Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 28 stycznia 2015 r.

Pozwem z dnia 3 grudnia 2013 r. (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w C. wniosła o zasądzenie od Skarbu Państwa – (...) kwoty 1.665.902,54 zł wraz odsetkami ustawowymi od dnia 31 lipca 2013 r. do dnia zapłaty.

W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że w wyniku przeprowadzonego postępowania o udzielenie zamówienia publicznego na realizację inwestycji drogowej pod nazwą „(...) drogi krajowej nr (...) od km 31+696,60 do km 32+274,47 wraz z budową mostu na rzece B. w miejscowości B. w km 31+858 w ciągu drogi krajowej nr (...)” pozwany, jako zamawiający, udzielił powodowi, jako wykonawcy, powyższego zamówienia, zawierając z nim umowę. Wstępne wynagrodzenie za wykonanie przedmiotu umowy zostało określono na kwotę netto 16.659.025,47 zł. W umowie postanowiono, że pozwany zapłaci powodowi karę umowną z tytułu odstąpienia od umowy
z przyczyn leżących po stronie pozwanego w wysokości 10% wynagrodzenia netto. W dniu 22 kwietnia 2013 r. strony podpisały protokół przekazania powodowi terenu realizacji inwestycji drogowej. Po przejęciu terenu powód urządził zaplecze budowy, wyciął niektóre drzewa porastające teren inwestycji i przystąpił do geodezyjnego wytyczenia fundamentów budowli. Wojewódzki Sąd Administracyjny w K. uchylił jednak decyzję Wójta Gminy B. z dnia 29 września 2011 r. o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji inwestycji drogowej, która to decyzja poprzedzała i warunkowała decyzję Wojewody (...) z dnia 17 lipca 2012 r. o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej. Po wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, Minister Transportu, Budownictwa
i Gospodarki Morskiej postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r. wstrzymał natychmiastowe wykonanie decyzji Wojewody (...) z dnia 17 lipca 2012 r. o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej i zawiesił postępowanie odwoławcze w sprawie tej decyzji do czasu uprawomocnienia się rozstrzygnięcia sądowo-administracyjnego dotyczącego decyzji
o środowiskowych uwarunkowaniach. Po tym fakcie pozwany pismem z dnia 3 lipca 2013 r. zawiadomił powoda o odstąpieniu od umowy na podstawie jej § 19 ust. 1 pkt. 4 wskazując, że rozstrzygnięcie Ministra stanowiło istotną zmianę okoliczności, której nie mógł przewidzieć w chwili zawarcia umowy, powodującą, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym. W ocenie powoda odstąpienie od umowy nie znajduje uzasadnienia
w postanowieniu § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy i w przepisie art. 145 ust. 1 Prawa zamówień publicznych. Odstąpienie nastąpiło z przyczyny leżącej po stronie pozwanego, co uprawnia powoda do żądania zastrzeżonej w umowie kary umownej w wysokości 10% wynagrodzenia netto.

Skarb Państwa – (...) w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w całości.

Pozwany zaprzeczył, żeby wystąpiły przesłanki uprawniające powoda do naliczenia kary umownej. Odstąpienie od umowy nie nastąpiło bowiem z przyczyn zawinionych przez pozwanego. Pozwany podjął decyzję o przeprowadzeniu postępowania przetargowego
i podpisaniu umowy z wykonawcą posiadając decyzję (...) zaopatrzoną w rygor natychmiastowej wykonalności oraz ostateczną decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Konieczność realizacji inwestycji spowodowana była złym stanem mostu na rzece B., który zagrażał podróżnym. Wstrzymanie przez Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej natychmiastowej wykonalności decyzji (...) skutkujące niemożnością realizacji inwestycji nie było okolicznością możliwą do przewidzenia przez zamawiającego. Powód nie wyraził zgody na przedłużenie okresu realizacji inwestycji. Spełnione zostały zatem przesłanki uprawniające powoda do odstąpienia od umowy ze względu na istotną zmianę okoliczności. Niezależnie od tego pozwany podniósł, że wstrzymanie rygoru natychmiastowej wykonalności decyzji (...) jest tożsame
z następczą niemożliwością świadczenia, co prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania,
a w konsekwencji do bezzasadności żądania zapłaty kary umownej. Na wypadek uznania,
że powodowi należy się kara umowna, pozwany wniósł o jej obniżenie do zera lub ewentualnie do kwoty 10.000 zł, ponieważ kara ta jest rażąco wygórowana.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 17 lipca 2012 r. Wojewoda (...) wydał decyzję nr (...)
o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej pn. „(...) drogi krajowej nr (...) od km 31+696,60 do 31+274,47 wraz z budową mostu na rzece B.
w miejscowości B. w km 31+858 w ciągu drogi krajowej nr (...)” (zwanej dalej (...)) oraz nadał jej rygor natychmiastowej wykonalności. (Decyzja Wojewody (...) (...) z dnia(...) r. o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej – k. 154-190).

