Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 marca 2015 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 31 marca 2015 r. w Olsztynie

sprawy z powództwa M. T.

przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. Oddziałowi Terenowemu w O.

o zapłatę

I.  oddala powództwo,

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 6.300 (sześć tysięcy trzysta) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sygn. akt I C 642/14

UZASADNIENIE

Powód M. T.wniósł o zasądzenie od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych w W.Oddziału Terenowego w O.kwoty 100.000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia (...) do dnia zapłaty oraz kosztami procesu według norm przepisanych.

Uzasadniając swoje żądanie, wskazał, że w dniu (...)nabył w trybie przetargu od pozwanej nieruchomość rolną niezabudowaną położoną w miejscowości S., składającą się z działek gruntu oznaczonych nr (...)W dniu (...)powód zawarł z osobami trzecimi umowy sprzedaży przedmiotowych działek pod warunkiem nieskorzystania przez Agencję Nieruchomości Rolnych z przysługującego jej na podstawie art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa prawa pierwokupu. Wyrokiem z dnia (...)w sprawie o sygn. akt (...)Sąd Okręgowy w (...)zobowiązał powoda do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na stronę pozwaną prawa własności nabytej działki za zwrotem ceny sprzedaży i kosztów jej nabycia. Przedmiotowa nieruchomość została następnie zbyta przez Agencję aktem notarialnym z dnia (...)na rzecz (...) Sp. z o.o.z siedzibą w W.. Na podstawie wyroku z dnia (...), sygn. akt K8/08, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust 1 oraz art. 64 w związku z art. 31 ust 3 Konstytucji. W dniu (...)powód wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem z dnia (...)w sprawie sygn. (...). Sąd Apelacyjny w (...)wznowił postępowanie i wyrokiem dnia (...)w sprawie o sygn. (...)zmienił wyrok Sądu Okręgowego w (...)i oddalił powództwo o zobowiązanie powoda do złożenia oświadczenia woli. Powód jako podstawę dochodzonego roszczenia wskazał art. 410 § 2 k.c. w takim zakresie, w jakim dotyczy ono świadczenia spełnionego na podstawie prawnej, która odpadła. Dochodzona pozwem kwota stanowi część uzyskanej przez pozwaną Agencji korzyści w wysokości 485.927,40 złotych. Wartość uzyskanej korzyści stanowi różnicę między łączną kwotą 550.258 złotych, czyli ceną sprzedaży przedmiotowej nieruchomości, będącą sumą dwóch kwot (387.950 złotych i 162.308 złotych) określonych w warunkowych umowach sprzedaży a kwotą 64.330,60 złotych, stanowiącą cenę, po której pozwana zrealizowała prawo odkupu (k. 3-6v.).

Pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych w W. wniosła o oddalenie powództwa oraz o zasądzenie na jej rzecz od powoda kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu odpowiedzi na pozew podniosła, że Agencja nie jest i nie może być bezpodstawnie wzbogacona, ponieważ na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu P.jest jedynie powiernikiem Skarbu Państwa, a środki uzyskane z gospodarowania mieniem Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa odprowadza do budżetu państwa. Podkreśliła nadto, że przepis art. 410 § 2 k.c. nakazuje stosowanie przepisów poprzedzających, a przede wszystkim wykazanie przesłanek określonych w art. 405 k.c., czyli przesunięcie wartości majątkowych z majątku powoda do majątku pozwanej, a powód tej okoliczności nie wykazał. Powód nabył przedmiotowe nieruchomości z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa w trybie przetargu ograniczonego do osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego. Nieruchomości te sprzedał już w dniu (...), co – w ocenie pozwanej – jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa i jako takie nie może korzystać z ochrony przewidzianej w art. 410 k.c. (k. 47-48).

Wyrokiem z dnia (...)w sprawie (...) Sąd Okręgowy w (...)oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 3.600 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu (k. 89).

Apelację od powyższego wyroku wywiódł powód, domagając się zmiany zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu poprzez zasądzenie kwoty 100.000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia (...) do dnia zapłaty, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (k. 101-108v.).

Wyrokiem z dnia (...)w sprawie (...) Sąd Apelacyjny w (...)uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w (...), pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego (k. 118).

