Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 listopada 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA Agata Zając (spr.)

Sędzia SA Jacek Sadomski

Sędzia SA Maciej Kowalski

Protokolant: st. sekr. sąd. Ewelina Czerwińska

po rozpoznaniu w dniu 7 listopada 2014 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa Szkoły (...) w W.

przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów i nałożenie kary pieniężnej

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

z dnia 18 listopada 2013 r. sygn. akt XVII AmA 18/12

I.  zmienia zaskarżony wyrok częściowo nadając mu następującą treść:

„1. zmienia decyzję Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 29 grudnia 2011 r. nr (...) w punkcie I w ten tylko sposób, że w miejsce słów „i nakazuje się zaniechanie jej stosowania” wpisuje „i stwierdza się zaniechanie jej stosowania z dniem 1 października 2008 r.” oraz w punkcie IV ppkt 1 w ten sposób, że nałożoną karę pieniężną w kwocie 22 817 (dwadzieścia dwa tysiące osiemset siedemnaście) zł obniża do kwoty 11 408 (jedenaście tysięcy czterysta osiem) zł;

2. w pozostałym zakresie oddala odwołanie;

3. zasądza od Szkoły (...) w W. na rzecz Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów kwotę 360 (trzysta sześćdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów procesu.”;

II.  w pozostałym zakresie oddala apelację;

III.  zasądza od Szkoły (...) w W. na rzecz Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów kwotę 270 (dwieście siedemdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VI ACa 163/14

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 29 grudnia 2011 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej jako Prezes UOKiK) uznał, że:

1.  działanie Szkoły (...) w W. (dalej jako (...)) polegające na stosowaniu we wzorcu umownym zatytułowanym „Umowa o warunkach odpłatności za świadczone usługi edukacyjne” postanowienia o treści: „ Zmiana wysokości opłat wymienionych w punkcie 1 wprowadzana zarządzeniem Rektora (...) nie wymaga zmiany umowy” (§ 3 pkt 4 wzorca) stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, polegającą na stosowaniu wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o których mowa w art. 479 ^{( 45)} k.p.c., co stanowi naruszenie art. 24 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów i nakazał zaniechanie jej stosowania;

2.  niedopełnienie przez (...) obowiązków wynikających z art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym poprzez nieokreślenie w umowie zawieranej ze studentem w formie pisemnej warunków odpłatności za studia w zakresie zasad i terminów wnoszenia opłat przez studentów oraz wysokości opłat pobieranych na podstawie art. 99 ust. 1 prawa o szkolnictwie wyższym, stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów i nakazał zaniechanie jej stosowania

a także nałożył na (...) karę pieniężną w wysokości 22 817 zł z tytułu naruszeń z punktu I decyzji i w wysokości 57 044 zł za naruszenie z punktu II decyzji.

(...) wniosła odwołanie od powyższej decyzji, zaskarżając ją w całości i zarzucając naruszenie:

- art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy okik przez przyjęcie, że stosowanie przez przedsiębiorcę postanowień wzorca umowy o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnych wyrokiem SOKiK i wpisanych do rejestru może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, co stoi w sprzeczności z dyspozycją art. 479 ^{( 36 )}k.p.c. statuującego kognicję SOKiK dla uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone;

- art. 160 ust. 3 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wszystkie warunki odpłatności za studia lub usługi edukacyjne muszą być określone w umowie zawartej między uczelnią a studentem, podczas gdy z treści art. 160 ust. 3 w zw. z art. 99 ust. 1 i 99 ust. 2a ustawy wynika, że informacja o wysokości opłat za usługi edukacyjne oraz wysokości kosztów ponoszonych w zakresie niezbędnym do świadczenia tych usług powinna być określona poza umową;

- art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że uprawnionych organ administracji publicznej może fakultatywnie decydować o nałożeniu kary pieniężnej na przedsiębiorcę w ramach uznania administracyjnego i że sankcja administracyjna spełnia dwie równorzędne funkcje – prewencyjną i represyjną, podczas gdy żaden przepis ustawy expressis verbis nie stanowi jaka jest funkcja takiej sankcji;

- art. 2 Konstytucji RP.