W dniu 4 stycznia 2013 r. Skarb Państwa – (...)
(...) ogłosił przetarg nieograniczony na budowę mostu na rzece B.
w m. B. w km 31+858 w/c drogi krajowej nr (...) wraz z rozbudową drogi krajowej nr (...) od km 31+696,60 km do km 32+274,47. (ogłoszenie o zamówieniu –
k. 192-202).

W toku postępowania przetargowego wykonawcy zadawali pytania m.in. o stan dokumentacji związanej z pozwoleniem na realizację inwestycji drogowej. Pozwany udzielał wyjaśnień, że posiada decyzję (...) z rygorem natychmiastowej wykonalności,
że decyzja ta nie jest ostateczna ze względu na złożone odwołanie do Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, ale daje inwestorowi możliwość realizacji zadania wraz z dysponowaniem terenem w ramach linii rozgraniczających inwestycję. (pismo (...) Oddział w K. z dnia 04.02.2013 r. znak (...) (...) – k. 204-207, zeznania świadków H. S. – k. 289-290, J. W. – k. 290-291 i M. W. – k. 310-312).

W wyniku przeprowadzonego postępowania przetargowego pozwany dokonał wyboru oferty złożonej przez powoda (...) Sp. z o.o., który zaoferował wykonanie przedmiotu zamówienia za cenę 20.490.601,33 zł brutto,
(16.659.025,47 zł netto). W dniu 15 kwietnia 2013 r. strony zawarły umowę według projektu przygotowanego przez zamawiającego, na mocy której powód, jako wykonawca, zobowiązał się do wykonania (...) mostu na rzece B. w m. B. w km 31+858 w/c drogi krajowej nr (...) wraz z rozbudową drogi krajowej nr od km 31+696,60 km do km 32+274,47 za kwotę 16.659.025,47 zł netto, tj. 20.490.601,33 zł brutto. Zgodnie z umową, przekazanie terenu budowy miało nastąpić w terminie 7 dni od daty zawarcia umowy, rozpoczęcie robót w terminie 7 dni od daty przekazania terenu budowy, a ich zakończenie w terminie do 30 września 2014 r. (§ 3 ust. 1, 2 i 3 umowy).
W § 14 ust. 2 pkt. 2 umowy zastrzeżono karę umowną z tytułu odstąpienia od umowy
z przyczyn leżących po stronie zamawiającego w wysokości 10% wynagrodzenia netto, przy czym kara nie obowiązuje, jeżeli odstąpienie od umowy nastąpi z przyczyn, o których mowa w § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy. W § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy zastrzeżono zaś,
że zamawiającemu przysługuje prawo do odstąpienia od umowy, jeżeli wystąpi istotna zmiana okoliczności powodująca, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy – odstąpienie od umowy
w tym przypadku może nastąpić w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości
o powyższych okolicznościach. W takim wypadku wykonawca może żądać jedynie wynagrodzenia należnego mu z tytułu wykonania części umowy. ( oferta H.
i (...) Sp. z o.o. – k. 209-223, umowa nr (...) z 15.04.2013 r. – k. 11-23).

W dniu 22 kwietnia 2013 r. pozwany przekazał powodowi plac budowy. Powód zatrudnił kierownika budowy (nie będącego pracownikiem powoda), zapewnił obsługę spośród swoich pracowników w postaci kierownika robót, majstra budowy, operatora koparki i sześciu innych osób. Zatrudnił też dwóch dozorców i wynajął mieszkanie dla obsługi budowy. Ponadto powód ubezpieczył roboty oraz uzyskał gwarancję należytego wykonania umowy i usunięcia wad i usterek. W dniu 6 maja 2013 r. powodowa spółka rozpoczęła prace. Wykonała zaplecze budowy (postawiła baraki biurowe), dokonała wycinki części drzewostanu oraz wytyczenia geodezyjnego obrysu fundamentów obiektów. Prace zakłócane były przez osoby zamieszkujące w sąsiedztwie inwestycji, które niszczyły znaki geodezyjne i stosowały fizyczny opór wobec osób pracujących przy inwestycji. Pismem z dnia 2 maja 2013 r. skierowanym do (...)
Sp. z o.o. właściciele sąsiadujących z inwestycją nieruchomości wniosły o wstrzymanie wszelkich prac budowalnych oraz o niewchodzenie w teren do czasu zakończenia postępowań administracyjnych, informując zarazem, że decyzja Wojewody (...). i decyzja o uwarunkowaniach środowiskowych zostały zaskarżone i sprawy nie zostały do tej pory rozstrzygnięte. Powód kopię tego pisma przesłał pozwanemu. Policja wzywana na miejsce odmawiała podjęcia działań zapewniających możliwość prowadzenia robót. ( protokół przekazania placu budowy –
k. 25-27, (...) – k. 225-225, pismo (...) Sp. z o.o. z dnia 07.05.2013 r. wraz z załącznikiem – k. 34-26, protokoły dotyczące wejścia wykonawcy
w teren z dnia 09.05.2013 r. i z dnia 15.05.2013 r. – k. 28-30 i 31-33, zeznania świadka P. N. – k. 357-358, przesłuchanie w charakterze stron G. S. – k. 359-361 i A. K. – k. 361-363).