W uzasadnieniu orzeczenia Sąd ten wskazał, że Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy. Jako podstawę prawną żądania powód kategorycznie wskazywał przepisy reżimu bezpodstawnego wzbogacenia, a tak sformułowane i uzasadnione żądanie nie stało się przedmiotem rozważań Sądu. Nie jest wykluczone, że intencją Sądu meriti było wskazanie, że powodowi w opisanym stanie faktycznym nie przysługuje w ogóle roszczenie oparte o reżim przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, a jedynym możliwym roszczeniem jest tu roszczenie z bezprawia legislacyjnego. Jednakże brak wyraźnego stanowiska w tej mierze i całkowity brak argumentacji jurydycznej uniemożliwia odniesienie się do takiego poglądu. Nie przesądzając wyniku sprawy, Sąd II instancji nakazał przy ponownym rozpoznaniu sprawy zbadanie wskazanej przez powoda podstawy faktycznej roszczenia i dokonanie oceny zasadności dochodzonego przez niego roszczenia. Na podstawę tę składa się twierdzenie powoda o niemożności zrealizowania względem pozwanej roszczenia windykacyjnego (pomimo upadku wyroku zobowiązującego powoda do przeniesienia na pozwaną własności nieruchomości) i o braku podstaw do zatrzymania przez pozwaną ceny ze sprzedaży przedmiotowej nieruchomości osobie trzeciej (k. 120-123v.).

Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu (...)pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych przeprowadziła przetarg ustny ograniczony celem sprzedaży dwóch działek gruntu o numerach geodezyjnych (...)o łącznej powierzchni 10,7465 ha, stanowiących grunty orne i łąki, położonych w obrębie S., gmina R., województwo (...), a wydzielonych z nieruchomości objętej księgą wieczystą KW nr (...)prowadzoną przez Sąd Rejonowy w (...).

Przetarg był skierowany wyłącznie do rolników posiadających gospodarstwo rolne lub jego część na obszarze gminy R. lub gmin sąsiadujących, tj. gmin: M., G., M., M. i K., z tym że przynajmniej część tego gospodarstwa położona miała być na terenie gminy R., a ponadto do osób będących rolnikami indywidualnymi w rozumieniu przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, zamierzających powiększyć gospodarstwo rodzinne do powierzchni nie większej niż 300 ha użytków rolnych w rozumieniu tych przepisów.

(dowód: protokół z dnia (...), k. 143-146)

W przetargu uczestniczyło łącznie sześć osób, w tym powód M. T.. Powód przedstawił wystawione w dniu (...) przez Urząd Miasta i Gminy w R.zaświadczenie o zameldowaniu. Wynikało z niego, że od dnia (...) zamieszkuje w miejscowości S. (...).

(dowód: zaświadczenie, k. 162)

Powyższy przetarg wygrał powód, który zaoferował za obie działki łącznie kwotę 63.030 złotych.

(bezsporne)

W dniu (...)powód nabył na podstawie umowy sprzedaży od Skarbu Państwa – Agencji Nieruchomości Rolnych w W.Oddział Terenowy w O.Filia w S.za kwotę 63.030 złotych nieruchomość rolną niezabudowaną, składającą się z działek gruntu nr (...), o łącznej powierzchni 10,74654 ha, położoną w miejscowości S., dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadzi księgę wieczystą nr (...).

Umowę sprzedaży zawarto w trybie ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. W § 5 umowy stwierdzono, że stosownie do art. 29 ust. 5 przywołanej ustawy Agencji przysługuje prawo odkupu nieruchomości w całości lub części na rzecz Skarbu Państwa w przypadku jej odsprzedaży w okresie 5 lat od daty jej nabycia.

W razie wykonania prawa odkupu cena całej nieruchomości miała zostać ustalona jako suma: a) ceny określonej w umowie sprzedaży, b) udokumentowanych kosztów poniesionych przez pozwanego w związku z umową sprzedaży, tj. opłaty notarialnej i wpisu do księgi wieczystej, c) wartości nakładów poniesionych do dnia wykonania prawa odkupu.

