Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 89/06
POSTANOWIENIE
Dnia 23 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
w sprawie z powództwa H.P.
przeciwko PP. Spółce z o.o.
o ochronę dóbr osobistych i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2006 r.,
zażalenia powoda
na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 września 2006 r., sygn. akt [...],
1. oddala zażalenie,
2. oddala wniosek o przyznanie pełnomocnikowi ustanowionemu
przez Sąd kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej
powodowi z urzędu.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z 18 lipca 2006 r. Sąd Apelacyjny odrzucił apelację powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w B. z 8 marca 2006 r. Wskazując art. 373 k.p.c. jako
podstawę, Sąd ustalił, że powód – zwolniony od kosztów sądowych w całości,
został zobowiązany zarządzeniem Przewodniczącego z 8 maja 2006 r.,
doręczonym 22 maja 2006 r., do uiszczenia opłaty podstawowej w kwocie 30 zł.
Powód zaskarżył to zarządzenie zażaleniem, które zostało odrzucone, a ponadto
wnosił o „umorzenie opłaty podstawowej”. Wniosek i zażalenie zostały odrzucone
postanowieniami z 6 czerwca 2006 r. i 11 lipca 2006 r. Powód wystąpił wówczas o
ustanowienie pełnomocnika z urzędu i wniosek ten został uwzględniony, przy czym
sąd określił przedmiotowy zakres umocowania do postępowania zażaleniowego
przed Sądem Najwyższym. Po wyznaczeniu radcy prawnego D.S. przez Dziekana
Rady OIRP, pełnomocnik wystąpiła do Sądu Apelacyjnego z wnioskiem
o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie z 18 lipca 2006
r. w przedmiocie odrzucenia apelacji oraz wniosła zażalenie (oznaczone datą
29 sierpnia 2006 r.) na to postanowienie, zarzucając naruszenie art. 5 k.p.c. w zw.
z art. 114 kodeksu karnego wykonawczego i domagając się uchylenia
zaskarżonego postanowienia oraz dwóch wcześniejszych postanowień tegoż Sądu
z 6 czerwca 2006 r. oraz z 11 lipca 2007 r. Dodatkowo wnosiła o przyznanie zwrotu
nie opłaconych kosztów pomoc prawnej oraz o zastosowanie art. 99 ustawy
z 28 lipca 2005 r. u.k.s.c.
Postanowieniem z 4 września 2006 r. Sąd Apelacyjny przywrócił powodowi
termin do złożenia zażalenia na postanowienie z 18 lipca 2006 r. (o odrzuceniu
apelacji, a następnym postanowieniem z 12 września 2006 r. odrzucił zażalenie
wniesione przez pełnomocnika, na podstawie art. 1302
§ 3 k.p.c. w związku z art.
14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych -Dz.U.2005 r. Nr 167, poz.1398 ze zmianą (dalej u.k.s.c.). Dalszym
postanowieniem z 26 września 2006 r. Sąd przyznał na żądanie pełnomocnika
277 zł tytułem zwrotu kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu
i wydatków wraz z podatkiem od towarów i usług.
3
Na postanowienie Sądu Apelacyjnego z 12 września 2006 r. w przedmiocie
odrzucenia zażalenia powód wniósł zażalenie, w którym zarzucił naruszenie art. 99
u.k.s.c. i wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia, a także o przyznanie
nieopłaconych kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu. W uzasadnieniu
wyraził zapatrywanie, iż opłaty podstawowej wg art. 14 nie można utożsamiać
z opłatą stałą w rozumieniu art. 12 w zw. z art. 11 i art. 13 u.k.s.c. Dlatego Sąd II
instancji winien był dokonać oceny zażalenia z 29 sierpnia 2006 r. w aspekcie
oczywistej zasadności i w razie podzielenia stanowiska skarżącego rozstrzygać je
merytorycznie, a w razie odmiennej oceny wezwać powoda do uiszczenia tej
opłaty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. przedmiotem oceny są przesłanki odrzucenia zażalenia wniesionego
przez radcę prawnego na postanowienie o odrzuceniu apelacji od wyroku
wydanego po wejściu w życie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych.