Wyrokiem z dnia 10 maja 2013 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w K. uchylił decyzję(...)w N. z dnia
23 marca 2012 r. nr(...) i poprzedzającą ją decyzję organu I instancji – Wójta Gminy B. z dnia 29 września 2011 r. znak (...)
o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia p.n. „Budowa mostu na
rz. B. w km 31+858 w ciągu drogi krajowej nr (...) w B.”. ( odpis wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w K. z dnia 10 maja 2013 r. sygn. akt II SA/Kr 1543/12 wraz z uzasadnieniem – k. 231-247).

Postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r. znak (...) Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej wstrzymał natychmiastowe wykonanie decyzji Wojewody (...) (...) z dnia 17 lipca 2012 r. o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej p.n. „(...) drogi krajowej nr (...) od km 31+696,60 do 32+274,47 wraz z budową mostu na rzece B. w miejscowości B.
w km 31+858 w ciągu drogi krajowej nr (...)”. Przyczyną wstrzymania natychmiastowej wykonalności było uchylenie przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w K. decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przedmiotowego przedsięwzięcia. Jednocześnie postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r. znak (...) Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej zawiesił postępowanie odwoławcze
w sprawie decyzji Wojewody (...) (...) z dnia 17 lipca 2012 r. do czasu prawomocnego zakończenia postępowania sądowo-administracyjnego w sprawie decyzji
o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. ( postanowienie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 22 maja 2013 r. znak (...) – k. 249-253, postanowienie Ministra Transportu, Budownictwa
i Gospodarki Morskiej z dnia 22 maja 2013 r. znak (...) – k. 348-350).

W dniu 24 maja 2013 r. (...) Oddział w K. otrzymała informację o wskazanych wyżej decyzjach Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej. Nadto do (...) Oddział w K. w dniu
31 maja 2013 r. wpłynęło pismo Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, w którym poinformowano o podjętych decyzjach i do którego dołączono kopie obydwu postanowień Ministra. ( projekt protokołu konieczności nr (...) – k. 37-38, pismo Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 24.05.2013 r. wraz
z kopiami postanowień – k. 344-350).

W dniu 3 czerwca 2013 r. pozwany na polecenie zamawiającego przystąpił do likwidacji zaplecza budowy, uporządkowania terenu i odtworzenia części zdemontowanego ogrodzenia. Prace te zostały zakończone do 6 czerwca 2013 r. ( dziennik budowy – k. 229).

W czerwcu 2013 r. powód i pozwany podjęli rozmowy w celu znalezienia rozwiązania sytuacji powstałej na skutek wydania wymienionej wyżej decyzji administracyjnej o wstrzymaniu natychmiastowego wykonania decyzji (...). (...) Oddział w K. przygotowała projekt protokołu konieczności oraz projekt aneksu do zawartej umowy i przesłała go powodowi pocztą elektroniczną 25 czerwca 2013 r. Aneks przewidywał przesunięcie terminu rozpoczęcia robót będących przedmiotem umowy na dzień 1 marca 2014 r., ustalał nowy termin ich zakończenia na dzień 31 sierpnia 2015 r. oraz przewidywał (w § 3) zrzeczenie się wzajemnie wszelkich roszczeń wynikających
z terminu przesunięcia robót. W odpowiedzi na tego e-maila prezes zarządu powodowej spółki w dniu 27 czerwca 2013 r. poinformował (...) drogą mailową, że projekt aneksu został przekazany do zaopiniowania prawnikowi. Kolejnym e-mailem z dnia
1 lipca (...). skierowanym do (...) Oddział w K. radca prawny spółki (...) zaproponowała usunięcie z aneksu § 3, albowiem kwestia kar umownych została rozstrzygnięta w pierwotnej umowie. Takie stanowisko powoda zostało potwierdzone w piśmie z dnia 3 lipca 2013 r. skierowanym do (...) Oddział
w K.. ( projekt protokołu konieczności – k. 37-38, projekt aneksu nr (...) do umowy – k. 39, wydruk wiadomości z poczty elektronicznej z dnia 25.06.2013 r. – k. 342, wydruk wiadomości elektronicznej z dnia 27.06.2013 r. – k. 341, wydruk wiadomości elektronicznej z dnia 01.07.2013 r. – k. 41, pismo (...) Sp. z o.o. –
k. 42, przesłuchanie w charakterze stron G. S. – k. 359-361 i A. K. – k. 361-363).