Wyrokiem z dnia 18 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oddalił odwołanie i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 360 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Okręgowy dokonał następujących ustaleń faktycznych:

(...) w W. prowadzi działalność edukacyjną m.in. w postaci komercyjnego świadczenia usług edukacyjnych.

W zakresie prowadzonej działalności (...) w stosunkach z konsumentami – studentami posługiwała się wzorcem o nazwie: „Umowa o warunkach odpłatności za świadczone usługi edukacyjne”, który poczynając od roku akademickiego 2006/2007, (...) zawierał w § 3 pkt 4 postanowienie o treści „Zmiana wysokości opłat wymienionych w punkcie 1 wprowadzana zarządzeniem Rektora (...) nie wymaga zmiany umowy”.

Powyższy wzorzec był stosowany do 30 września 2008 r.

Od 1 października 2008 r. uczelnia wprowadziła nowy wzorzec zastępując wskazaną wyżej klauzulę zawartą w § 3 ust. 4 na zapis o treści: „Zmiana opłat w ust. 3 i 4 może być wprowadzona aneksem do niniejszej umowy. W przypadku podwyższenia tych opłat Studentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy bez prawa zwrotu wcześniej wniesionych opłat”.

W okresie posługiwania się przez uczelnię postanowieniem umownym o treści obowiązującego do 30 września 2008 r. w rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów znajdowały się klauzule o treści:

„Zmiana opłaty nie powoduje zmiany umowy” –wpisana pod poz. 400 na podstawie wyroku SOKiK z dnia 19 stycznia 2005 r.,

„Uczelnia zastrzega sobie prawo dokonywania zmian wysokości opłat” – wpisana pod poz. 624 na podstawie wyroku SOKiK z dnia 20 października 2005 r.,

„Wysokość czesnego może ulegać zmianom w zależności od inflacji i aktualnych kosztów kształcenia” – wpisana pod poz. 643 na podstawie wyroku SOKiK z dnia 5 października 2005 r.

„Wysokość opłat wymienionych w p. a, b, d ustala Rektor i podaje w formie zarządzenia do wiadomości, przed rozpoczęciem roku akademickiego” – wpisana pod poz. 642 na podstawie wyroku SOKiK z dnia 5 października 2005 r.

„Zarządzenia o których mowa w § 1 ust. 2 o treści – nauka w uczelni jest odpłatna, szczegółowe regulacje dotyczące opłat określają zarządzenia Kanclerza (...) podaje się do publicznej wiadomości przez umieszczenie na tablicach ogłoszeniowych Uczelni” – wpisana pod poz. 1287 na podstawie wyroku SOKiK z dnia 5 września 2006 r.

W § 3 wzorca stosowanego do 30 września 2008 r. zamieszczone były informacje o pobieraniu opłaty za świadczenie usług edukacyjnych oraz informacja o wysokości opłaty za pierwszy semestr nauki i o tym, że uczelnia będzie pobierać opłaty za dokumentację dotyczącą przebiegu studiów zgodnie z przepisami wykonawczymi wydanymi przez właściwego ministra, a także odesłanie do Regulaminu Studiów oraz zarządzeń Rektora (...) w zakresie pozostałych warunków odpłatności za studia, w tym zasad wnoszenia opłat i ich wysokości.

Wzorzec nie określał:

- warunków odpłatności za studia w zakresie opłat za kolejne semestry nauki

- opłat za powtarzanie semestru oraz przedmiotu z powodu niezadowalających wyników w nauce

- opłat za wydanie legitymacji studenckiej i jej duplikatu, indeksu i jego duplikatu, dyplomu ukończenia studiów

We wzorcu wprowadzonym przez uczelnię 1 października 2008 r. zakresie warunków odpłatności za studia określono:

- warunki odpłatności za studia w zakresie opłat za kolejne semestry nauki, wysokości, zasady i terminy ich wnoszenia

- wysokość opłat, zasady i terminy ich uiszczania za wydanie legitymacji studenckiej i jej duplikatu, indeksu i jego duplikatu, dyplomu ukończenia studiów i jego duplikatu oraz dodatkowego odpisu dyplomu w tłumaczeniu na język obcy.