(dowód: akt notarialny rep. A nr (...), k. 10-12)

Powód nabył w sumie pięć nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa, przy czym w czterech przypadkach uczestniczył w przetargach nieograniczonych. Transakcje obejmujące umowy sprzedaży miały miejsce w dniach: (...) (...), (...) (...)i (...)W tym okresie powód wielokrotnie zmieniał miejsce zameldowania. W okresie od (...)do (...)był zameldowany w M., od (...)do (...)– w S., od (...)do (...)– w miejscowości P., od (...)– w miejscowości B., od (...)do (...) – w T..

Nabyte w (...) nieruchomości zostały wniesione do fundacji, których prezesem zarządu jest powód.

(dowód: wykaz umów, k. 163, zaświadczenie systemu PESEL, k. 220-221)

W dniu (...) powód zawarł z P. P.warunkową umowę sprzedaży nieruchomości obejmującej działkę gruntu oznaczoną numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 6 ha 6888 m ², położoną w miejscowości S.za kwotę 387.950 złotych.

Tego samego dnia powód zawarł z M. S., J. S. (1) i J. S. (2) kolejną warunkową umowę sprzedaży, której przedmiotem była niezabudowana działka gruntu oznaczona numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 4 ha 577 m ², położona w miejscowości S.. Cenę sprzedaży nieruchomości ustalono na kwotę 162.308 złotych.

Obie opisane wyżej umowy zawarto pod warunkiem, że Agencja Nieruchomości Rolnych działająca na rzecz Skarbu Państwa nie skorzysta z prawa pierwokupu przysługującego Agencji zgodnie z treścią art. 3 ust. 4 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003r. o kształtowaniu ustroju rolnego i art. 29 ust. 4 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Umowy przeniesienia własności nieruchomości miały być zawarte po uzyskaniu zawiadomienia o niewykonaniu prawa pierwokupu bądź też po upływie ustawowego terminu na wykonanie prawa pierwokupu.

(dowód: akt notarialny rep. A nr (...), k. 13-15v., akt notarialny rep. A nr (...), k. 16-18v.)

W dniu (...) pozwana Agencja złożyła w formie aktu notarialnego oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu nieruchomości opisanej w umowie z dnia (...)za cenę 63.030 złotych powiększoną o kwotę 1.300.60 złotych tytułem kosztów tej umowy. Oświadczenie to zostało złożone na podstawie art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.

Wyrokiem z dnia (...)Sąd Okręgowy w (...) w sprawie 424/07 uwzględnił powództwo Agencji Nieruchomości Rolnych o nakazanie powodowi złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia na nią własności nieruchomości obejmującej działki gruntu oznaczone numerami ewidencyjnymi (...)za równoczesnym zwrotem ceny w kwocie 63.030 złotych oraz kosztów sprzedaży w kwocie 1.300,60 złotych. Jednocześnie Sąd ten oddalił zgłoszone przez M. T.żądanie stwierdzenia nieważności oświadczenia woli Agencji o wykonaniu prawa odkupu.

Na mocy wyroku z dnia (...)w sprawie (...)Sąd Apelacyjny w (...) oddalił apelację złożoną przez powoda.

Oba Sądy przyjęły, że oświadczenie pozwanej agencji o wykonaniu prawa odkupu miało podstawę prawną w art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.

(dowód: wyrok Sądu Okręgowego w (...)z dnia (...)wraz z uzasadnieniem, k. 19-23, wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z dnia (...)wraz z uzasadnieniem, k. 24-28)

Postanowieniem z dnia (...)w sprawie (...) Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej wniesionej przez powoda.

(dowód: postanowienie Sądu Najwyższego, k. 29-30)

Pozwana Agencja zwróciła powodowi objęte wyrokiem Sądu Okręgowego w (...) z dnia (...)w sprawie (...)kwoty, tj. 63.030 złotych i 1.300,60 złotych.

(bezsporne)

Pismem datowanym na dzień (...)powód zwrócił się do pozwanej Agencji z żądaniem odwołania ogłoszonego na dzień (...) przetargu na sporną nieruchomość oraz wstrzymania się od jej sprzedaży do czasu zajęcia stanowiska przez Trybunał Konstytucyjny w sprawie zgodności z Konstytucją prawa odkupu określonego w art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 19 października 1991r.

