Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 42/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
Protokolant Grażyna Niedziałkowska
w sprawie z powództwa J. K.
przeciwko Uniwersytetowi […]
o przywrócenie do pracy i premię,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 5 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł.
z dnia 26 września 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 120 (sto
dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Powód J. K. wniósł o przywrócenie go do pracy u pozwanego –
Uniwersytecie […], a nadto o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda
wynagrodzenia za okres trzech miesięcy pozostawania bez pracy w wysokości
2.250 zł miesięcznie oraz kwoty 2.700 zł tytułem premii za listopad i grudzień 2011
r. oraz styczeń i luty 2012 r., a także zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 20 marca 2013 r. zasądził od pozwanego
Uniwersytetu na rzecz powoda kwotę 7.050 zł tytułem odszkodowania za
niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia (pkt 1),
oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt 2), zniósł wzajemnie między
stronami koszty procesu (pkt 3), nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu
Państwa kwotę 352 zł tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu (pkt 4) i nadał
wyrokowi w pkt 1 rygor natychmiastowej wykonalności w zakresie kwoty 2.350 zł
(pkt 5).
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód J. K. był zatrudniony przez stronę
pozwaną - Uniwersytet […] od dnia 11 listopada 1985 r. do 21 marca 2012 r.,
ostatnio na podstawie umowy na czas nieokreślony, na stanowisku starszego
referenta w Biurze […]. W dniu 21 marca 2012 r. powód, za pośrednictwem poczty,
otrzymał oświadczenie pracodawcy w przedmiocie rozwiązania umowy o pracę bez
wypowiedzenia, na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. Jako przyczyną rozwiązania
stosunku pracy podano niewykonanie przez powoda poleceń służbowych, co
doprowadziło do naruszenia dyscypliny finansów publicznych, przez
nieprzestrzeganie ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) oraz zarządzenia nr […]
Rektora Uniwersytetu z dnia 8 czerwca 2009 r., dotyczącego zmiany zarządzenia
nr […] z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie Regulaminu składania wniosków i
udzielania zamówień nieobjętych ustawą prawo zamówień publicznych.
Wyjaśniono, że po objęciu przez mgr inż. P. B. obowiązków zastępcy dyrektora […]
zostało stwierdzone, iż zakupy na materiały potrzebne dla […] są dokonywane
przez powoda z pominięciem Prawa zamówień publicznych. W związku z
powyższym, do czasu zakończenia procedur przetargowych, wydano powodowi
3
polecenie, aby dokonywał zakupów w podmiotach wyłonionych - w drodze zapytań
ofertowych do co najmniej 3 podmiotów gospodarczych - przez powołaną do tego
komisję, w skład której wchodził również powód. Dodatkowo też poinformowano o
podmiotach, w których mają być dokonywane zakupy na materiały niezbędne do
realizacji zadań […]. Mimo tego, dnia 17 lutego 2012 r. powód przedstawił zastępcy
dyrektora […] do podpisu faktury VAT na zakup materiałów w hurtowniach, których
nie było na liście wyłonionych w drodze zapytań ofertowych. Po odmowie
podpisania przez zastępcę dyrektora […] wyżej wymienionych faktur powód
przesłał je bezpośrednio do realizacji w Kwesturze, z notatką służbową, iż nie zna
powodów odmowy podpisania faktur przez przełożonego i wnosi o przekazanie ich
do zapłaty do Działu Finansowego.
O zamiarze rozwiązania z powodem umowy o pracę bez wypowiedzenia z
wyżej wymienionych przyczyn pozwany powiadomił Związek Zawodowy
Pracowników U.[...], który wydał w tej sprawie negatywną opinię.
Decyzje w kwestiach związanych z nawiązywaniem, zmianą i
rozwiązywaniem umów o pracę oraz przyznawaniem nagród i premii pracownikom
administracji i gospodarki Uniwersytetu […] podejmuje Kanclerz Uniwersytetu.
