji doznały naruszenia, jak również dokładne wyjaśnienie, w jaki sposób zakwestionowane w skardze przepisy naruszają konstytucyjne wolności i prawa skarżącej.

W piśmie procesowym z 11 lipca 2012 r. (data nadania) skarżąca odniosła się do zarządzenia.

Podkreśliła, że zakwestionowane przepisy uzależniają przyznanie wynagrodzenia pełnomocnikowi świadczącemu pomoc prawną z urzędu, od złożenia w terminie przewidzianym dla strony wniosku wraz oświadczeniem, że koszty nie zostały opłacone w całości lub w części. Niezłożenie oświadczenia nie jest traktowane jako brak formalny, a zatem nie podlega uzupełnieniu w trybie art. 130 k.p.c. W sprawie skarżącej przepisy te doprowadziły do naruszenia jej konstytucyjnych wolności i praw, w szczególności prawa do wynagrodzenia za pracę świadczoną na zlecenie Skarbu Państwa.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Zasady jej wnoszenia zostały określone w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowane w przepisach ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK zobowiązuje skarżącego do dokładnego określenia ustawy lub innego aktu normatywnego (normy prawnej), na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją. Wykonanie obowiązku wskazania zaskarżonej normy, polega na precyzyjnym określeniu, z jaką treścią normatywną skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw lub wolności wskazanych w skardze konstytucyjnej. W ten sposób skarżący określa granice skargi konstytucyjnej, które nie mogą być uzupełnione przez Trybunał działający ex officio.

Skarżąca zakwestionowała normę zdekodowaną z kilku przepisów. Przedmiotem skargi jest art. 109 k.p.c. w brzmieniu: „Roszczenie o zwrot kosztów wygasa, jeśli strona najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia nie złoży sądowi spisu kosztów albo nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych. Jednakże o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego sąd orzeka z urzędu” – § 1; „Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia” – § 2. Skarżąca zakwestionowała także art. 109 k.p.c. w związku z § 20 rozporządzenia, jak również art. 29 ust. 1 prawa o adwokaturze. Przepisy te mają następujące brzmienie: „Wniosek o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinien zawierać oświadczenie, że opłaty nie zostały zapłacone w całości lub w części” – § 20 rozporządzenia; „Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ponosi Skarb Państwa” – art. 29 ust. 1 prawa o adwokaturze.

Odnosząc się do zarzutów skargi, Trybunał stwierdza, że za odmową nadania jej dalszego biegu przemawia uznanie, że zakwestionowano w niej jedynie fragment normy prawnej, na podstawie której zapadło ostateczne orzeczenie.

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że ustanowienie przez ustawodawcę prekluzji dla żądania przez stronę postępowania zwrotu kosztów, a w przypadku pełnomocnika z urzędu wynagrodzenia za świadczoną pomoc prawną, nie dowodzi jeszcze naruszenia jakichkolwiek praw i wolności konstytucyjnych skarżącej. W szczególności nie sposób przyjąć, że określenie końcowego terminu złożenia wniosku wraz z oświadczeniem, o którym mowa w art. 20 rozporządzenia, narusza prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury oraz prawo do wynagrodzenia. W ocenie Trybunału wskazanie tego terminu mieści się w zakresie swobody ustawodawcy. Ponadto, mając na względzie ogólną zasadę procesową, zgodnie z którą sąd rozstrzyga o kosztach, w tym o wynagrodzeniu pełnomocnika, w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (art. 108 k.p.c.), jak również potrzebę zapewnienia sprawności i szybkości procedowania, przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie wydaje się być jak najbardziej uzasadnione.

Trybunał zauważa również, że skarżąca nie kwestionuje samego obowiązku złożenia wniosku wraz z oświadczeniem. Zasadniczy nacisk kładzie natomiast na okoliczność niemożności jego uzupełnienia w późniejszym terminie. Zaznacza, że zaskarżone przepisy nie traktują braku oświadczenia jako uchybienia formalnego. Podkreśla przy tym m.in., iż „uznanie przez sąd, że brak oświadczenia nie stanowi braku formalnego, który podlegałby uzupełnieniu w trybie art. 130 k.p.c., narusza podmiotowe prawo skarżącej do sądu, rozumiane jako prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury, prawo do wynagrodzenia za pracę oraz prawo do jednakowego traktowania w obrębie jednej kategorii i narusza zasady, jakimi kieruje się państwo prawa, wynikające z art. 2 Konstytucji”. Dowodzi również, że „zadaniem sądu w stosunku do pełnomocnika z urzędu było wezwanie go do uzupełnienia wniosku”, a nawet, że obowiązek uzupełnienia wniosku leżał „po stronie sądu, który zlecił wykonanie pracy z urzędu”.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że powyższe zarzuty, które w znacznej mierze determinują uzasadnienie skargi oraz pisma procesowego uzupełniającego jej braki formalne, nie uprawdopodabniają naruszenia wolności i praw skarżącej z dwóch powodów.

Po pierwsze, sprowadzają się do wykazania, że pomimo ustawowego obowiązku, sądy nie wezwały skarżącej do złożenia oświadczenia w trybie art. 130 k.p.c. Zarzuty skargi przenoszą zatem ciężar rozważań na płaszczyznę stosowania prawa, ta zaś pozostaje zasadniczo poza zakresem kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Kwestię tę Trybunał Konstytucyjny poruszał już w swoim orzecznictwie, między innymi w postanowieniu z 20 czerwca 2006 r. (Ts 191/05, OTK ZU nr 5/B/2006, poz. 214).