Skutki czasowe wejścia w życie tego aktu określa art. 149 ust. 1, stanowiący
że w sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do
czasu zakończenia postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy
o kosztach sądowych.
Rozwiązanie przyjęte w ustawie określane mianem bezpośredniego
działania nowej ustawy z zachowaniem stadialności jest spotykane w ustawach
regulujących postępowanie. Nie ma wątpliwości, że w sprawie należy stosować
przepisy nowe, skoro dotyczą wszczęcia nowego stadium – postępowania
odwoławczego. Wniesienie apelacji od dnia 2 marca 2006 r. podlegało zatem
przepisom art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 u.k.s.c. oraz art. 1302
§ 3 k.p.c.
2. Skutki wniesienia zażalenia bez uiszczenia opłaty podstawowej przez
pełnomocnika wyznaczonego przez sąd.
Art. 1302
§ 3 k.p.c. dodany przez art. 126 pkt 12 u.k.s.c. stanowi, że sąd
odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę
4
prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia
(apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od
nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie
w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości
przedmiotu zaskarżenia.
Zastosowanie tego przepisu do stanu faktycznego sprawy wymaga wpierw
rozstrzygnięcia, czy opłata podstawowa w wysokości 30 zł, którą zgodnie z art. 100
§ 2 u.k.s.c. ma obowiązek uiścić strona zwolniona od kosztów sądowych w całości
m. in. od zażalenia (art. 14 ust. 2 oraz art. 3 ust. 2 pkt 2 u.k.s.c.) jest opłatą stałą.
Zagadnienie należy do wątpliwych i w piśmiennictwie (również w komentarzach) do
tego aktu spotyka się umotywowane poglądy sprzeciwiające się stawianiu znaku
równości miedzy opłatą stałą a podstawową. Nie można jednak bagatelizować
argumentów przeciwnych, wskazujących na funkcją tej kategorii opłat, tj. łatwość
ustalenia i zbędność działań arytmetycznych, a te cechy wykazuje opłata
podstawowa, dlatego należy się zgodzić z uchwałą Sądu Najwyższego
z 21 listopada 2006 r., III CZP 109/06 wyjaśniającą, że opłata podstawowa,
określona w art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych /.../, jest opłatą w wysokości stałej w rozumieniu art. 1302
§ 3
k.p.c.
Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zawiera wyjątek od
rygoryzmu związanego z obowiązkiem pełnomocników zawodowych ustalania
wysokości i uiszczania opłat stałych i stosunkowych. Wyjątek ten wynika z art. 99
u.k.s.c., stanowiącego że nie pobiera się opłaty sądowej, a uiszczoną opłatę
zwraca się, jeżeli zażalenie, wniesione na zarządzenie przewodniczącego
o zwrocie pisma albo na postanowienie sądu o odrzuceniu środka zaskarżenia, sąd
uzna za oczywiście uzasadnione. W ten sposób realizowany jest przywilej strony
działającej ku naprawieniu oczywistego błędu funkcjonariusza władzy publicznej.
Przepis, mający podobne założenia aksjologiczne jak art. 395 § 2 k.p.c.,
również nie daje bezpośrednich wskazówek, jak należy godzić przepisy art. 1302
§
3 k.p.c. i art. 99 u.k.s.c. w fazie wstępnego badania. Art. 397 § 2 k.p.c. w związku
5
z art. 370 k.p.c. dopuszcza a nawet zobowiązuje sąd pierwszej instancji do
odrzucenia nieopłaconego zażalenia w razie spełnienia się przesłanek określonych
art. 1302
§ 3 k.p.c. Ocena przesłanki „oczywistej zasadności” podlega jednak
kontroli sądu wyższej instancji.