Pozwana Agencja odmówiła uwzględnienia powyższego wniosku powoda.

(dowód: pismo powoda z dnia (...), k. 31-32v., pismo pozwanej, k. 33)

W dniu (...)na podstawie umowy sprzedaży zbyto na rzecz (...) Spółki z o.o.z siedzibą w W.za cenę 455.170 złotych niezabudowaną nieruchomość składającą się z działek gruntu oznaczonych numerami ewidencyjnymi (...), o łącznej powierzchni 10,7465 ha, położoną w miejscowości S., objętą księgą wieczystą Sądu Rejonowego w (...) nr (...).

(dowód: akt notarialny rep. A nr 61-63)

Wyrokiem z dnia (...)w sprawie (...) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1 oraz art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W dniu (...)powód wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w (...) z dnia (...)w sprawie (...).

Wyrokiem z dnia (...)w sprawie (...) Sąd Apelacyjny w (...)zmienił wyrok Sądu Apelacyjnego w (...)z dnia (...)w części oddalającej apelację M. T.od wyroku Sądu Okręgowego w (...)z dnia (...)w odniesieniu do rozstrzygnięcia zawartego w pakt I i oddalił powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli.

W uzasadnieniu orzeczenia Sąd ten przyjął, że wyeliminowanie z porządku prawnego – na skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia (...) – art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa wywarło taki skutek, że oświadczenie złożone w dniu (...)zostało pozbawione podstawy prawnej. Nie mógł być nim przepis ustawy powołany jako podstawa wykonania prawa odkupu, gdyż został uznany on za niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 1 oraz art. 64 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

(dowód: wyrok Sądu Apelacyjnego w (...)z dnia (...) wraz z uzasadnieniem, k. 34-39v.)

Sąd zważył, co następuje:

W świetle ustalonych okoliczności faktycznych sprawy powództwo o zapłatę nie zasługiwało na uwzględnienie. Zdaniem Sądu, okazał się słuszny podniesiony przez stronę pozwaną zarzut naruszenia zasad współżycia społecznego, co musiało skutkować oddaleniem powództwa.

Zgodnie ze wskazówkami zawartymi w wyroku Sądu Apelacyjnego w (...)z dnia (...) zgłoszone przez powoda roszczenie o zapłatę należało przeanalizować na gruncie przepisów o nienależnym świadczeniu. Powód – jako podstawę prawną żądania – powołał bowiem przepis art. 410 § 2 k.c. w części, w jakiej wskazuje, że świadczenie jest nienależne, gdy odpadła podstawa świadczenia.

Według art. 410 § 2 k.c. świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Jedną z podstaw nienależnego świadczenia jest odpadnięcie podstawy świadczenia. Odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (condictio causa finita) zachodzi w sytuacji, gdy w chwili świadczenia jego prawna podstawa istniała, natomiast już po spełnieniu odpadła. Sytuacja taka występuje m.in. w przypadku egzekwowania świadczenia zasądzonego nieprawomocnym, lecz wykonalnym wyrokiem, jeżeli w sprawie doszło następnie do oddalenia powództwa.

Pojęcie odpadnięcia prawnej podstawy świadczenia łączy się z konkretną podstawą prawną w ramach wykonania zobowiązania, tworzącego tytuł prawny dla tego działania. Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2011r. w sprawie V CSK 332/10, LEX nr 1129174).

W judykaturze przyjmuje się jednak, że ogólne przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia należy rozumieć specyficznie w przypadku nienależnego świadczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2011 r., sygn. akt I CSK 66/11). Już bowiem sam fakt spełnienia świadczenia nienależnego uzasadnia roszczenie kondykcyjne. W takim przypadku nie zachodzi więc potrzeba badania, czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało spełnione (accipiensa), jak również czy majątek spełniającego świadczenie (solvensa) uległ zmniejszeniu. Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę powstania wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia przesłankę zubożenia.