(...) w piśmie z dnia 3 lipca 2013 r. skierowanym do powodowej spółki oświadczyła, że w związku z wydanym postanowieniem przez Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 22 maja 2013 r. wstrzymującym natychmiastowe wykonanie decyzji (...), odstępuje od umowy z dnia 15 kwietnia
2013 r., zgodnie z § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy. W piśmie tym wskazano, że odstąpienie od umowy następuje w związku z wystąpieniem istotnych zmian okoliczności powodujących, że wykonanie umowy nie leży obecnie w interesie publicznym w związku z uchyleniem rygoru natychmiastowej wykonalności decyzji (...) oraz zawieszeniem postępowania odwoławczego w sprawie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach dla tej inwestycji. Wykonawcę zobowiązano do przygotowania i przedstawienia zamawiającemu rozliczenia budowy w zakresie wykonanych prac za okres do dnia 29 maja 2013 r. oraz kosztów związanych z urządzeniem i likwidacją zaplecza budowy. ( pismo (...) z dnia 3 lipca 2013 r. – k. 43).

W odpowiedzi (...) Sp. z o.o. w piśmie z dnia 5 lipca 2013 r. oświadczyła pozwanemu, że nie podziela stanowiska pozwanego, żeby zaistniałe okoliczności stwarzały podstawę do powoływania się na postanowienie § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy oraz że pozwany odstąpił od umowy z przyczyn leżących po jego stronie.
W związku z tym powodowa spółka zażądała zapłaty w terminie do dnia 31 lipca 2013 r. wyliczonej w załączonej nocie księgowej kwoty 1.665.902,54 zł tytułem kary umownej,
o której mowa w § 14 ust. 2 pkt. 2 umowy. W piśmie z dnia 10 lipca 2013 r. (...) zakwestionowała zasadność wystawienia noty księgowej i odesłała ją powodowi. ( pismo (...) Sp. z o.o. z dnia 05.07.2013 r. wraz z notą księgową – k. 44-46, pismo (...) z dnia 10.07.2013 r. – k. 47-50).

W dniu 19 lipca 2013 r. (...) Sp. z o.o. przesłała (...) Oddział w K. rozliczenie budowy w zakresie wykonanych prac na sumę 53.286,06 zł brutto oraz poniesionych kosztów na sumę 276.961,60 zł. Pozwany uznał przedstawione rozliczenie robót budowalnych zgodnie z Tabelą (...) Rozliczeniowych na kwotę 51.184,53 zł oraz uznał za bezzasadne rozliczenie poniesionych kosztów. W związku
z tym powodowa spółka wystawiła pozwanemu fakturę na kwotę 51.184,53 zł. ( pismo (...) Sp. z o.o. z dnia 19 lipca 2013 r. wraz z dołączonymi rozliczeniami – k. 51-76, pismo (...) z dnia 07.08.2013 r. – k. 77, faktura VAT z dnia 27.08.2013 r. – k. 79).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie powołanych wyżej dowodów.

Sąd dał wiarę obiektywnym dowodom z wymienionych dokumentów, jako że nie budziły one wątpliwości co do ich autentyczności i nie były kwestionowane przez żadną ze stron.

Sąd uznał również za wiarygodne zeznania świadków P. N. , H. S., J. W. i M. W., a także zeznania przesłuchanych za strony postępowania G. S. (za stronę powodową) i A. K. (za stronę pozwaną), ponieważ korespondowały one z dowodami z dokumentów, składając się wraz z nimi na spójną i logiczną całość. Nadto stan faktyczny sprawy nie był sporny pomiędzy stronami, a spór dotyczył tylko konsekwencji prawnych opisanych okoliczności faktycznych.

Sąd zważył, co następuje:

Podstawę zastrzeżenia w umowie kary umownej stanowi art. 483 § 1 k.c. Zgodnie
z tym przepisem można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej
z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody (art. 484 § 1 zd. 1 k.c). Jej skuteczne zastrzeżenie nie zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty nawet w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody ( uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 06.11.2003 r. - zasada prawna - III CZP 61/03, OSNC 2004, nr 4, poz. 69). W doktrynie
i orzecznictwie przyjmuje się szerokie rozumienie zobowiązania niepieniężnego, przewidujące świadczenia o charakterze majątkowym, np. polegające na zawarciu umowy przyrzeczonej oraz niemajątkowym, np. powstrzymanie się od podejmowania określonej działalności. W grę może wchodzić również zastrzeganie kar umownych na wypadek skorzystania przez jednego z kontrahentów z uprawnienia kształtującego, jak wypowiedzenie umowy czy odstąpienie od niej ( Tadeusz Wiśniewski, w: Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga trzecia, Zobowiązania, tom 1, s. 584. Warszawa 2005; orz. SN z 6.11.2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69).