Po drugie, skarżąca wadliwe wskazała objętą zaskarżeniem podstawę ostatecznego orzeczenia. Skarżąca nie uczyniła bowiem przedmiotem skargi konstytucyjnej normy prawnej będącej podstawą tego orzeczenia, ale tylko jej fragment. Trybunał zwraca uwagę, że zakwestionowany art. 109 k.p.c. ustanawia jedynie prekluzję dla żądania zwrotu kosztów przez stronę reprezentowaną przez adwokata i określa kryteria, które sąd powinien wziąć pod uwagę, rozstrzygając o wysokości kosztów procesu. Natomiast § 20 rozporządzenia stanowi, że wniosek o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinien zawierać oświadczenie, że opłaty nie zostały zapłacone w całości lub w części. Powyższe przepisy nie są jednak ani źródłem normy nakładającej na sąd obowiązek wezwania pełnomocnika strony do uzupełnienia wniosku, przez nadesłanie oświadczenia, o którym mowa w § 20 rozporządzenia, ani też normy przesądzającej o charakterze samego oświadczenia. Z tego względu konieczne jest wskazanie właściwego przepisu dotyczącego stawianych w skardze zarzutów. Trybunał zwraca uwagę, że regulacje dotyczące usuwania braków formalnych pism procesowych wnoszonych do sądu oraz skutki ich nieusunięcia w terminie zawiera art. 130 k.p.c. Bez wątpienia przepis ten nie został przez skarżącą poddany kontroli Trybunału. Powyższa okoliczność powoduje, że zarzuty skargi pozostają bez związku z zaskarżoną w skardze normą. Ponadto, zakwestionowanie jedynie części normy, której skarżąca zarzuca niekonstytucyjność, powoduje, że skarga nie spełnia podstawowej przesłanki przekazania jej do merytorycznego rozpoznania, co – na podstawie art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – przesądza o odmowie nadania jej dalszego biegu.

Niezależnie od powyższej okoliczności stanowiącej samoistną przeszkodę przekazania skargi do merytorycznej oceny Trybunał postanowił wskazać inne argumenty uzasadniające odmowę.

Po pierwsze, za oczywiście bezzasadny należy uznać zarzut naruszenia prawa do sądu w aspekcie prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia. Skarżąca zaznaczyła, że „w niniejszej sprawie sąd nie wydał rozstrzygnięcia w sprawie przyznania wynagrodzenia skarżącej za udzieloną pomoc prawną z urzędu, a wniosek o uzupełnienie oddalił”. Zdaniem Trybunału powyższy zarzut opiera się na nieporozumieniu. Należy zauważyć, że z art. 45 ust. 1 Konstytucji nie wynika – jak przyjęła skarżąca – prawo do uzyskania orzeczenia przyznającego wynagrodzenie, lecz wyłącznie prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (zob. wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/200, poz. 143, por. także M. Wyrzykowski, Komentarz do art. 1 przepisów utrzymanych w mocy [w:] Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. L. Garlicki, Warszawa 1995 – 1998; Z. Czeszejko-Sochacki: Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Ogólna charakterystyka), Państwo i Prawo, 1997, nr 11 – 12). Bez wątpienia, postanowienie Sądu Okręgowego w Białymstoku Wydział I Cywilny z 11 stycznia 2011 r. (sygn. akt I C 809/10), oddalające wniosek skarżącej o uzupełnienie wyroku w zakresie kosztów zastępstwa procesowego udzielonego z urzędu, jak również postanowienie Sadu Apelacyjnego w Białymstoku – Wydział I Cywilny z 8 kwietnia 2011 r. (sygn. akt I Acz 197/11), oddalające zażalenie na to postanowienie, rozstrzygają w sposób wiążący kwestie wynagrodzenia skarżącej.

Oczywista bezzasadność skargi, zgodnie z art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, stanowi podstawę odmowy nadania skardze dalszego biegu w zakresie wyżej stwierdzonym.

Po drugie, Trybunał przypomina, że punktem wyjścia dla stwierdzenia naruszenia zasady równości wobec prawa (równości w procesie stosowania, jak i stanowienia prawa) zawsze musi być ustalenie, czy podmioty potraktowane niejednakowo rzeczywiście należą do tej samej klasy, a więc, czy są podobne. Jeżeli dany podmiot odpowiada wszelkim cechom hipotezy normy, która ma być wobec niego zastosowana, to sposób tego zastosowania musi być taki sam, jak wobec wszystkich pozostałych podmiotów, które tym cechom odpowiadają. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie ulega wątpliwości, że recypientami działań sądu, o których mowa w zakwestionowanych przepisach, są pełnomocnicy świadczący pomoc prawną z urzędu. Skoro przepisy te nie znajdują zastosowania wobec innych grup zawodowych świadczących usługi na rzecz wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza przywołanych przez skarżącą biegłych sądowych, to nie może on stanowić podstawy porównywania tych podmiotów np. z adwokatami (brak cechy relewantnej) i uzasadniać zarzutu odmiennego (dyskryminującego) traktowania członków palestry. Skarżąca nie wskazała zatem sposobu naruszenia praw i wolności w tym zakresie (art. 49 w związku z art. 47 ust. pkt 2 ustawy o TK).

Po trzecie, skoro w sprawie w ogóle nie doszło do przyznania skarżącej wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną z urzędu, to należy stwierdzić, że art. 109 § 2 k.p.c. określający kryteria, które sąd powinien wziąć pod uwagę, rozstrzygając o wysokości kosztów procesu, nie stanowił podstawy żadnego z orzeczeń wydanych w sprawie. W tym zakresie skarga nie spełnia przesłanki określonej w art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.



W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny orzekł, jak na wstępie.