W doktrynie wskazuje się, że najczęściej korzyścią otrzymaną za rzecz zbytą, utraconą lub uszkodzoną jest określona suma pieniężna (sprzedaż rzeczy, odszkodowanie za jej zniszczenie). Wówczas obowiązek zwrotu ogranicza się do wydania w drodze surogacji kwoty pieniężnej, nie obejmuje zaś dalszych korzyści nabytych przez wzbogaconego za tę kwotę (J. Pietrzykowski (w:) Kodeks..., s. 960). Przy czym obowiązek wydania kwoty pieniężnej dotyczy całości tej kwoty, nawet jeśli byłaby wyższa od rzeczywistej wartości korzyści (K. Pietrzykowski (w:) Kodeks..., s. 872 i cyt. tam autorzy).

Przenosząc powyższe uwagi na grunt sprawy, należy stwierdzić, że pozwana Agencja uzyskała własność nieruchomości objętych przedmiotem sporu, co do których zostało złożone oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu, na podstawie prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w (...) z dnia (...)w sprawie (...). Orzeczenie to stwierdzało istnienie po stronie powoda obowiązku złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność nieruchomości na rzecz strony pozwanej. Na podstawie prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w (...) z dnia (...)Skarb Państwa – Agencja Nieruchomości Rolnych uzyskała w dziale II wpis prawa własności, o czym w sposób nie budzący wątpliwości świadczy treść księgi wieczystej nr (...). Z redakcji wpisu w księdze wieczystej wynika, że nieruchomość weszła w skład (...)Skarbu Państwa, o którym mowa w art. 12 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Legitymując się prawem własności, którego treść została ujawniona w księdze wieczystej, strona pozwana sprzedała nieruchomość, uzyskując z tego tytułu cenę w wysokości 455.170 złotych.

Z chwilą uprawomocnienia się wyroku z dnia (...) nastąpił skutek w postaci przeniesienia przez powoda własności nieruchomości i w tym aspekcie wyrażało się jego świadczenie (i tym samym bezpośrednio uzyskana przez pozwaną Agencję korzyść majątkowa). Inaczej mówiąc, powyższy wyrok wywołał taki skutek, jakby powód dobrowolnie w przewidzianej prawem formie zawarł umowę, na podstawie której powrotnie przeniósł na rzecz pozwanej własność nieruchomości. Ze względu na konstytutywny charakter prawny powództwa wytoczonego na podstawie art. 64 k.c. dochodzi w sposób zastępczy do złożenia oświadczenia woli i w konsekwencji spełnienia świadczenia w tym oświadczeniu przewidzianego, z tym tylko zastrzeżeniem że świadczenie to nie jest spełniane dobrowolnie, ale z użyciem przymusu państwa. Z punktu widzenia zastosowania art. 410 § 2 k.c. nie ma jednak znaczenia, w jaki sposób nienależne świadczenie zostało spełnione – czy dobrowolnie czy przymusowo przy wykorzystaniu prawnego instrumentu określonego w art. 64 k.c.

Zbycie nieruchomości będącej przedmiotem sporu na podstawie umowy sprzedaży z dnia (...) uniemożliwia jej wydanie powodowi, a więc wydanie korzyści in natura. Kontrahent pozwanej Agencji – Spółka (...), działając w dobrej wierze i w zaufaniu do wpisu w księdze wieczystej, skutecznie nabyła własność nieruchomości. Wskutek zmiany wyroku Sądu Okręgowego w (...)z dnia (...)w sprawie (...)i ostatecznego oddalenia powództwa o tzw. zastępcze złożenie oświadczenia woli odpadła podstawa świadczenia ze strony powoda w postaci powrotnego przeniesienia własności nieruchomości.

W oparciu o wyrok wydany na skutek uwzględnienia skargi o wznowienie powód byłby uprawniony do domagania się wydania nieruchomości objętej umową sprzedaży z dnia (...), gdyby nie fakt, że pozwana Agencja uprzednio zbyła nieruchomość osobom trzecim. Oddalenie powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia oznacza bowiem w istocie taki stan, jakby powód w dalszym ciągu był właścicielem nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży z dnia (...), a pozwana nie wykonała ze skutkiem prawnym prawa odkupu. Zmiana prawomocnego wyroku z dnia (...) doprowadziła do tego, że spełnione na jego podstawie świadczenie (przeniesienie własności nieruchomości) było nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.