Zastrzeżona przez strony w § 14 ust. 2 pkt. 2 przedmiotowej umowy kara umowna, jaką zamawiający obowiązany był zapłacić wykonawcy z tytułu odstąpienia od umowy
z przyczyn leżących po stronie zamawiającego, stanowi odzwierciedlenie regulacji z art. 483 § 1 k.c. Przywołane postanowienie umowne wyraźnie łączy odstąpienie od umowy
z przyczynami, za które odpowiedzialność ponosi pozwany. Zakres odpowiedzialności
z tytułu kary umownej określonej w art. 483 § 1 k.c. pokrywa się natomiast z zakresem ogólnej odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązana (art. 471 k.c. i nast.), co wynika z celu kary umownej – kara umowna stanowi bowiem surogat odszkodowania mającego kompensować negatywne dla wierzyciela konsekwencje wynikające z niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania – jak
i z umiejscowienia przepisów o karze umownej w kodeksie cywilnym wśród przepisów działu stanowiącego o skutkach niewykonania zobowiązania, Oznacza to, że kara umowna należy się wówczas, gdy spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności ex contractu,
z wyłączeniem – jak wyżej wskazano – wykazywania szkody. Dłużnik może zatem uwolnić się od zapłaty kary umownej na ogólnych zasadach wykazując, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn od niego niezależnych, czyli że nie jest przez niego zawinione. ( vide orz. Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18.02.2009 r.,
VI ACa 1152/08, Lex nr 1344288; orz. Sądu Apelacyjnego w (...) z 21.08.2013 r.,
I ACa 334/13, Lex nr 1366054).

Przenosząc powyższe założenia na grunt rozpatrywanej sprawy wskazać należy po pierwsze, że pozwany nie mógł uchylić się od obowiązku zapłaty kary umownej
z powołaniem się na okoliczności przewidziane w § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy, których zaistnienie – zgodnie z § 14 ust. 2 pkt. 2 zdanie 2 umowy – zwalniało zamawiającego od obowiązku zapłaty kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy. Jak już wskazano,
w § 19 ust. 1 pkt. 4 umowy zastrzeżono, że zamawiającemu przysługuje prawo do odstąpienia od umowy, jeżeli wystąpi istotna zmiana okoliczności powodująca, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy – odstąpienie od umowy w tym przypadku może nastąpić w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości o powyższych okolicznościach. W takim wypadku wykonawca może żądać jedynie wynagrodzenia należnego mu z tytułu wykonania części umowy. Przywołane postanowienie umowne stanowi powtórzenie przepisu art. 145 ustawy z dnia 29 stycznia
2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r., poz. 907) o identycznej treści.

W rozpatrywanej sprawie nie ziściły się jednak wskazane warunki uprawniającego pozwanego do odstąpienia od umowy i zwalniające go od obowiązku zapłaty kary umownej. Wstrzymanie wykonalności nieostatecznej decyzji administracyjnej zezwalającej na realizację przedmiotowej inwestycji nie może być traktowane „jako zaistnienie istotnej zmiany okoliczności”, gdyż za taką może być uważana wyłącznie zmiana będąca następstwem zdarzeń natury faktycznej lub prawnej występujących bardzo rzadko, niezwykłych, nieobjętych zwykłym ryzkiem kontraktowym. ( tak też Sąd Apelacyjny w (...) w orz.
z 07.07.2011 r., I ACa 13/11, Lex nr 1120068). Zgodzić się należy z powodem, że nie sposób przyjąć, by pozwany – będący profesjonalnym zarządcą dróg krajowych i autostrad
i profesjonalnym inwestorem robót budowlanych w zakresie tych budowli – nie mógł liczyć się w dacie zawarcia spornej umowy z ryzkiem wstrzymania rygoru natychmiastowej wykonalności nadanego nieostatecznej decyzji (...), w oparciu o którą zdecydował się rozpocząć inwestycję, czy nawet uchylenia tej (zaskarżonej) decyzji w postępowaniu odwoławczym. Nie była to więc okoliczność nadzwyczajna w opisanym wyżej znaczeniu, niemożliwa do przewidzenia. Wstrzymanie rygoru natychmiastowej wykonalności decyzji (...) nie zdezaktualizowało też interesu publicznego w realizacji umowy, skoro potrzeba wykonania nowego mostu na rzece B. – akcentowana przez pozwanego – wynikała z jego złego stanu technicznego, który to stan nie uległ przecież poprawie na dzień odstąpienia od umowy. Wreszcie złożenie przez pozwanego oświadczenia o odstąpieniu nastąpiło po upływie trzydziestodniowego terminu od powzięcia wiadomości o wstrzymaniu rygoru natychmiastowej wykonalności decyzji (...) i zawieszenia postępowania odwoławczego dotyczącego tej decyzji. Z treści projektu protokołu konieczności przygotowanego przez pozwanego (ust. 5 tego protokołu) wynika bowiem, że o powyższych rozstrzygnięciach pozwany dowiedział się 24 maja 2013 r., a w każdym razie najpóźniej
31 maja 2013 r., kiedy to do Oddziału (...) w K. wpłynęło pismo Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej wraz z kopiami dwóch postanowień wydanych w dniu 22 maja 2013 r. (k. 344-350). Oświadczenie o odstąpieniu od umowy pozwany złożył natomiast powodowi dopiero w piśmie z dnia 3 lipca 2013 r., a więc już po upływie trzydziestodniowego terminu.