Zastępca Kanclerza, po zapoznaniu się z wnioskiem przełożonego powoda P. B. o
rozwiązanie przedmiotowej umowy o pracę, wezwał powoda do złożenia pisemnych
wyjaśnień i po ich uzyskaniu – dokonał rozwiązania łączącego strony stosunku
pracy.
Sąd Rejonowy ustalił, że do czerwca 2011 r. pozwany zatrudniał pracownika
do spraw zaopatrzenia, który dokonywał zakupów i przekazywał je do magazynu.
Po jego zwolnieniu się z pracy, pozwany nie zatrudnił nikogo na to stanowisko. W
związku z tym od lipca 2011 r. powód zajmował się dokonywaniem zakupów na
rzecz magazynu. Powód nie przeszedł szkolenia w zakresie zamówień publicznych.
W dniu 25 września 2011 r. przełożony wydał powodowi polecenie przygotowania
SIWZ na dostawę materiałów budowlanych, elektrycznych i instalacyjnych w
terminie do 14 października 2011 r. Jako osobę odpowiedzialną za wykonanie
wskazał J. M. W dniu 3 stycznia 2012 r. komisja, w skład której wchodził między
innymi powód, wybrała dostawców do chwili rozstrzygnięcia przetargu. Pismem z
25 stycznia 2012 r. zastępca dyrektora Biura […] poinformował, że w drodze
4
konkursu ofert zostały wybrane firmy, w których należy dokonywać zakupów do
czasu rozstrzygnięcia przetargu. Powód nie otrzymał instrukcji na temat sposobu
postępowania w przypadku, gdy wybrane podmioty nie będą posiadały w ofercie
potrzebnego towaru.
Zgodnie z zarządzeniem Rektora z dnia 8 czerwca 2009 r., zamówienia na
dostawy i usługi, oraz zlecenia robót o wartości szacunkowej większej niż 10.000 zł
powinny być poprzedzone zapytaniem ofertowym do co najmniej dwóch
wykonawców, z wyjątkiem sytuacji, w których zamówienie może zrealizować tylko
jeden wykonawca - np. wyłączny przedstawiciel producenta, sytuacje awaryjne itp.
Zgodnie natomiast z zarządzeniem Rektora z dnia 18 grudnia 2009 r. w sprawie
zamiany zarządzenia z dnia 8 czerwca 2009 r., w przypadku braku zawarcia
umowy w ramach projektów finansowanych lub współfinansowanych z funduszy
strukturalnych, sporządzający zamówienie ma obowiązek co najmniej dokonać
porównania minimum trzech konkurencyjnych ofert, a w razie braku odpowiedzi od
podmiotów, do których skierowane zostało zapytanie - co najmniej dwóch. W razie
udokumentowanego działania na polskim rynku tylko jednego podmiotu
prowadzącego działalność będącą przedmiotem zamówienia możliwe jest
skorzystanie z jego oferty bez konieczności porównania.