Powyższe rozważania pozwalają przyjąć wniosek, że żądanie zapłaty dochodzone na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu mogłoby być co do zasady słuszne. Wartość uzyskanej korzyści majątkowej mogłaby w takim wypadku stanowić różnicę między kwotą 550.258 złotych, tytułem ceny sprzedaży określonej w warunkowych umowach z dnia (...) a kwotą 64.330,60 złotych, po której pozwana Agencja zrealizowała prawo odkupu.

Niemniej jednak analiza sprawy nie mogła abstrahować od podniesionego przez pozwaną Agencję zarzutu sprzeczności zachowania powoda z zasadami współżycia społecznego. Strona pozwana podkreśliła, że w dniu (...)powód nabył nieruchomość z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa w trybie przetargu ograniczonego, a zatem do osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego, niemniej jednak już w dniu (...) zawarł warunkową umowę sprzedaży nieruchomości.

Odnosząc się do zasadności zarzutu wywodzonego z art. 5 k.c., należy przede wszystkim zauważyć, że powód nabył nieruchomość składającą się z działek gruntu nr (...), położoną w miejscowości S., uczestnicząc w przetargu ograniczonym. Zgodnie z zapisami protokołu z przetargu ustnego ograniczonego przeprowadzonego w dniu (...) wynika, że był on skierowany do rolników spełniających dwa kryteria:

- po pierwsze, posiadają gospodarstwo rolne lub jego część na terenie gminy R. lub gmin sąsiadujących, tj. gmin: M., G., M., M. i K., z tym że przynajmniej część tego gospodarstwa położona miała być na terenie gminy R.,

- po drugie, są rolnikami indywidualnymi w rozumieniu przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, zamierzającymi powiększyć gospodarstwo rodzinne do powierzchni nie większej niż 300 ha użytków rolnych w rozumieniu tych przepisów.

Użycie słowa „ponadto” wskazuje na to, że obie wymienione wyżej przesłanki musiałyby spełnione kumulatywnie, aby być podmiotem uprawnionym do uczestnictwa w przetargu ograniczonym. Spójnik „ponadto” jest stosowany w nawiązaniu do poprzedzającego kontekstu i wprowadza nową (niejako dodatkową, oprócz poprzedniej) informację na wskazany wcześniej temat. Nie wystarczył więc sam fakt posiadania gospodarstwa rolnego w całości lub części na obszarze gminy R.. Istotne również było to, czy osobę przystępującą do przetargu ograniczonego można było uznać za rolnika indywidualnego, a w tym zakresie niezbędne jest odwołanie się do definicji zawartej w ustawie z dnia 11 kwietnia 2003r. o kształtowaniu ustroju rolnego.

Nie budzi wątpliwości, że pozwana Agencja miała prawo przeznaczyć nieruchomość położoną w miejscowości S. do sprzedaży w trybie przetargu ograniczonego. Stosownie do art. 29 ust. 3b pkt 1 ustawy dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa Agencja może zastrzec, że w przetargu mogą uczestniczyć wyłącznie rolnicy indywidualni, w rozumieniu przepisów o kształtowaniu ustroju rolnego, zamierzający powiększyć gospodarstwo rodzinne, jeżeli mają oni miejsce zamieszkania w gminie, w której położona jest nieruchomość wystawiana do przetargu lub w gminie graniczącej z tą gminą.

Według zaś do art. 6 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego za rolnika indywidualnego, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, uważa się osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo.

Z przywołanej definicji legalnej wynika, że rolnikiem indywidualnym jest osoba, która m.in. od co najmniej 5 lat mieszka w gminie, na terenie której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzi przez ten okres osobiście to gospodarstwo.

