Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 573/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa M. C. i W. C.
przeciwko Zakładowi […] Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w B.
o nakazanie i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 18 kwietnia 2013 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I ppkt 1 w części
zmieniającej wyrok Sądu Rejonowego w B. przez oddalenie
powództwa co do kwoty 3.228,- (trzy tysiące dwieście
dwadzieścia osiem) złotych i w tym zakresie umarza
postępowanie,
2) uchyla zaskarżony wyrok w pozostałej części i przekazuje
sprawę w tym zakresie Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
2
rozpoznania z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania
kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 18 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w K., na skutek apelacji
pozwanego Zakładu zmienił wyrok Sądu Rejonowego w B. z dnia 21 listopada 2012
r. i oddalił powództwo M. C. i W. C. o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie przez pozwanego z działki gruntu powodów. Przyczyną oddalenia
powództwa było uznanie, że wynagrodzenie za korzystanie z gruntu na którym
znajdują się urządzenia przesyłowe po 3 sierpnia 2008 r. należy się tylko wtedy,
jeżeli żądający wynagrodzenia jednocześnie z tym wnoszą o ustanowienie na ich
gruncie służebności przesyłu (art. 3051
k.c.); w sprawie takiego żądania nie było,
więc nie można przyznać wynagrodzenia na podstawie art. 224 i 225 k.c.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili zaskarżonemu wyrokowi
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3052
§ 1 i 2 w związku z art. 224 i art. 225,
art. 230 i art. 352 § 2 k.c. przez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że od dnia
wprowadzenia do kodeksu cywilnego przepisów o służebności przesyłu
wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z gruntu od właściciela urządzeń
przesyłowych można domagać się tylko w ramach ustanowienia służebności
przesyłu. Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 378 § 1 w związku z art.
363 § 3 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i wydanie orzeczenia poza
granicami zaskarżenia wskazanymi przez pozwanego w apelacji. Skarżący wnieśli
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania.
W odpowiedzi na skargę pozwany wniósł o jej oddalenie i zasądzenie
kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z dniem wejścia w życie przepisów nowelizujących kodeks cywilny
(3 sierpnia 2008 r.), przez wprowadzenie służebności przesyłu (art. 3051
- 3054
)
powstała możliwość ustanowienia tej służebności gruntowej bez potrzeby
odwoływania się do podobieństwa do służebności drogi koniecznej (art. 145 k.c.)
lub tworzenia służebności do niej podobnej. Tak samo, jak w przypadku drogi
4
koniecznej za ustanowienie służebności przesyłu przewidziane jest wynagrodzenie
dla właściciela nieruchomości obciążonej. Przepisy zostały tak zbudowane,
że w razie odmowy zawarcia odpowiedniej umowy przyznają wzajemnie
roszczenia o ustanowienie służebności przesyłu przedsiębiorcy przesyłowemu oraz
właścicielowi nieruchomości, „za odpowiednim wynagrodzeniem”. W przypadku
właściciela nieruchomości, przez którą ma przebiegać lub przebiega linia
przesyłowa „właściciel nieruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia
w zamian za ustanowienie służebności” (art. 3052
§ 2 in fine k.c.). Brzmienie tego
przepisu nasunęło wątpliwości, czy po wejściu w życie nowych przepisów właściciel
nieruchomości musi wiązać żądanie wynagrodzenia wyłącznie z jednoczesnym
ustanowieniem służebności przesyłu w relacjach: przedsiębiorstwo przesyłowe -
nieruchomość obciążona służebnością, czy też wynagrodzenia można domagać się
za samo (bezumowne) korzystanie z nieruchomości. W tym drugim wypadku
podstawą roszczenia pozostają przepisy uzupełniające roszczenia chroniące prawo
własności (art. 224, 225 k.c.). Źródłem tych roszczeń jest istota i treść prawa
własności sformułowane przez art. 140 k.c.