(...) w W. w roku 2010 osiągnęła przychód w wysokości 142 612 871,02 zł.

W świetle powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał za bezzasadne zarzuty odwołania.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów Sąd Okręgowy przytoczył pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2006 r. III SK 7/06 oraz w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r. III SZP 3/06 uznając, że za niedozwoloną klauzulę umową naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być uznana nie tylko klauzula umowna o identycznej treści, jak klauzula wpisana do rejestru o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ § 2 k.p.c., ale również klauzula o treści zbliżonej, której stosowanie wywiera taki sam skutek, jak stosowanie klauzuli wpisanej do rejestru.

Za bezzasadny Sąd Okręgowy uznał też zarzut naruszenia art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym, zgodnie z którym warunki odpłatności za studia lub usługi edukacyjne, o których mowa w art. 99 ust. 1 tej ustawy, określa umowa zawarta między uczelnią a studentem w formie pisemnej uznając, że wymóg ten jest niezależny od wynikającego z art.99 ust. 2 a ustawy obowiązku zamieszczania informacji o wysokości opłat i kosztów na stronie internetowej uczelni.

W zakresie zarzutu naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 4 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów Sąd Okręgowy wskazał, że kara określona tym przepisem nakładana jest z tytułu odpowiedzialności obiektywnej i stanowi sankcję niezgodnego z prawem zachowania określonych podmiotów, w szczególności zaś kary powinny być nakładane wówczas, gdy na skutek stosowania praktyki odniesione zostały korzyści finansowe, a z powodu rozproszenia podmiotów poszkodowanych praktykami mało prawdopodobne jest wystąpienie przez nie z roszczeniami odszkodowawczymi.

Sąd Okręgowy wskazał na znaczny (ponad 2 lata) czas trwania praktyki uznając, że stosowanie praktyki było działaniem świadomym powoda, który tworząc klauzule świadomie dążył do stworzenia dla siebie kosztem konsumentów warunków umownych sprzecznych z dobrymi obyczajami i rażąco dla nich niekorzystnych, mimo że dostępny i jawny rejestr dawał możliwości rozwiania ewentualnych wątpliwości w tym zakresie.

Wskazując, że kara została nałożona w granicach dolnego zagrożenia ustawowego Sąd Okręgowy stwierdził, że nie jest ona nadmiernie wysoka.

Sąd Okręgowy nie znalazł też podstaw do uznania, że doszło do naruszenia wskazanych w odwołaniu przepisów Konstytucji RP.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego złożyła powodowa uczelnia, zaskarżając wyrok w całości i podnosząc zarzuty:

- naruszenia art. 160 ust. 3 ustawy o szkolnictwie wyższym poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wszystkie warunki odpłatności za studia lub usługi edukacyjne muszą być określone w umowie zawartej między uczelnią a studentem podczas gdy zgodnie z przepisami art. 99 ust. 1 i 99 ust. 2 a tej ustawy wystarczającym dla spełnienia wymogów ustawowych jest ogłoszenie warunków odpłatności na stronie internetowej uczelni;

- naruszenia art. 24 ust. 2 uokik poprzez uznanie, że brak zamieszczenia w umowie warunków odpłatności za studia lub usługi edukacyjne w zakresie zasad i terminów wnoszenia tych opłat, w sytuacji gdy wszystkie zasady, terminy i wysokości tych opłat podawane były na stronie internetowej uczelni oraz na tablicach ogłoszeniowych, naruszało zbiorowe interesy konsumentów;

- naruszenie art. 233 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że stosowanie niedozwolonych praktyk było działaniem świadomym powoda, podczas gdy zamierzeniem powoda było rzetelne informowanie studentów o wysokości opłat za pośrednictwem ogólnie dostępnych dla studentów kanałów informacyjnych.

Wskazując na powyższe skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez uwzględnienie odwołania i uchylenie decyzji w całości ewentualnie o zmianę decyzji przez istotne obniżenie wysokości kary oraz zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja jedynie częściowo zasługuje na uwzględnienie.

Sąd Apelacyjny uznaje poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne za własne, przy czym w zasadzie ustalenia te nie są sporne między stronami.

Odnosząc się do praktyki określonej w punkcie I zaskarżonej decyzji Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu Okręgowego, że stosowany przez powódkę do 30 września 2008 r. wzorzec umowny zawierał postanowienie wskazane w treści decyzji, które było tożsame z postanowieniami wpisanymi do rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Prezesa UOKiK, co stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

W tym zakresie Sąd Okręgowy podziela stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r. III SZP 3/06, iż stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów.

Tym niemniej Sąd Apelacyjny stwierdza istotną rozbieżność między treścią punktu I decyzji Prezesa UOKiK a jej uzasadnieniem.

Zarówno z uzasadnienia decyzji, jak i ustaleń poczynionych przez Sąd Okręgowy wynika, że postanowienie o treści wskazanej w sentencji decyzji „Zmiana wysokości opłat wymienionych w punkcie 1 wprowadzana zarządzeniem Rektora (...) nie wymaga zmiany umowy” było stosowane przez powódkę do dnia 30 września 2008 r., gdyż z dniem 1 października 2008 r. powódka rozpoczęła stosowanie wzorca w którym powyższe postanowienie zastąpiono postanowieniem o treści: „Zmiana opłat w ust. 3 i 4 może być wprowadzona aneksem do niniejszej umowy. W przypadku podwyższenia tych opłat Studentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy bez prawa zwrotu wcześniej wniesionych opłat”.

Z uzasadnienia decyzji Prezesa UOKiK wynika, że zdaniem Prezesa zmiana stosowanego przez powódkę wzorca nie ma wpływu na rozstrzygnięcie, gdyż nowa regulacja nadal nie odpowiada prawu – nie precyzje w jakim terminie Student może zrealizować uprawnienie do odstąpienia od umowy i pozbawia Studenta prawa zwrotu wcześniej wniesionych opłat, co jest sprzeczne ze wskazanymi postanowieniami wpisanymi do rejestru, a tym samym praktyka o której mowa w punkcie I decyzji nie została zaniechana; ponadto w ocenie Prezesa klauzule niedozwolone pełnią funkcję podobną do przepisów prawa.

W ocenie Sądu Apelacyjnego powyższe stanowisko jest błędne.

Klauzule niedozwolone są elementem stosunków umownych kształtowanych postanowienia wzorców stosowanych przez przedsiębiorców w relacjach z konsumentami, ale nie ma podstaw do uznania, że pełnią funkcję zbliżoną do przepisów prawa.

Zaniechanie przez powódkę stosowania wzorca zawierającego postanowienie wskazane w punkcie I decyzji stanowi zaniechanie stosowania praktyki, a wprowadzenie wzorca zawierającego odmienne treściowo postanowienie jest nową praktyką, podlegającą odrębnej ocenie w świetle przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Nie ma zatem podstaw do uznania, że po 30 września 2008 r. powódka stosowała postanowienie o treści wskazanej w decyzji, a tym samym nie ma podstaw do wydania decyzji o której mowa w art. 26 ust. 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Wobec powyższego Sąd Apelacyjny uznał za zasadne dokonanie zmiany zaskarżonej decyzji w punkcie I przez zastąpienie słów „i nakazuje się zaniechanie jej stosowania” słowami : „i stwierdza się zaniechanie jej stosowania z dniem 1 października 2008 r.” zgodnie z dyspozycją art. 27 ust. 2 ustawy.

Z uwagi na stwierdzony fakt zaniechania stosowania praktyki Sąd Apelacyjny uznał za zasadne obniżenie nałożonej z tego tytułu kary o połowę, zmieniając w tym zakresie punkt IV ppkt 1 decyzji.

W pozostałym zakresie Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do uwzględnienia apelacji.

Zgodnie z art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym, w brzmieniu obowiązującym do 1 października 2014 r., warunki odpłatności za studia lub usługi edukacyjne o których mowa w art. 99 ust. 1 określa umowa między uczelnią a studentem w formie pisemnej. Przepis art. 99 ustawy określa jakie opłaty mogą być przez uczelnie pobierane.

Za bezzasadne Sąd Apelacyjny uznał argumenty skarżącego odnoszące się do wykładni art. 99 ust. 2 a ustawy, który nakłada na uczelnię obowiązki informacyjne w zakresie zamieszczania na stronach internetowych informacji odnoszących się do wysokości opłat przede wszystkim z tego względu, że powyższy przepis wszedł w życie dopiero z dniem 1 stycznia 2012 r., a więc nie obowiązywał w okresie, którego dotyczy wydana decyzja.

Niezależnie od powyższego Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko Sądu Okręgowego, iż przepis ten nie uchylał obowiązku wynikającego z art. 160 ust. 3 ustawy, a jedynie nakładał na uczelnię dodatkowe obowiązki.

O takim rozumieniu powyższych przepisów świadczy też treść aktualnie obowiązującego art. 160 a ust. 1 ustawy, zgodnie z którym warunki pobierania opłat związanych z odbywanie studiów niestacjonarnych oraz opłat za usługi edukacyjne, a także wysokość tych opłat określa umowa między uczelnią a studentem lub osobą przyjętą na studia, w formie pisemnej, pod rygorem nieważności.

Cywilnoprawny charakter stosunku prawnego łączącego studenta z uczelnią zakłada prawo studenta do pełnej informacji o warunkach zawieranego kontraktu, w tym odpłatności za studia. Posługiwanie się zatem wzorcem, który nie zawiera stosownych informacji, narusza słuszne interesy konsumentów i jest sprzeczne z zasadą szczególnej ochrony konsumenta jako słabszej strony stosunku prawnego łączącego go z przedsiębiorcą.

Tym samym nie ulega wątpliwości, że brak określenia we wzorcu umowy o warunkach odpłatności za świadczone usługi edukacyjne uczelnia powinna określić wysokość opłat określonych w art. 99 ust. 1 ustawy prawo o szkolnictwie wyższym (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2011 r. III SK 6/11), zaś zaniechanie tego obowiązku stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Bezsporne jest zaś, że stosowany przez powódkę do 30 września 2008 r. wzorzec nie określał:

- warunków odpłatności za studia w zakresie opłat za kolejne semestry nauki

- opłat za powtarzanie semestru oraz przedmiotu z powodu niezadowalających wyników w nauce

- opłat za wydanie legitymacji studenckiej i jej duplikatu, indeksu i jego duplikatu, dyplomu ukończenia studiów.

Wzorzec stosowany zaś od 1 października 2008 r. nie określał opłat za powtarzanie semestru oraz przedmiotu z powodu niezadowalających wyników w nauce, a także precyzyjnych warunków odpłatności za wydanie legitymacji studenckiej – wskazano opłatę nie wskazując czy dotyczy legitymacji zwykłej czy elektronicznej i za wydanie dyplomu ukończenia studiów – wskazano wysokość opłaty ale bez wskazania, że obejmuje ona wydanie dyplomu wraz z dwoma odpisami.

Z uwagi na powyższe uzasadnione było wydanie decyzji stwierdzającej stosowanie przez powódkę praktyki opisanej w punkcie II decyzji i nakazanie zaniechania jej stosowania.

Mając na względzie charakter praktyk stosowanych przez powódkę oraz fakt, że nałożona z tego tytułu kara stanowi ok. 0,04% przychodu osiągniętego przez powódkę i ok. 0,4% kary maksymalnej Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do zmiany decyzji w tym zakresie.

Za bezzasadny Sąd Apelacyjny uznał zarzut apelacji w zakresie art. 233 k.p.c. uznając, iż kwestia czy stosowanie stwierdzonych praktyk było działaniem świadomym powódki, nie ma wpływu na wysokość kary.

Mając powyższe na względzie Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. zmienił częściowo zaskarżony wyrok, zaś w pozostałym zakresie apelację jako bezzasadną oddalił na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.