Odnosząc definicję rolnika indywidualnego na grunt sprawy, należy stwierdzić, że S., w których powód uzyskał zameldowanie w dniu (...), są miejscowością leżącą na obszarze gminy R.. Niemniej jednak powód słuchany w charakterze strony przyznał, że w S.zamieszkał na kilka dni przed przetargiem, co pozostaje zresztą w zgodności z treścią zaświadczenia wydanego przez Urząd Miasta i Gminy w R.. Nie budzi więc wątpliwości, że nie został spełniony przez powoda wymóg zamieszkiwania od co najmniej 5 lat w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego. Zamieszkiwanie to jest jednym z kryteriów składających się na pojęcie rolnika indywidualnego i tym samym definiujących podmiot uprawniony do udziału w przetargu ograniczonym.

O miejscu zamieszkania można mówić tylko wtedy, gdy osoba przebywa w danej miejscowości z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). W okresie poprzedzającym przetarg ograniczony powód bardzo często zmieniał miejsca zamieszkania – z jego zeznań wynika, że najpierw mieszkał w T., potem wymeldował się do M., a następnie do S., przy czym nie miał do końca sprecyzowanych planów, gdzie ostatecznie chce zamieszkać i prowadzić gospodarstwo rolne. Zastawiał się nad tym, czy prowadzić gospodarstwo rolne na nieruchomości w T. (tej, którą otrzymał od ojca na podstawie umowy darowizny) czy w S.. Powód zamieszkał w S. w domu kolegi, co stanowi dodatkową okoliczność przemawiającą za tym, że nie miał i zamierzał przenieść do tej miejscowości centrum swoich spraw życiowych.

W dniu (...)powód był właścicielem nieruchomości obejmującej m.in. działki gruntu nr (...), leżącej w miejscowości S.(gmina R.) i sąsiadującej z nieruchomością, którą planował nabyć od pozwanej Agencji w ramach przetargu organicznego. Zamieszkiwanie na terenie tej miejscowości uprawniałoby powoda do uczestnictwa w przetargu ograniczonym, ale jedynie pod warunkiem, gdyby zamieszkiwanie trwało co najmniej 5 lat. Jednakże trzeba stanowczo podkreślić, że z odpisu księgi wieczystej nr (...)wynika, iż powód uzyskał własność wspomnianej nieruchomości na podstawie umowy z dnia (...) (vide: k. 179), a więc niecałe trzy miesiące przed przetargiem ograniczonym. Poza tym na tej nieruchomości powód nie miał wybudowanego domu, a to przeczy trwałemu i dłuższemu związaniu z tym gruntem oraz chęci prowadzenia na nim gospodarstwa rolnego. Powyższe okoliczności również potwierdzają wniosek, że powód nie mieszkał we wskazanym ustawą okresie w gminie R., na obszarze której miała być położona jedna z nieruchomości stanowiących składnik gospodarstwa rolnego.

Istotne jest przy tym, że żadna ze wspomnianych przez powoda w trakcie składania zeznań miejscowości, w których miał on miejsce zameldowania przed zakupem spornej nieruchomości, nie leży na terenie gminy R.. T.(gmina P.) leży w obrębie powiatu (...)i jak sam wskazał powód, jest oddalony od S.o ok. 70-80 km. Natomiast M., w których powód był zameldowany w okresie od (...)do (...), należą do powiatu (...). Za gminy sąsiadujące z gminą R.uznano jedynie gminy: M., G., M., M.i K.. Powyższa okoliczność w sposób niebudzący wątpliwości wynika z treści protokołu przetargu ograniczonego i określonego w nim położenia gospodarstwa rolnego.

Zdaniem Sądu, całokształt okoliczności sprawy zarówno tych poprzedzających przystąpienie do przetargu ograniczonego, jak i tych, które miały miejsce po uzyskaniu własności nieruchomości w dniu (...)świadczy o tym, że powód nie zamierzał w ogóle prowadzić gospodarki rolnej i powiększyć gospodarstwa rolnego na terenie gminy R., a nieruchomość nabył w celu jej dalszej odsprzedaży. Należy wyraźnie zaznaczyć, że uczestnictwo w przetargu ograniczonym dało powodowi możliwość nabycia nieruchomości po preferencyjnej cenie, a więc zdecydowanie niższej niż ta, którą uzyskano by na rynku obrotu nieruchomościami. Porównanie ceny nabycia nieruchomości w toku przetargu ograniczonego z ceną, którą powód miał uzyskać w wyniku realizacji warunkowych umów sprzedaży zawartych w dniu (...), wskazuje na to, że kwota uiszczona stronie pozwanej tytułem ceny sprzedaży była niemalże 10-krotnie niższa od wartości rynkowej nieruchomości. Korzystniejsza cena wywoławcza nieruchomości wystawionej do sprzedaży w trybie przetargu ograniczonego wynikała właśnie z charakteru podmiotów, które do przetargu miały stanąć. Jest to jeden z elementów mających służyć poprawie warunków zagospodarowania nieruchomości rolnych i zachęcających rolników do powiększania gospodarstw rolnych. Jak już wyżej wielokrotnie wskazywano, nieruchomość była przeznaczona dla rolników indywidualnych (osób posiadających i prowadzących osobiście gospodarstwo rolne, mieszkających na obszarze gminy, na której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego) zamierzających powiększyć gospodarstwo rodzinne.