Po drugie, nie ulega wątpliwości, że upadek tytułu prawnego do realizacji przedmiotowej inwestycji w postaci decyzji (...) zaopatrzonej w rygor natychmiastowej wykonalności i niemożność kontynuowania przedmiotowej inwestycji z tej przyczyny było okolicznością leżącą po stronie pozwanego. Nie sposób podzielić stanowiska pozwanego, by ten stan rzeczy był przez niego niezawiniony. Na gruncie prawa cywilnego, w tym w ramach odpowiedzialności kontraktowej przewidzianej w art. 471 k.c., za szkodę odpowiada osoba, której zawinione zachowanie (działanie lub zaniechanie) jest źródłem jej powstania. Czyn sprawcy, pociągający za sobą odpowiedzialność cywilną, musi wykazywać znamiona niewłaściwości postępowania zarówno od strony przedmiotowej, co określa się mianem bezprawności czynu, jak i od strony podmiotowej, co określa się jako winę w znaczeniu subiektywnym. Bezprawność – jako przedmiotowa cecha sprawcy czynu – jest ujmowana jako sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który rozumie się nakazy
i zakazy wynikające nie tylko z norm prawnych (z zakresu prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, pracy, finansowego, itp.), lecz także wynikające z norm moralnych
i obyczajowych, określane jako „zasady współżycia społecznego” lub „dobre obyczaje”. Wina w znaczeniu subiektywnym odnosi się natomiast do sfery zjawisk psychicznych człowieka i rozumie się ją jako naganną decyzję, odnoszącą się do podjętego przez niego bezprawnego czynu. Zatem na gruncie prawa cywilnego winę można przypisać podmiotowi prawa, kiedy istnieją podstawy do negatywnej oceny jego zachowania zarówno
z punktu widzenia obiektywnego, jak i subiektywnego (tak: SN w orz. z dnia 26.09.2003 r.,
IV CK 32/02, LEX nr 146462). Odpowiedzialność kontraktowa oparta jest przy tym na zasadzie winy domniemanej. Przepis art. 471 k.c. uzależnia możliwość ekskulpacji dłużnika od obalenia przez niego domniemania, że uchybienie zobowiązaniu jest następstwem obciążających go okoliczności.

W rozpatrywanej sprawie pozwany domniemania tego nie obalił. W zachowaniu pozwanego widoczne są bowiem obydwie przywołane wyżej przesłanki świadczące o jego winie we wskazanym wyżej znaczeniu. Dysponowanie tytułem prawnym do nieruchomości przeznaczonej na cele budowlane, jak i posiadanie decyzji administracyjnych warunkujących możliwość prowadzenia robót, w tym wypadku przede wszystkim decyzji (...), należy do podstawowych obowiązków inwestora (zarządcy drogi, pełniącego funkcję inwestora przy realizacji inwestycji drogowej). Obowiązki te wynikają przede wszystkim z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 1409),
a także z przepisów ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (tekst jedn: Dz.U.
z 2013 r., poz. 687). Decyzja (...) wydawana jest na wniosek właściwego zarządcy drogi, stosownie do art. 11a przywołanej ustawy o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych. Na wniosek zarządcy drogi, uzasadniony interesem społecznym lub gospodarczym decyzji (...) może być nadany rygor natychmiastowej wykonalności; decyzja zaopatrzona w taki rygor uprawnia do faktycznego objęcia nieruchomości w posiadanie przez zarządcę drogi i do rozpoczęcia robót budowlanych (art. 17 ust. 1 i 3 ustawy). Tym niemniej, decydując się na przeprowadzenie postępowania przetargowego, zawarcie umowy z wykonawcą i rozpoczęcie realizacji przedmiotowej inwestycji na podstawie nieostatecznej decyzji (...) zaopatrzonej w rygor natychmiastowej wykonalności, pozwany, jako profesjonalista – pomimo istnienia formalnego tytułu do takich działań – musiał się jednak liczyć z ryzykiem upadku tego tytułu po zawarciu umowy
z powodem i w konsekwencji swojej odpowiedzialności kontraktowej. Brak formalnoprawnego tytułu do prowadzenia inwestycji po wstrzymaniu natychmiastowej wykonalności decyzji (...) i niemożność kontynuowania budowy z tej przyczyny wywołał zatem po stronie pozwanego stan bezprawności w znaczeniu przedmiotowym. Pozwanemu przypisać można również niewłaściwość postępowania w opisanym wyżej znaczeniu podmiotowym, co wyraża się w podjęciu niewłaściwej decyzji o rozpoczęciu inwestycji na podstawie nieostatecznej i zaskarżonej decyzji (...). Wniosek taki jest uzasadniony tym bardziej, że – jak wynika z przesłuchanego za stronę pozwaną A. K. – przedstawiciele pozwanego mieli świadomość, że zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności w tej sprawie jest możliwe ze względu na wieloletnią obstrukcję miejscowej ludności protestującej przeciwko inwestycji (k. 362). Decyzji pozwanego o budowie nowego mostu na podstawie nieostatecznej decyzji (...) nie usprawiedliwiał zły stan techniczny mostu na rzece B., skoro dotychczasowy most funkcjonuje do dnia dzisiejszego, pomimo niedojścia inwestycji do skutku. Powód nie udowodnił przy tym, by ze względu na stan techniczny tego mostu istniała konieczność natychmiastowej budowy nowego, bez oczekiwania na zakończenie postępowania odwoławczego dotyczącego decyzji (...). Fakt że przedstawiciele powoda byli świadomi opisanego stanu prawnego i że mimo tego zdecydowali się przystąpić do przetargu i umowy z pozwanym, nie jest w stanie zmienić oceny wskazanej kwestii. Powód mógł bowiem w sposób usprawiedliwiony liczyć, że zabezpieczeniem jego interesów na wypadek upadku tytułu prawnego do prowadzenia inwestycji przez pozwanego będzie kara umowna zastrzeżona w umowie na rzec wykonawcy na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po stronie zamawiającego. Nie da się też nic zarzucić zachowaniu powoda w toku negocjacji dotyczących przesunięcia terminu realizacji umowy po pozbawieniu decyzji (...) rygoru natychmiastowej wykonalności. Powód wychodząc naprzeciw oczekiwaniom pozwanego godził się przecież na zmianę terminu realizacji umowy, a to, że nie chciał zrezygnować z kary umownej zastrzeżonej
w umowie w przypadku odstąpienia od niej z przyczyn leżących po stronie zamawiającego, jest w pełni zrozumiałe i w żadnym razie nie pozwala postawić pozwanemu zarzutu nielojalności wobec kontrahenta.