W orzecznictwie pojawiło się zapatrywanie, że domaganie się
wynagrodzenia w przypadku spełnienia przesłanek ustanowienia
służebności przesyłu może być powiązane wyłącznie z ustanowieniem tej
służebności. Wynika to ze wspomnianego sformułowania art. 3052
§ 2 k.c. Innymi
słowy, właściciel nieruchomości nie może wystąpić o zasądzenie wynagrodzenia
bez jednoczesnego wystąpienia o ustanowienie służebności przesyłu
(zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 października
2010 r., III CZP 66/10, niepubl.). Jednakże stanowisko to zostało wyrażone
ze względu na zagadnienie prawne przedstawione do rozpoznania Sądowi
Najwyższemu, w którym chodziło o skutki odmowy przedsiębiorcy zawarcia umowy
ustanowienia służebności i oczywistego wówczas, skorelowanego z tym roszczenia
właściciela nieruchomości o ustanowienie takiej służebności na drodze sądowej
oraz idącego za tym odpowiedniego wynagrodzenia.
Jednakże zwraca uwagę, że roszczenie właściciela nieruchomości, która ma
być obciążona służebnością gruntową jest jego prawem podmiotowym, a więc
uprawnieniem do żądania od określonego podmiotu określonego prawnie
5
zachowania. Nie jest natomiast jego obowiązkiem wystąpienie z takim roszczeniem,
tym bardziej, że łączy się ono z niekorzystnym często dla niego obciążeniem
własności nieruchomości prawem rzeczowym ograniczonym. Właściciel taki może
więc nie być wcale zainteresowany otrzymaniem wynagrodzenia za ustanowienie
służebności, która polegając np. na trwałym znoszeniu przebiegającej
nad gruntem linii energetycznej może obniżać wartość lub atrakcyjność handlową
nieruchomości. Właściciel nieruchomości może więc z przysługującego mu
uprawnienia nie chcieć skorzystać. Z tych przyczyn przyznane zostało równoległe
roszczenie przedsiębiorcy, który w braku chęci właściciela nieruchomości może
żądać ustanowienia służebności przesyłu na swoją rzecz w zamian za odpowiednie
wynagrodzenie.
Pozostaje jednak do rozstrzygnięcia problem, co uczynić, gdy przedsiębiorca
przesyłowy nie zgłasza własnego roszczenia o ustanowienie służebności, której
powstanie jest w jego interesie oraz nie zgłasza takiego roszczenia właściciel
nieruchomości, w którego interesie nie jest obciążanie własnej nieruchomości
prawem służącym innemu podmiotowi (art. 285 § 1 i 2 w związku z art. 3054
k.c.),
a sporne pozostaje między nimi tylko wynagrodzenie za korzystanie
z nieruchomości. W orzecznictwie zostało rozstrzygnięte, że spór o należne
wynagrodzenie może być podstawą wniosku właściciela nieruchomości
o ustanowienie służebności przesyłu. Jednakże będzie to aktualne wtedy,
gdy właściciel nieruchomości chce ustanowienia służebności, natomiast gdy nie
chce, nie można go do złożenia odpowiedniego wniosku zmusić, zwłaszcza
w sytuacji, gdy wniosku nie składa również przedsiębiorca przesyłowy, licząc np. na
mniejsze obciążenia odszkodowawcze niż wynikające z przyznania wynagrodzenia
na podstawie przepisów o służebności przesyłu. Wymaga rozstrzygnięcia, czy
w takim wypadku może być przyznane właścicielowi nieruchomości, na jego
żądanie wynagrodzenie, mające podstawę w art. 224 i 225 k.c.
Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że jest to niedopuszczalne
i powoływane na to argumenty są dość przekonujące. Twierdzi się, że ze względu
na wielość roszczeń o uregulowanie stanu prawnego korzystania z nieruchomości
przez przedsiębiorstwa trudniące się przesyłem energii elektrycznej, ciepła, gazu itp.
oraz towarzyszącemu temu żądaniu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
6
z tych nieruchomości lub ich części oraz występujące rozbieżności w praktyce
stosowania prawa, ustawodawca, wzorem niektórych innych krajów przewidział
specjalne roszczenie. Jest ono skierowane przeciwko przedsiębiorstwom
przesyłowym o ustanowienie za wynagrodzeniem prawa umożliwiającego
przeprowadzanie i korzystanie z linii przesyłowych nad, pod i na cudzym gruncie.
Stworzenie więc poprzez przepisy Kodeksu cywilnego od 3 sierpnia 2008 r.
służebności przesyłu jako ograniczonego prawa rzeczowego pozwoliło na trwałe
ustabilizowanie stosunków prawnych między przedsiębiorstwami przesyłowymi,
a właścicielami gruntów, przez które przebiega lub planuje się przeprowadzić linię
przesyłową, gwarantując ekwiwalent pieniężny tym właścicielom. Od tego czasu nie
ma już potrzeby, zdaniem zwolenników tego poglądu, stosować przez analogię,
zwłaszcza przepisów o służebności drogi koniecznej lub przepisów prawa
administracyjnego, w szczególności ustawy o gospodarce nieruchomościami.
Można zatem twierdzić, że po to zostały wprowadzone art. 3051
- 3054
k.c.,
aby była to jedyna prawnie możliwość korzystania przez przedsiębiorstwa
przesyłowe z cudzych nieruchomości, eliminująca spory i likwidująca
przypadkowość w rozstrzyganiu wzajemnych relacji między zainteresowanymi
podmiotami. Jeżeli więc właściciel nieruchomości domaga się wynagrodzenia
za korzystanie z jego nieruchomości przez przedsiębiorstwo przesyłowe,
to powinien dochodzić roszczenia włącznie z wnoszeniem o ustanowienie
służebności, a podstawą prawną takiego żądania jest wyraźnie sformułowany,
powołany już wcześniej art. 3052
§ 2 in fine k.c.
Jednak bardziej przekonujące jest odmienne zapatrywanie. Wychodzi
ono z założenia, że nie można właściciela nieruchomości ograniczać w jego
uprawnieniach zawartych w Konstytucji i rozwiniętych w art. 140 k.c., ponad to,
co przewiduje ustawa. Żaden przepis rangi ustawowej ani nie wyłącza uprawnienia
właściciela do dysponowania jego nieruchomością w zakresie obciążenia
jej prawem na rzecz innej osoby (ius disponendi), ani też nie nakłada na
niego obowiązku takiego obciążenia w postaci ustanowienia ograniczonego
prawa rzeczowego (służebności gruntowej). Na straży praw właściciela
stoją roszczenia petytoryjne, których uzupełnieniem są roszczenia przewidziane
w art. 224 - 230 k.c., z których to w rozpoznawanej sprawie zastosowanie mają art.
7
224 - 225 k.c. Przepisy te nie zostały wyłączone z posłużenia się nimi na skutek
wprowadzenia nowych norm prawnych o służebności przesyłu.
Nie zostały również wyłączone przepisy, dające możliwość zawarcia między
przedsiębiorstwem przesyłowym, a właścicielem nieruchomości umów innych niż
o ustanowienie służebności. Chodzi w szczególności o odpłatną umowę najmu
lub dzierżawy nieruchomości (części nieruchomości), jak też umowę o nieodpłatne
korzystanie z nieruchomości (jej części), oraz również o innego rodzaju umowę,
w tym umowę nienazwaną, w treści której, w granicach art. 3531
k.c. można
umówić się co do korzystnego w danej sytuacji dla stron sposobu rozliczenia
korzystania z nieruchomości, odmiennego od „odpowiedniego wynagrodzenia”.
Nie ma potrzeby, aby ze względu na pojawienie się służebności przesyłu
ograniczać zainteresowane podmioty w takim ułożeniu ich stosunków prawnych,
które uznają za odpowiedni dla siebie. Dopiero w razie niezawarcia umowy
ustanowienia służebności przesyłu lub innej umowy nazwanej albo wykroczenia
przy zawieraniu umowy poza granice określone w art. 3531
k.c., a także wtedy,
gdy między stronami jest spór o prawo korzystania z nieruchomości przez
przedsiębiorstwo przesyłowe, pojawia się konieczność zastosowania art. 3051 –
3054
k.c., a rozwiązaniem sporu staje się ustanowienie na drodze sądowej
służebności przesyłu z przewidzeniem odpowiedniego wynagrodzenia.
Co do zasady ma więc rację strona powodowa, żądając wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie przez przedsiębiorstwo przesyłowe z należącej do niej
części nieruchomości, podając za podstawę art. 224 - 225 w związku z art. 230 i art.
252 § 2 k.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2013 r., III CZP 36/13,
OSNC 2014, nr 3, poz. 24). Przepisy te stanowią też o zakresie dochodzonego
roszczenia i nie jest to „odpowiednie wynagrodzenie”, o którym mowa w art. 3052
§ 1 i 2 k.c. Właściciel może kierować roszczenie na podstawie art. 224 - 225
w związku z art. 230 i art. 252 § 2 k.c. tylko za okres przeszły korzystania z jego
nieruchomości, a więc w wypadku niniejszej sprawy za korzystanie także po
3 sierpnia 2008 r. aż do wytoczenia powództwa.
Jednakże żądanie wynagrodzenia na przyszłość jest możliwe przez
właściciela nieruchomości, z której korzysta przedsiębiorstwo przesyłowe wyłącznie
8
po uprzednim ustanowieniu służebności przesyłu na podstawie art. 3052
§ 2 k.c.
Dotyczy to zarówno linii przesyłowych już istniejących, niezależnie od tego, kiedy
zostały przeprowadzone, jak i zamiarów przeprowadzenia takich linii w przyszłości.
Wyjątek od tej reguły stanowi, jak była o tym wcześniej mowa, zawarcie umowy
innego rodzaju, niż o ustanowienie służebności przesyłu między przedsiębiorstwem
przesyłowym a właścicielem nieruchomości (por. jednak wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 20 sierpnia 2009 r., II CSK 137/09, niepubl. i postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 14 października 2010 r., III CZP 66/10, niepubl.).
Przeprowadzona analiza prawna nie oznacza, że skarżącym
w rozpoznawanej sprawie należy się dochodzona przez nich kwota wynagrodzenia,
poza tą, która została uznana przez stronę pozwaną i co do której zaskarżone
orzeczenie jest oczywiście błędne. Chodzi o kwotę 3.228 złotych, której zasądzenia
nie kwestionowała pozwana Spółka w apelacji, zmniejszając o nią wartość
przedmiotu sporu. Odnośnie do tej kwoty Sąd Okręgowy wyszedł poza granice
apelacji, należało zatem w zakresie oddalenia powództwa dotyczącego tej kwoty
uchylić zaskarżony wyrok i umorzyć postępowanie. Co do zasądzenia kwoty 3.228
złotych na rzecz powodów wyrok Sądu pierwszej instancji się uprawomocnił.
W odniesieniu do pozostałej żądanej kwoty należało zaskarżony wyrok uchylić
i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. W sprawie zostało ustalone, że ze
względu na linię przesyłu ciepła pod gruntem nabytym przez powodów, o czym nie
poinformowała ich przed zawarciem umowy gmina sprzedająca grunt, obniżono
o 1/3 cenę tego gruntu, z zastosowaniem przepisów o rękojmi za wady rzeczy
sprzedanej. Wymaga zatem zbadania, czy wobec zrealizowania uprawnień
z rękojmi i znacznego obniżenia przez zbywcę ceny za grunt nabyty przez
powodów, nie stanowiło to wystarczającej rekompensaty, obejmującej sobą także
wynagrodzenie lub część wynagrodzenia za korzystanie z tego gruntu przez
pozwany Zakład. Nie chodzi przy tym o wynagrodzenie za przyszłe korzystanie z
tego gruntu, gdyż to wymagałoby ustanowienia służebności przesyłu, lecz za
ograniczenie wykonywania prawa własności części nabytej nieruchomości.
Mogłoby to mieć miejsce w razie przedsiębiorstwa przesyłowego, będącego
komunalną osobą prawną, utworzoną przez gminę i zachowującą ogół udziałów w
tym przedsiębiorstwie, będącą jednocześnie zbywcą nieruchomości, na której jest
9
posadowiona linia przesyłowa. Mogłoby wówczas zachodzić, co podniosła strona
pozwana do podwójnego płacenia z tego samego tytułu i podwójnego zatem
świadczenia na rzecz powodów, chociaż przez odrębne prawnie podmioty (zob.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2011 r., II CSK
681/10, niepubl. oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2012 r., II
CSK 401/11, niepubl.).
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 39819
k.p.c. Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji, rozstrzygając o kosztach postępowania na
podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.