Powód skorzystał z preferencji w zakresie ceny sprzedaży, a miesiąc po nabyciu nieruchomości od pozwanej Agencji zawarł umowy, których przedmiotem było zbycie uzyskanych w toku przetargu ograniczonego nieruchomości, mimo że nie był do tego uprawniony. Nie był przy tym w logiczny i przekonujący sposób wyjaśnić, jakie względy zadecydowały o tak szybkim zbyciu. Jak podał, podjął decyzję o sprzedaży nieruchomości, gdyż uznał, że nie będzie się przeprowadzał do S.. Nie powoływał się na żadne wyjątkowe i nieprzewidziane okoliczności, które zmusiły go do sprzedaży nieruchomości. Powyższe jednoznacznie świadczy o tym, że powód w ogóle nie zamierzał prowadzić na nabytej od strony pozwanej nieruchomości gospodarstwa rolnego . Zresztą takich planów nie miał przed nabyciem nieruchomości, twierdząc, że rozważał różne możliwości, w tym także zamieszkanie na nieruchomości w T., którą otrzymał od ojca tytułem darowizny.

W tej sytuacji Sąd uznał, że dochodzone pozwem żądanie zapłaty jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Powód nabył nieruchomość po niższej cenie tylko dlatego, że uczestniczył w przetargu ograniczonym jako rolnik indywidualny. Skoro zgłosił swoje uczestnictwo w przetargu, musiał wiedzieć, jaki jest cel wystawienia nieruchomości do sprzedaży. Z uwagi na to, że powód nie spełniał warunków pozwalających uznać go za rolnika indywidualnego, nie powinien był skorzystać z preferencyjnego nabycia nieruchomości. Warunkowa sprzedaż nieruchomości w miesiąc po zawarciu umowy z pozwaną Agencją z zyskiem, a więc za cenę dziesięciokrotnie wyższą niż sam powód zapłacił za grunty jest działaniem noszącym cechy spekulacji.

W ocenie Sądu roszczenie powoda nie zasługuje na ochronę prawną. Żądanie byłoby uzasadnione jedynie w sytuacji, gdyby sam powód zachował się lojalnie wobec pozwanej Agencji, a takiego zachowania ze strony powoda zabrakło. W tej sytuacji zwrotne przeniesienie przez powoda własności nieruchomości rolnych, za zapłatą uiszczonej ceny nabycia i kosztami było zgodne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 411 pkt 2 k.c. Czyni to niedopuszczalnym żądanie zwrotu pełnej równowartości rynkowej świadczenia powoda.

Mając powyższe okoliczności na uwadze, Sąd oddalił powództwo o zapłatę na mocy art. 411 pkt 2 k.c. w zw. z art. 5 k.c., o czym orzekł jak w pkt I sentencji wyroku.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. Powód przegrał proces w całości i dlatego też jest obowiązany zwrócić stronie pozwanej poniesione przez nią koszty niezbędne do celowej obrony i celowego dochodzenia swoich praw. Do kosztów tych zaliczono jedynie koszt zastępstwa procesowego przed Sądem I i II instancji. Z uwagi na wartość przedmiotu sporu koszt zastępstwa procesowego w I instancji wyniósł 3.600 złotych, natomiast w II instancji – 2.700 złotych (75% stawki minimalnej - § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu).