Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 sierpnia 2013 r.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w II Wydziale Karnym w składzie:

przy udziale Prokuratora Prokuratury Apelacyjnej Marii Walkiewicz

po rozpoznaniu w dniu 21 sierpnia 2013 r.

sprawy T. B.

o odszkodowanie i zadośćuczynienie

z powodu apelacji wniesionej przez prokuratora i wnioskodawcę

od wyroku Sądu Okręgowego w Świdnicy

z dnia 20 maja 2013 r. sygn. akt III Ko 70/12

I. uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Świdnicy;

II. zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adw. A. S. 120 zł tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawcy z urzędu w postępowaniu odwoławczym oraz 27, 60 zł z tytułu zwrotu VAT.

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Świdnicy wyrokiem z dnia 20 maja 2013 r. zasądził od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy T. B. 3.225 zł tytułem zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w sprawie Ds.317/13 Prokuratury Rejonowej w Ząbkowicach Śl. wraz z ustawowymi odsetkami od daty prawomocności wyroku.

Dalej idące żądanie wnioskodawcy oddalił.

Kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.

Wyrok powyższy zaskarżyli Prokurator Okręgowy w Świdnicy oraz pełnomocnik wnioskodawcy.

Apelacja prokuratora zarzuca (dosłowny cytat): „obrazę przepisów prawa procesowego mającą wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie art. 552 § 4 k.p.k. w zw. z art. 264 § 3 k.p.k. polegającą na wyrażeniu błędnego poglądu prawnego, że stosowanie w toku postępowania karnego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania wobec T. B., który jak wynikało z uzyskanej w toku tego postępowania opinii biegłych lekarzy psychiatrów w chwili popełnienia zarzuconych mu czynów z powodu zaburzeń schizoafektywnych posiadał zniesioną zdolność do rozpoznania ich znaczenia i stwarzał wysokie prawdopodobieństwo popełnienia ponownych, podobnych czynów o znacznej społecznej szkodliwości było „niewątpliwie niesłuszne”, co rodziło w oparciu o przepis art. 445 § 2 k.c., na zasadzie ryzyka odpowiedzialność Skarbu Państwa, podczas gdy przepis art. 264 § 3 k.p.k. zezwalający na stosowanie tego środka zapobiegawczego nawet do czasu rozpoczęcia wykonywania środka zapobiegawczego jednoznacznie wskazuje, że w takiej sytuacji uznanie stosowania tymczasowego aresztowania za „niewątpliwie niesłuszne” było nieprawidłowe, a w konsekwencji nie dawało podstaw do wypłaty odszkodowania za działania organu Państwa zgodne z prawem”.

Podnosząc wskazany zarzut apelujący wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania w niniejszej sprawie”.

Apelacja pełnomocnika wnioskodawcy zarzuca (dosłowny cytat): „błąd w ustaleniach faktycznych, który to mógł mieć wpływ na zaskarżony wyrok poprzez dowolne uznanie, że:

1.  wysokość zadośćuczynienia wnioskodawcy winna kształtować się na poziomie 3.225 zł, którą to kwotę wyliczono przy przyjęciu, iż jeden dzień tymczasowego aresztowania wnioskodawcy jest równoważny kwocie 75 zł, w sytuacji kiedy to wnioskodawca określił go na kwotę 500 zł;

2.  wnioskodawca nie wykazał aby w ogóle poniósł szkodę, a zwłaszcza w wysokości po 500 zł za każdy dzień tymczasowego aresztowania w sytuacji kiedy to ów wskazał, iż w następstwie tymczasowego aresztowania utracił pracę jaką miał podjąć w L. gdzie miał zarabiać po 1500-1600 euro miesięcznie, nadto utracił możliwość zarobków z prac dorywczych nawet do 3000 zł miesięcznie, oraz musiał się zapożyczyć w różnych parabankach, providencie, a także w Banku (...) S.A. na kwotę 18.000 zł”.

Podnosząc wskazany zarzut apelujący wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie żądania wnioskodawcy w całości tak co do zadośćuczynienia jak i odszkodowania”.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Co do apelacji prokuratora – apelacja ta zasługuje na uwzględnienie, a podniesione w niej argumenty trafiają do przekonania.

Sąd I instancji nie uzasadnił w sposób należyty swojego stanowiska w kwestii zasadności wniesionego przez wnioskodawcę roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Sąd ten nietrafnie odwołał się w tym względzie do orzeczenia Sądu Najwyższego przytoczonego na stronie 8 uzasadnienia orzeczenia. Z przytoczonego judykatu wynika tylko tyle, że umorzenie postępowania w oparciu o art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k. stanowi podstawę do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie równorzędną z podstawą w postaci uniewinnienia. Istota zagadnienia w niniejszej sprawie tkwi jednak w czymś innym. Sąd meriti nie zwrócił bowiem uwagi na fakt, że zgodnie z treścią art. 552 § 4 k.p.k. tymczasowe aresztowanie jeśli nawet było niesłuszne, aby mogło stanowić przesłankę uzasadniającą roszczenie odszkodowawcze winno być niewątpliwie niesłuszne. Istota zagadnienia tkwi zatem w owym wyrazie „ niewątpliwie” .

„Niewątpliwość” niesłusznego tymczasowego aresztowania definiuje zarówno doktryna jak i judykatura.

Tomasz Grzegorczyk w Komentarzu do omawianego przepisu (Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Wydanie 5. LEX. Warszawa 2008 r., str. 1170) wywodzi co następuje: „ Obecny kodeks przyjmuje, że odszkodowanie służy w wypadku <<niewątpliwie>> niesłusznego aresztowania lub zatrzymania. Nie chodzi zatem o niesłuszność <<oczywistą>>, <<rzucającą się w oczy>>, musi ona być jednak <<niewątpliwa>>, a więc niebudząca wątpliwości. Odszkodowanie i zadośćuczynienie służy bowiem tylko wtedy, gdy w świetle realiów sprawy nie ma wątpliwości, że aresztowanie lub zatrzymanie nie powinno nastąpić lub nie powinno trwać tak długo, jak w rzeczywistości trwało. Istotne stają się zatem tu także powody wydania takiej a nie innej decyzji kończące proces, a oceny nie można dokonywać wyłącznie w oparciu o moment zastosowania tymczasowego aresztowania czy zatrzymania. Przy aresztowaniu musi ona zatem uwzględnić sytuację, jaka kształtowała się w danej sprawie w toku całego postępowania, w którym stosowano ten środek”.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca 2012 r. (II K 296/11, Biul. PK 2012/6/25-26, Prok. i Pr. – wkł. 2012/12/21) na kanwie zawartego w art. 552 § 4 k.p.k. zwrotu „ niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania” podniósł co następuje: „ Warunkiem normatywnym dla przyznania stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia jest jednak ustalenie <<niewątpliwej niesłuszności>> tego aresztowania. To z kolei wymaga najpierw analizy stosowania tymczasowego aresztowania w aspekcie przepisów rozdziału 28 Kodeksu postępowania karnego, a jeśli stosowanie tego środka zapobiegawczego nie naruszało tychże, to następnie dokonania, przez pryzmat ostatecznego rezultatu w tej sprawie, analizy całokształtu okoliczności, aż do chwili rozstrzygnięcia wniosku o odszkodowanie przez sąd, ze szczególnym jednak uwzględnieniem okresu stosowania tymczasowego aresztowania. Sam fakt prawomocnego uniewinnienia nie ma zatem decydującego znaczenia dla przyjęcia <<niewątpliwej niesłuszności>> tymczasowego aresztowania”.

Z przytoczonych wyżej poglądów doktryny i judykatury wynika zatem jednoznacznie, że o „ niewątpliwie niesłusznym” tymczasowym aresztowaniu można mówić wtedy, gdy zastosowanie (i kontynuowanie) tego środka zapobiegawczego nastąpiło z naruszeniem przesłanek określonych w rozdziale 28 Kodeksu postępowania karnego, a samo umorzenie postępowania nie ma decydującego znaczenia dla przyjęcia owej „ niewątpliwej niesłuszności”. Mając na uwadze tę okoliczność należy zgodzić się ze stanowiskiem autora omawianej apelacji, że Sąd meriti, wydając zaskarżone orzeczenie, całkowicie zignorował treść art. 258 § 3 k.p.k. Przepis ten może stanowić podstawę do stosowania wymienionego środka zapobiegawczego m.in. wtedy, gdy zachodzi „uzasadniona obawa, że oskarżony któremu zarzucono popełnienie umyślnego występku popełni przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził”.

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy należy podnieść, że Sąd Rejonowy w Kłodzku, orzekając w dniu 25 lutego 2012 r. o zastosowaniu wobec T. B. tymczasowego aresztowania wskazał, że istnieje uzasadniona obawa, że „ podejrzany dopuści się przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, którego popełnieniem groził”. Sąd ten jako podstawę tymczasowego aresztowania wskazał art. 258 § 3 k.p.k. (k.65).

Istotne znaczenie w niniejszej sprawie ma także postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 15 marca 2012 r. (IV Kz 116/12). Sąd ten utrzymując w mocy powołane wcześniej postanowienie Sądu Rejonowego w Kłodzku, podkreślił (k.131) co następuje (cyt.) „ Okoliczności popełnienia przestępstw w szczególności nacechowane agresją zachowanie podejrzanego podczas przesłuchania go przez pokrzywdzonego i treść kierowanych pod adresem tegoż pokrzywdzonego gróźb, przemawiają za zastosowaniem wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania z uwagi na realną obawę popełnienia przezeń przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę pokrzywdzonego”.

Sąd Okręgowy w Świdnicy nie odwołał się wprawdzie wprost do art. 258 § 3 k.p.k., jednakże przytoczony wyżej fragment postanowienia tegoż Sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania w swojej treści de facto zawiera przesłankę określoną w powołanym przepisie („ Zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził”).

Stanowiska Sądu Rejonowego oraz Sądu Okręgowego (odwoławczego) przedstawione w tym względzie w obu postanowieniach w przedmiocie tymczasowego aresztowania znalazły pełne potwierdzenie w opinii biegłych psychiatrów z dnia 16 marca 2012 r. W opinii tej biegli zaopiniowali co następuje (cyt.): „ W obecnym stanie psychicznym podejrzanego zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez niego ponownych, podobnych czynów karalnych” (str. 8 in fine opinii, k. 139).

Autor apelacji trafnie zwrócił nadto uwagę na okoliczność, że Sąd I instancji pominął treść art. 264 § 3 k.p.k. Biorąc pod uwagę istotę i cel powołanego przepisu godzi się wskazać postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2012 r. ( V KK 354/11, OSNKW 2012 r. z. 12 poz. 129 ), gdzie została zamieszczona następująca teza: „Odszkodowanie i zadośćuczynienie z racji stosowania środka zabezpieczającego, o jakim mowa w art. 94 § 1 k.k., po uprzednim uchyleniu w trybie wznowienia procesu, orzeczenia sądu o umorzeniu postępowania z uwagi na niepoczytalność sprawcy z zastosowaniem środka zabezpieczającego i ponownym umorzeniu postępowania z uwagi na tę niepoczytalność, ale bez stosowania wskazanego środka, a więc w sytuacji gdy do umorzenia doszło wskutek tych samych okoliczności, można zasadnie dochodzić jedynie wtedy, gdy uprzednio w postępowaniu wznowionym w kwestii owego umorzenia zostało wykazane, że stosowany uprzednio środek zabezpieczający został orzeczony, mimo braku wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia przez sprawcę ponownie czynu o znacznej szkodliwości społecznej, a nie jeżeli rezygnacja obecnie z umieszczenia sprawcy w zakładzie psychiatrycznym jest związana z jego aktualnym stanem zdrowia, będącym efektem leczenia psychiatrycznego i brakiem w związku z tym przewidywań zaistnienia wskazanego wyżej niebezpieczeństwa ”.

Mając na względzie stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w przytoczonym wyżej judykacie na kanwie art. 94 § 1 k.k., można wywieść ( drogą analogii), że skoro w świetle art. 264 § 3 k.p.k. dopuszczalne jest stosowanie tymczasowego aresztowania do czasu rozpoczęcia wykonywania wobec sprawcy środka zabezpieczającego, a w niniejszej sprawie tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy trwało ( do 6 kwietnia 2012 r. –k. 175) w okresie obowiązywania pierwotnej opinii psychiatrycznej ( z dnia 16 marca 2012 r., k. 132-139), z której wynikało, iż umieszczenie go w zakładzie psychiatrycznym w trybie art. 94 § 1 k.k. było niezbędne, albowiem zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez niego ponownych, podobnych czynów karalnych ( k. 139), późniejsze zmiany tej opinii ( w dniu 7 września 2012 r., czyli po upływie blisko 6 miesięcy od pierwotnej opinii – k. 330 v oraz w dniu 7 lutego 2013 r., to jest po upływie kolejnych 5 miesięcy – k. 385 v.) nie stanowią okoliczności niwelującej zasadność stosowania tymczasowego aresztowania (trwającego do dnia 6 kwietnia 2012 r.).

W kontekście powyższego trudno jest mówić o „ niewątpliwej niesłuszności” tego środka zapobiegawczego w związku z umorzeniem wobec wnioskodawcy postępowania. Gdyby bowiem decyzja o umorzeniu wobec niego postępowania zapadła odpowiednio wcześnie - to jest w czasie obowiązywania wspomnianej, pierwotnej opinii psychiatrycznej ( z dnia 16 marca 2012 r. ) i równocześnie z uwagi na wnioski owej opinii orzeczono by wobec niego środek zabezpieczający w trybie art. 94 § 1 k.k., stosowanie art. 264 § 3 k.p.k. byłoby w pełni uzasadnione. W związku z powyższym nie można przyjąć aby to jedynie ów czynnik czasowy (zmiana pierwotnej opinii psychiatrycznej w dniach 7 września 2012 r. i 7 lutego 2013 r.) decydował o „niewątpliwej niesłuszności” tymczasowego aresztowania, które trwało w okresie obowiązywania opinii psychiatrycznej z dnia 16 marca 2012 r.

Art. 264 § 3 k.p.k. przewiduje stan faktyczny gdy umorzenie postępowania nie tylko nie powoduje uznania tymczasowego aresztowania za „niewątpliwie niesłuszne” w rozumieniu art. 552§ 4 k.p.k., a wręcz przeciwnie – powołany na wstępie przepis dopuszcza w takiej sytuacji procesowej stosowanie tego środka zapobiegawczego.

W tym stanie rzeczy, mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny uznał, że zaskarżony wyrok ostać się nie może, albowiem Sąd Okręgowy nie zajął w ogóle stanowiska w kwestii tego czy w świetle wchodzącego w grę w niniejszej sprawie art. 258 § 3 k.p.k. (wskazanego przez Sąd Rejonowy w Kłodzku – 65 in fine) oraz w świetle art. 264 § 3 k.p.k. tymczasowe aresztowanie zastosowane wobec wnioskodawcy było „ niewątpliwie niesłuszne” w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. Kwestię tę Sąd I instancji winien wnikliwie rozważyć przy ponownym rozpoznaniu sprawy, mając na uwadze pogląd wyrażony przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 19 listopada 2009 r. (II AKa 120/09), że „ Jeżeli tymczasowe aresztowanie było słuszne, lub niesłuszne ale nie niewątpliwie niesłuszne, to samo powstanie szkody wynikające z jego stosowania nie stanowi podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa”.

Co do apelacji pełnomocnika wnioskodawcy - odniesienie się do tego środka odwoławczego na obecnym etapie postępowania byłoby przedwczesne, skoro zaskarżony wyrok został uchylony na skutek apelacji oskarżyciela publicznego, a sprawę przekazano do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Orzeczenie o kosztach związanych z udziałem w postępowaniu odwoławczym pełnomocnika z urzędu wnioskodawcy opiera się o art. 618 § 1 pkt 11 k.p.k. oraz art. 29 ustawy – prawo o adwokaturze.