Po trzecie, nie ma racji pozwany, że wstrzymanie rygoru natychmiastowej wykonalności decyzji (...) prowadzi do następczej niemożliwości świadczenia,
a w konsekwencji do wygaśnięcia zobowiązania i obowiązku zapłaty kary umownej przez pozwanego. Przewidziana w art. 475 § 1 k.c. niemożliwość świadczenia skutkująca wygaśnięciem zobowiązania obejmuje sytuacje, gdy po powstaniu zobowiązania istnieje stan zupełnej, trwałej i obiektywnej niemożliwości zachowania się dłużnika w sposób wynikający z treści zobowiązania. Zupełność tego stanu oznacza niemożność zaspokojenia wierzyciela
w jakikolwiek sposób, trwałość zaś oznacza niezmienność w czasie wchodzącym w rachubę
z punktu widzenia wierzyciela, względnie z uwagi na naturę zobowiązania. Obiektywny charakter niemożności spełnienia świadczenia wyraża się natomiast w tym, że nie tylko dłużnik, ale także każda inna osoba nie jest w stanie zachować się zgodnie z treścią zobowiązania, ponieważ z przyczyn o charakterze powszechnym lub dotyczącym sytuacji dłużnika świadczenie jest niewykonalne. ( vide orz. SN z 05.12.2000 r., V CKN 150/00, LEX nr 548768). W analizowanym przypadku sytuacja taka nie miała miejsca. Niemożność wykonania zobowiązania ze względu na wstrzymanie rygoru natychmiastowej wykonalności nadanego decyzji (...) i związany z tym brak aktualnego tytułu prawnego do dysponowania nieruchomościami koniecznymi do realizacji inwestycji należy traktować zasadniczo jako stan tymczasowy, a nie stan trwałej niewykonalności, jak tego wymaga instytucja niemożliwości świadczenia unormowana w art. 475 § 1 k.c. Świadczy o tym fakt, że decyzja ta nie upadła, lecz jest tylko nieostateczna, a dotyczące jej postępowanie odwoławcze jest ciągle w toku (jest zawieszone). Niemożność świadczenia po stronie pozwanego ma zatem charakter przemijający. Nadto brak ostatecznej decyzji (...) pozwalającej na prowadzenie inwestycji drogowej jest okolicznością leżącą po stronie pozwanego, który miał „świadomość, że zawieszenie rygoru jest możliwe ze względu na wieloletnią obstrukcję ludności” (zob. zeznania A. K. za stronę pozwaną na rozprawie z dnia
28 stycznia 2015 r. – k. 362), a w każdym taką sytuację mógł przewidzieć i powinien się z nią liczyć. Zatem i ten zarzut pozwanego nie prowadził do zwolnienia go od obowiązku zapłaty kary umownej.

Po czwarte, nie zachodziły podstawy do miarkowania kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c. Wbrew zarzutom pozwanego, zastrzeżona na wypadek odstąpienia od przedmiotowej umowy kara w wysokości 10% wynagrodzenia netto wynoszącego 16.659.025,47 zł nie jest rażąco wygórowana w okolicznościach niniejszej sprawy. Kara umowna ma zrekompensować wierzycielowi wszelkie niedogodności (ogół skutków), jakie towarzyszą niewykonaniu zobowiązania w sferze interesów wierzyciela. Jak wyżej wskazano, dłużnik nie jest zwolniony od zapłaty kary umownej nawet wtedy, gdy wykaże, że wierzyciel nie poniósł żadnej szkody na skutek niewykonania zobowiązania. Tym niemniej „rażące wygórowanie”, jako okoliczność uzasadniająca miarkowanie kary umownej, musi być rozważana w relacji rozmiaru poniesionej szkody w stosunku do wysokości zastrzeżonej kary umownej. Sama dysproporcja, nawet znaczna, nie uzasadnia jeszcze zarzutu o rażącym wygórowaniu kary umownej. Celem zastrzeżenia kary umownej jest bowiem wywarcie presji na dłużniku, żeby wykonał swoje zobowiązanie w sposób należyty, zatem ze swej istoty nie ma ona stanowić dolegliwości bagatelnej dla dłużnika. O stanie „rażącego wygórowania” można mówić w sytuacji, gdy kara umowna jest równa lub zbliżona do wartości zobowiązania ( tak również SN w orz. z 23.05.2013 r., IV CSK 644/12, Lex nr 1365722) albo, gdy dłużnik nie wykonał zobowiązania a wierzyciel nie poniósł pomimo tego szkody.
W rozpatrywanej sprawie nie było jednak podstaw do stwierdzenia, żeby kara umowna we wskazanej wysokości zastrzeżona w umowie – której projekt został skonstruowany
w postępowaniu przetargowym przez samego pozwanego, a na której treść powód nie miał żadnego wpływu – znacząco przewyższała szkodę poniesioną przez powoda na skutek niewykonania kontraktu. Nie ulega wątpliwości, że szkodą po stronie powoda – poza niezwróconymi powodowi przez pozwanego kosztami poniesionymi m.in. na ubezpieczenie robót budowlanych czy uzyskanie gwarancji należytego wykonania umowy i usunięcia wad
i usterek – był przede wszystkim spodziewany, a utracony na skutek niezrealizowania umowy, zysk. G. S. przesłuchany za stronę powodową wskazywał, że zysk przy tego rodzaju robotach mostowych był szacowany przez powoda na poziomie 10%, ponieważ powodowa spółka specjalizuje się w robotach mostowych, posiada własny potencjał osobowy i sprzętowy do wykonywania tego typu robót i tylko przy niektórych rodzajach robót posiłkowałaby się firmami podwykonawczymi. Strona pozwana nie przedstawiła dowodów pozwalających na podważenie tych twierdzeń, bo za takie nie mogą być uważane artykuły prasowe dotyczące marży na kontraktach budowlanych innych podmiotów, co do których nadto nie wiadomo, czy – jak powodowa spółka – specjalizują się w realizacji obiektów mostowych, jaki był przede wszystkim przedmiotem spornego kontraktu. Dlatego brak było podstaw do stwierdzenia, żeby kara umowna w rozpatrywanej sprawie była rażąco wygórowana i by zachodziły podstawy do jej miarkowania.

W rezultacie stwierdzić należało, że w świetle § 14 ust. 2 pkt. 2 zawartej przez strony umowy i art. 483 k.c. roszczenie powoda o zapłatę kwoty 1.665.902,54 zł tytułem kary umownej zasługiwało na uwzględnienie. Mając to na uwadze Sąd zasądził tę sumę od pozwanego na rzecz powoda w pkt. I sentencji wyroku.

Powodowi należą się również odsetki ustawowe od wskazanej kwoty. Stosownie do art. 481 § 1 i 2 k.c., za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego wierzyciel może żądać odsetek, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, a jeżeli strony nie oznaczyły
z góry stopy odsetek, należą się odsetki ustawowe. Termin zapłaty kary umownej nie był oznaczony ani nie wynikał z właściwości zobowiązania, zatem świadczenie to powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu pozwanego do zapłaty tej kwoty. W pisemnym wezwaniu skierowanym do pozwanego powód wezwał pozwanego do zapłaty kwoty kary umownej do dnia 31 lipca 2013 r. Pozwany znalazł się zatem w opóźnieniu w jej zapłacie
w dniu 1 sierpnia 2013 r. i od tego dnia – a nie od dnia 31 lipca 2013 r., jak żądano
w pozwie – należą się powodowi odsetki za opóźnienie. Dlatego Sąd w pkt. I sentencji wyroku przyznał powodowi odsetki od zasądzonej sumy od dnia 1 sierpnia 2013 r. a w pkt. II sentencji wyroku oddalił dalej idące żądanie powoda co do odsetek.

Orzekając o kosztach postępowania w pkt. III sentencji wyroku Sąd włożył na pozwanego obowiązek zwrotu powodowi kosztów postępowania kierując się regułą odpowiedzialności za wynik sporu wyrażoną w art. 98 § 1 k.p.c. i art. 100 zd. 2 k.p.c. Powód uległ jedynie co do znikomej części swego żądania (co do odsetek za jeden dzień), zatem pozwany, jako przegrywający sprawę, obowiązany jest zwrócić powodowi koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw w wysokości 90.513 zł. Na kwotę tę składają się uiszczona przez powoda opłata od pozwu w wysokości 83.296 zł, opłata skarbowa od pełnomocnictwa procesowego w wysokości 17 zł i wynagrodzenie pełnomocnika procesowego w wysokości 7.600 zł, ustalone na podstawie § 6 pkt 6 w zw. z § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 490).