Konkludując, można stwierdzić, że pełnomocnik zawodowy (adwokat, radca
prawny) ponosi poważne ryzyko nieuiszczenia opłaty należnej od zażalenia,
dlatego w praktyce skarżący nieraz wybierają wariant bezpieczniejszy, tj. starają się
wykazać oczywistą zasadność zażalenia w uzasadnieniu łącząc je z żądaniem
zwrotu opłaty uiszczonej (art. 99 u.k.s.c.).
W rozpoznawanej sprawie badanie przez Sąd Najwyższy przesłanki
zwolnienia ustawowego od opłaty sądowej od zażalenia na postanowienie
z 18 lipca 2006 r., w ramach kontroli postanowienia Sądu Apelacyjnego
z 12 września 2006 r. wypada niekorzystnie dla skarżącego. Zarzut naruszenia
obowiązku informacyjnego sądu orzekającego o odrzuceniu apelacji z powodu
nieuiszczenia opłaty sądowej jest nieuzasadniony merytorycznie. Zgodnie z art. 2
ust. 2 u.k.s.c. do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi
do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa
stanowi inaczej. W świetle przepisów art. 3 ust. 2 pkt 2, art. 14 ust. 2 i art. 100 ust.
2 u.k.s.c. nie budzi też wątpliwości obowiązek powoda uiszczenie opłaty
podstawowej mimo zwolnienia od kosztów sądowych w całości. W tym miejscu
rozważań pojawia się wątpliwość, czy przepisy te mają zastosowanie, jeżeli strona
nie jest w stanie zgromadzić nawet kwoty 30 zł stanowiącej opłatę podstawową?
Jest to problem zgodności niektórych przepisów omawianej ustawy z aktami
normatywnymi wyższego rzędu ( art. 6 Konwencji o ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji) wskazywany
w uzasadnieniu zażalenia. Wymagałby on rozważania przez Sąd Najwyższy (pod
kątem art. 193 Konstytucji), gdyby skarżący wykazał, że hipoteza postawionego
pytania odnosi się do powoda. Tymczasem, należy zgodzić się tylko
z zapatrywaniem pełnomocnika skarżącego, że obowiązek uiszczenia opłaty
wywodzony z art. 1302
§ 3 k.p.c. nie oznacza obowiązku wykładania przez
pełnomocnika własnych środków na uiszczenie opłat. W ramach podstawowego
stosunku łączącego pełnomocnika z klientem nie jest to zabronione, ale
6
w odniesieniu do pełnomocnika wyznaczonego przez sąd zakres jego obowiązków
określają ustawy, a z ustaw ustrojowych (prawa o adwokaturze oraz ustawy
o radcach prawnych) oraz z kodeksu postępowania cywilnego wynika jedynie
obowiązek pełnomocnika z urzędu udzielania pomocy prawnej, a nie finansowania
kosztów sądowych obciążających stronę. Odmienna wykładnia dopatrująca się
obowiązku ponoszenia przez radców prawnych i adwokatów opłat sądowych
(w granicach od 30 zł do 100.000 zł) byłaby niezgodna z art. 84 i art. 217
Konstytucji.
Powyższe stwierdzenia nie uchybiają natomiast obowiązkowi udzielania
prawnej pomocy w uzyskaniu środków na uiszczenie opłaty. Pełnomocnik
skarżącego wskazała w zażaleniu jedno z możliwych źródeł, w postaci zapomogi
miesięcznej, przyznawanej przez dyrektora zakładu karnego w wysokości do 1/10
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników.
Oprócz tego, ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
(Dz.U.04.64.593, ze zm.) w art. 39 ust. 1 przewiduje możliwość przyznania zasiłku
celowego dla załatwienia ważnej sprawy bytowej, co w kontekście deklarowanej
w art. 23 ust. 2 pomocy w załatwieniu spraw urzędowych dopuszcza udzielenie
zasiłku na pokrycie opłaty podstawowej.
Należy domniemywać, że powód w chwili przyjmowania do zakładów
karnych, przed doręczeniem mu wezwania do uiszczenia tej opłaty, był zgodnie z
art. 79b § 1 k.k.w. zapoznany z podstawowymi aktami prawnymi dotyczącymi
wykonywania kary pozbawienia wolności i porządkiem wewnętrznym zakładu
karnego, w szczególności z prawami i obowiązkami (§ 9 ust. 2 rozp. Ministra
Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-
porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U.03.152.1493).
Ponieważ w zażaleniu nie wykazał podjęcia starań o uzyskanie kwoty 30 zł,
bezprzedmiotowa staje się okoliczność czy był informowany z innych źródeł
o uprawnieniu do uzyskania zapomogi pieniężnej. Od chwili ustanowienia
pełnomocnika z urzędu obowiązek informowania o uprawnieniach istotnych dla
wypełnienia obowiązków strony procesu i prawnych możliwości uzyskanie
niezbędnej kwoty wchodzi w zakres pomocy prawnej.
7
Podjęcie przez powoda starań o zgromadzenie omawianej kwoty mogłoby
być oceniane w aspekcie winy przy żądaniu przywrócenia uchybionego terminu do
wniesienia apelacji, natomiast wniesione przez pełnomocnika zażalenie nie poparte
dowodami, że powód obiektywnie nie miał możliwości zadośćuczynić obowiązkowi
uiszczenia opłaty - nie mogło być uznane za oczywiście uzasadnione. Implikuje to
konieczność uznania, że postanowienie Sądu Apelacyjnego było zgodne z art. 1302
§ 3 k.p.c. i zwalnia od rozważania „problemu konstytucyjnego” w sprawie.
Wniosek o przyznanie zwrotu kosztów nie opłaconej pomocy prawnej
udzielonej powodowi z urzędu nie mógł być uwzględniony z następujących
względów:
Podstawę rozstrzygania stanowią przepisy rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U.02.163.1349 ze
zm.) wydane na podstawie upoważnienia wynikającego z art. 223
ust. 2 ustawy
o radcach prawnych. Według § 15 rozporządzenia koszty nieopłaconej pomocy
prawnej ponoszone przez Skarb Państwa obejmują:
1) opłatę w wysokości nie wyższej niż 150% stawek minimalnych,
o których mowa w rozdziałach 3 i 4, oraz
2) niezbędne, udokumentowane wydatki radcy prawnego.
Regulacja opłat za pomoc prawną udzielaną z urzędu w postępowaniu
odwoławczym wg rozporządzenia opiera się na zasadzie instancyjności,
z uwzględnieniem rodzaju środka odwoławczego (zaskarżenia), przy czym
wysokość określono według sądu właściwego do rozpoznania merytorycznego.
Stawka minimalna kwotowa dotyczy zatem postępowania apelacyjnego,
kasacyjnego, zażaleniowego i jest zryczałtowana, obejmując wszystkie podjęte
czynności procesowe i inne (np. porady, opinie, pisma). W rozpoznawanej sprawie,
w której ustanowienie pełnomocnika obejmowało postępowanie zażaleniowe przed
Sądem Najwyższym konieczność dwukrotnego wnoszenia zażalenia, była
wywołana uchybieniem skutkującym odrzucenia jej zażalenia. W związku z tym
należy wskazać, że według ugruntowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego
8
wniesienie pisma podlegającego odrzuceniu nie stanowi udzielenia pomocy
prawnej, a skoro Sąd Apelacyjny mimo to przyznał wynagrodzenie pełnomocnikowi,
to wyczerpuje ono prawo pełnomocnika do zwrotu kosztów w „postępowaniu
zażaleniowym przed Sądem Najwyższym” do którego była zobowiązana.
Z przytoczonych zasad Sąd Najwyższy na podstawie art. 3941
§ 2 i 3 k.p.c.
w związku z art. 39814
postanowił jak na wstępie.