W dniu 17 lutego 2012 r. powód przedstawił swojemu przełożonemu do
zatwierdzenia sześć faktur. Faktury te dotyczyły zakupu, między innymi, glazury i
wykładziny. Zamówienia na powyższe produkty zostały zatwierdzone przez
przełożonego. Użytkownik sam był w hurtowniach i wybrał materiały. Wykładzina
była kupiona według wzornika przedstawionego przez brygadę remontową, a
wybrana przez użytkownika. Była ona kupiona po korzystnej cenie, niższej o ok. 10
zł/m w porównaniu z oferowaną przez konkurencję. Przełożony odmówił
zatwierdzenia faktur. Wcześniej powód dokonywał zakupów w wymienionych wyżej
hurtowniach i przełożony akceptował przedkładane mu faktury. Faktury bez
potwierdzenia powód – wspólnie z J. M. - przesłał bezpośrednio do Kwestury. Do
faktur powód dołączył notatkę służbową, w której stwierdził, iż nie zna powodu
odmowy ich podpisania. W jego ocenie, stanowiło to celowe utrudnianie pracy
bezpośrednio magazynierom, a pośrednio wszystkim rzemieślnikom zatrudnionym
w Biurze […]. Powód poprosił o zatwierdzenie faktur i przekazanie ich do zapłaty do
5
Działu Finansowego. Po ujawnieniu zgłoszenia przez powoda faktur z hurtowni
niewyłonionych w drodze zapytań ofertowych, przełożony wydał powodowi ustne
polecenie dotyczące konieczności zachowania procedury kierowania pytań
ofertowych do co najmniej trzech dostawców w przypadku, kiedy wyłonione
wcześniej na drodze konkursu hurtownie nie posiadają w danej chwili w swojej
ofercie handlowej zamawianych na potrzeby magazynu artykułów. W piśmie z dnia
5 marca 2012 r. pracodawca poinformował powoda o kwotach przeznaczonych do
wykorzystania na zakup artykułów elektrycznych i budowlanych. Dodatkowo
zastrzeżono, iż po wyczerpaniu limitów na dokonywanie zakupów należy skierować
zapytania ofertowe do innych hurtowni (minimum trzech) i wybrać najtańszą ofertę.
Sąd pierwszej instancji ustalił nadto, że pracownicy skarżyli się na
niewłaściwe zachowanie P. B. w stosunku do podległych mu pracowników.
Zarzucano, iż zastrasza on pracowników zwolnieniami, nie prowadzi rzeczowej
dyskusji na temat problemów i sposobów ich rozwiązania. Jest arogancki i
nieobiektywny, pozbawia pracowników premii przy każdej okazji.
Pismem z dnia 16 stycznia 2012 r. poinformowano powoda o przyczynie
pozbawienia go premii uznaniowej za grudzień 2011 r., jaką były zaniedbania w
wykonywanych przez powoda obowiązkach. Wskazano, iż opieszałość w trakcie
sporządzania SIWZ do przetargu na dostawę materiałów przyczyniła się do
znacznego wydłużenia procedury ogłoszenia przetargu, co spowodowało duże
utrudnienia w realizacji prac przez rzemieślników ze wszystkich grup zadaniowych.
Stwierdzenie dalszych zaniedbań może skutkować wyciągnięciem dalszych
konsekwencji. Powód odwołał się od powyższej decyzji o pozbawieniu premii za
listopad i grudzień 2011 r. do Kanclerza, który podtrzymał wcześniejsza decyzję.
W oparciu tak ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy uznał, że powództwo
zasługuje jedynie na częściowe uwzględnienie.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, chybiony jest zarzut powoda, że stosunek
pracy został rozwiązany po upływie miesięcznego terminu przewidzianego w art. 52
§ 2 k.p. Jak bowiem wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, osobą
uprawnioną do podjęcia decyzji w przedmiocie rozwiązania z powodem stosunku
pracy był Kanclerz Uniwersytetu, który o sytuacji będącej przyczyną rozwiązania
umowy o pracę z powodem uzyskał informację w dniu 2 marca 2012 r. W celu
6
ustalenia ciężaru naruszenia przez pracownika obowiązków wystosował on pismo
do powoda, wzywając go do ustosunkowania się do zaistniałej sytuacji. Dopiero
uzyskanie wyjaśnień od powoda pozwalało pracodawcy na dogłębną analizę
zaistniałej sytuacji, co stanowiło jednocześnie działanie zabezpieczające interes
powoda przed pochopnym rozstrzygnięciem tej kwestii. Mając na uwadze
okoliczność, że pracodawca otrzymał od powoda wyjaśnienia jego zachowania w
dniu 9 marca 2012 r., a oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę zostało
doręczone powodowi w dniu 21 marca 2012 r, termin z art. 52 § 2 k.p. należy uznać
za zachowany.
Zdaniem Sądu Rejonowego, nie ulega wątpliwości, że dokonując zakupów w
hurtowniach niewyłonionych w drodze zapytań ofertowych, powód naruszył
polecenie pracodawcy dokonywania tych zakupów wyłącznie w określonych
podmiotach. Sąd nie zgodził się jednak z twierdzeniem pracodawcy, iż swoim
zachowaniem powód naruszył postanowienia Praw zamówień publicznych. Zgodnie
bowiem z treścią art. 4 pkt 8 tejże ustawy, nie ma ona zastosowania do zamówień i
konkursów, których wartość nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości
kwoty 14.000 euro. Zakupy dokonywane przez powoda opiewały na znacznie
mniejsze sumy, z których najwyższa wynosiła 2.027,82 zł. W opinii Sądu, powód
nie naruszył też w istotny sposób zarządzenia Rektora z dnia 8 czerwca 2009 r.,
dotyczącego zmiany zarządzenia z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie Regulaminu
składania wniosków i udzielania zamówień nieobjętych ustawą prawo zamówień
publicznych. Z przepisów tych nie wynika bowiem procedura, jaką należy stosować,
gdy danego towaru nie ma w wybranych hurtowniach. Także wartości zakupów
uregulowane tymi przepisami odbiegają od zakupów, których dokonywał powód
(zapytanie ofertowe miało dotyczyć zamówień powyżej 10.000 zł. Nadto strona
pozwana nie wykazała, by zakupy, których dokonywał powód, dotyczyły funduszy
strukturalnych, ani że powód został zapoznany z treścią tych dokumentów. Powód
dokonując zakupów w hurtowniach niewyłonionych w drodze zapytań ofertowych
miał na uwadze, że w tym czasie niezbędne materiały nie były dostępne w ofercie
podmiotów określonych w piśmie przełożonego z dnia 25 stycznia 2012 r. Ponadto
część materiałów, takich jak wykładzina i glazura, wybranych wcześniej przez
użytkownika, była dostępna wyłącznie w hurtowniach spoza listy. Istotnym jest, iż
7
powoda nie poinstruowano co powinien robić w sytuacji, gdy dany towar, na który
jest zapotrzebowanie (zaakceptowane przez przełożonego), aktualnie nie znajduje
się w ofercie wybranych hurtowni. Strona pozwana nie wykazała również, by powód
dokonał zakupu po zawyżonych cenach. Nie bez znaczenia jest też fakt, że
dokonywanie zakupów nie leżało w pisemnym zakresie obowiązków powoda, a
powód nie przeszedł udokumentowanych szkoleń z zakresu ustawy o
zamówieniach publicznych.
Stwierdzenie, że zachowanie powoda nie nosiło cech ciężkiego naruszenia
podstawowych obowiązków pracowniczych, nie oznacza, iż Sąd popiera działania
powoda polegające w szczególności na przesłaniu niezatwierdzonych faktur
bezpośrednio do realizacji Kwesturze, z pominięciem drogi służbowej i z notatką
służbową, w której powód wyjaśniał, iż nie zna powodów odmowy podpisania faktur
przez przełożonego i wnosi o przekazanie ich do zapłaty do działu finansowego.
Powód powinien w zaistniałej sytuacji zwrócić się do przełożonego z informacją o
braku asortymentu w wybranych hurtowniach, a nie dokonywać samodzielnych
zakupów. To zachowanie powoda, obiektywnie nieprawidłowe, uzasadniałoby
rozwiązanie z nim umowy o pracę w zwykłym trybie, tj. z zachowaniem okresu
wypowiedzenia. Mając na względzie, że doszło do naruszenia przez powoda
obowiązków służbowych, Sąd Rejonowy uznał przywrócenie powoda do pracy za
niecelowe i zasądził na jego rzecz odszkodowanie w wysokości trzymiesięcznego
wynagrodzenia, oddalając jednocześnie powództwo o przywrócenie do pracy i
wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy.
Na skutek apelacji powoda, Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 26 września 2013 r. zmienił zaskarżone orzeczenie w
punkcie pierwszym oraz w punkcie drugim w zakresie roszczenia o przywrócenie
do pracy w ten sposób, że przywrócił J. K. do pracy w Uniwersytecie […] na
poprzednich warunkach pracy i płacy (pkt 1); oddalił apelację w pozostałej części
(pkt 2) i zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu za drugą instancję.
Sąd drugiej instancji podkreślił, iż orzeczenie o roszczeniu innym niż
dochodzone przez pracownika jest wyjątkiem od reguły związania sądu żądaniem
pozwu. W rezultacie przepis art. 45 § 2 k.p. należy interpretować ściśle. Sąd
Rejonowy nie poczynił zaś żadnych ustaleń faktycznych pozwalających na
8
stwierdzenie, że restytucja przedmiotowego stosunku pracy jest niemożliwa czy
niecelowa. Sama nieprawidłowość zachowania powoda nie oznacza, iż stosunek
pracy nie może być kontynuowany. Uchybienia w wykonywaniu przez powoda
obowiązków pracowniczych być może usprawiedliwiałyby rozwiązanie umowy o
pracę za wypowiedzeniem, jednakże pracodawca z tego trybu zakończenia
stosunku pracy nie skorzystał, stosując rozwiązanie w trybie dyscyplinarnym.
Orzeczenie sądu odmawiające przywrócenia powoda do pracy wobec oczywiście
bezzasadnego rozwiązania stosunku pracy w trybie natychmiastowym nie może
zaś godzić w uprawnienie pracownika do zachowania ciągłości zatrudnienia, przez
arbitralnie stwierdzenie, że wypowiedzenie w trybie zwykłym byłoby skuteczne.
Ponadto na gruncie rozpatrywanej sprawy brak jest jakichkolwiek przesłanek
usprawiedliwiających stwierdzenie, że przywrócenie powoda do pracy jest
niemożliwe czy niecelowe. Powód, pomimo uchybień jakich się dopuścił, może
nadal wykonywać swoją pracę w sposób prawidłowy, niegodzący w interesy i dobro
pracodawcy. Okoliczności niniejszej sprawy nie pozwalają także na przyjęcie, że z
przyczyn zawinionych przez pracownika doszło do utraty zaufania pracodawcy w
stosunku do powoda. Co prawda powód przesłał Kwesturze niezatwierdzone
faktury bezpośrednio do realizacji, z pominięciem drogi służbowej, niemniej jednak
powyższe było spowodowane po części działaniem samego pracodawcy, który nie
zapoznał powoda z zasadami zakupów asortymentu, którego brak w wybranych
hurtowniach (zrobiono to dopiero po przedstawieniu wspomnianych faktur przez
powoda). Wobec tego powodowi można było zarzucić co najwyżej zwykłe
niedbalstwo, nie zaś zawinione działanie wpływające na utratę zaufania
pracodawcy w stosunku do jego osoby. W ocenie Sądu drugiej instancji, w
niniejszej sprawie nie zachodzi też możliwość odrodzenia się między stronami
sytuacji konfliktowej, mającej negatywny wpływ na pracę pozostałych osób
zatrudnionych w pozwanej Uczelni. W okresie zatrudnienia powoda nie było
bowiem żadnego konfliktu między stronami. Sam fakt toczenia się procesu
sądowego nie przesądza zaś o niemożliwości lub niecelowości przywrócenia
pracownika do pracy.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanego w zakresie
punktu 1 i 3 orzeczenia. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa
9
materialnego, tj. art. 45 § 2 w związku z art. 56 § 2 k.p., przez jego niezastosowanie
i w konsekwencji, pomimo obiektywnie nagannego zachowanie pracownika,
stanowiącego naruszenie obowiązków służbowych i niestosowanie się do poleceń
przełożonego, uznanie, że przywrócenie pracownika do pracy jest celowe.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i oddalenie apelacji w
całości, a ponadto o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów
postępowania apelacyjnego oraz kosztów postępowania kasacyjnego, w tym
kosztów zastępstwa procesowego wedle norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, że wobec naruszenia przez
pracownika jego obowiązków służbowych i zachowania się wbrew poleceniom
przełożonego, niemożliwe jest prawidłowe funkcjonowanie restytuowanego
stosunku pracy. Przedmiotowe zachowanie powoda bezspornie skutkuje utratą
zaufania pracodawcy do swojego pracownika, tym bardziej że przekazując faktury
VAT bezpośrednio do Kwestury, z pominięciem drogi służbowej, w sposób
niezgodny z prawdą (manipulując faktami) powód oświadczył, że nie zna przyczyn
braku akceptacji zakupionego towaru przez przełożonego. Brak lojalności oraz
prawdomówności pracownika w relacjach służbowych oraz w trakcie wykonywania
zleconych zadań skutkuje utratą zaufania. Nie bez znaczenia dla rozstrzygnięcia
przedmiotowego sporu jest okoliczność, że powrót powoda do pracy implikuje
uznanie, iż tego typu zachowanie (obiektywnie naganne) jest aprobowane i nie
pociąga za sobą żadnych negatywnych konsekwencji, co ujemnie wpłynie na
postawę i stosunek do pracy innych pracowników pozwanej Uczelni.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
podkreślenia, że rozpoznając powództwo J. K. przeciwko Uniwersytetowi […] o
przywrócenie do pracy, Sąd Rejonowy - Sąd Pracy uznał dokonane prze
pracodawcę rozwiązanie łączącej strony umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 pkt 1
k.p. za sprzeczne z tym przepisem (wobec niedopuszczenia się przez pracownika
10
ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych) i jedynie z uwagi
na niecelowość żądanej przez powoda restytucji tego stosunku, z mocy art. art. 45
§ 2 k.p. w związku z art. 56 § 2 k.p. orzekł w to miejsce o odszkodowaniu. Z uwagi
niezaskarżenie wyroku pierwszoinstancyjnego przez pozwanego, przedmiotem
sporu na etapie postępowania apelacyjnego była tylko kwestia prawidłowości
rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego o roszczeniu alternatywnym do żądania pozwu.
To zagadnienie stanowi też istotę problemu w postępowaniu kasacyjnym.
Warto zatem przypomnieć, że według art. 56 § 1 k.p. pracownikowi, z którym
rozwiązano umowę o prace bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o
rozwiązywaniu umów w tym trybie, przysługują alternatywne roszczenia o
przywrócenie do pracy albo o odszkodowanie. Przepis art. 45 § 2 k.p. w związku z
art. 56 k.p. pozwala natomiast sądowi pracy nie uwzględnić zgłoszonego w pozwie
żądania przywrócenia do pracy i w jego miejsce orzec o odszkodowaniu, lecz tylko
wtedy, „jeżeli ustali”, że przywrócenie do pracy byłoby niecelowe. Zwrot „jeżeli
ustali” użyty w wymienionym przepisie wskazuje jednoznacznie, że przyznanie
pracownikowi innego roszczenia niż przez niego wybrane, jest wyjątkiem, którego
dopuszczalność zależy od ustalenia, że przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe
lub niecelowe. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25
marca 1999 r., I PKN 641/98 (OSNAPiUS 2000 nr 11, poz. 416), znaczenie pojęcia
„ustali” wymaga od sądu przeprowadzenia postępowania dowodowego w
odpowiednim zakresie. Nie jest dopuszczalne formułowanie przez sąd ocen jedynie
na podstawie twierdzeń stron. Gdyby bowiem ustawodawca dopuścił taką
możliwość, zamiast zwrotu „jeżeli ustali”, użyłby zwrotu „jeżeli uzna”. Kryteriów
oceny niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania pracownika
przywrócenia do pracy sąd pracy powinien zatem poszukiwać przede wszystkim w
ustaleniach faktycznych, tylko bowiem odwołanie się do ocen powiązanych ściśle z
podłożem faktycznym sprawy może stworzyć przeciwwagę dla przedstawionych w
pozwie przesłanek zasadności żądania powrotu na dotychczas zajmowane
stanowisko pracy.
W wyroku z dnia 23 czerwca 2010 r., II PK 6/10 (LEX nr 619630) Sąd
Najwyższy stwierdził, że o możliwości zastosowania art. 45 § 2 k.p. każdorazowo
powinny być uprzedzone strony po to, by przedstawiły one swoje stanowiska co do
11
niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania przywrócenia do pracy.
Podobna myśl pojawia się też w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 września
2009 r., III PK 69/09 (LEX nr 529773). Wyrażono w nim pogląd, że ustalenie, iż
uwzględnienie żądania pracownika przywrócenia do pracy na poprzednich
warunkach jest niemożliwe lub niecelowe, następuje zgodnie z zasadą
kontradyktoryjności, a sąd nie ma obowiązku prowadzenia w tym zakresie
postępowania dowodowego z urzędu. Do sądu pracy należy natomiast ocena, czy
w konkretnej sprawie spełnione są przesłanki zastosowania art. 45 § 2 k.p.
Z uwagi na obowiązującą w procesie cywilnym zasadę kontradyktoryjności,
samo wdanie się pracodawcy w spór sądowy zainicjowanym pozwem o
przywrócenie do pracy i wykazywanie w toku procesu zgodności z przepisami
złożonego oświadczenia woli o rozwiązaniu stosunku pracy, nie jest tożsame ze
zgłoszeniem wniosku o orzeczenie – w razie podzielenia przez sąd zarzutów
pracownika skierowanych przeciwko takiemu oświadczeniu - o roszczeniu
alternatywnym do dochodzonego przez powoda. Wbrew twierdzeniom skarżącego,
nie wystarcza samo dowodzenie przez pracodawcę prawidłowości dokonanego
rozwiązania stosunku pracy, ale konieczne jest wykazanie dodatkowych
okoliczności, jakimi są określone w art. 45 § 2 k.p. przesłanki uwzględnienia tego
rodzaju wniosku. Bez stosownej inicjatywy strony pozwanej sąd nie powinien sam
poszukiwać argumentów za odmową orzeczenia o restytucji stosunku pracy.
Skoro orzeczenie o roszczeniu innym niż dochodzone przez pracownika jest
wyjątkiem od reguły związania sądu żądaniem pozwu, przepis art. 45 § 2 k.p. (w
związku z art. 56 § 2 k.p.) należy interpretować ściśle. Ocena w tym zakresie
powinna zmierzać do wyjaśnienia, na ile w świetle okoliczności konkretnej sporawy
restytucja rozwiązanego stosunku pracy jest realna i czy reaktywowany w wyniku
wyroku sądowego stosunek pracy ma szanse na prawidłowe funkcjonowanie
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., II PK 276/10, LEX nr 949027).
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego zostały wypracowane
ogólne wytyczne oceny roszczenia przywrócenia do pracy z punktu widzenia
kryterium „możliwości” i „celowości” dalszego zatrudnienia pracownika. Przyjmuje
się, że ocena tego roszczenia z punktu widzenia kryterium „możliwości” i
„celowości” dalszego zatrudniania pracownika powinna uwzględniać takie
12
okoliczności jak: rodzaj przyczyny rozwiązania stosunku pracy („ciężkie” czy
„zwykłe” naruszenie obowiązków pracowniczych, przyczyny niezwiązane z osobą
pracownika itp.), podstawa orzeczenia o przywróceniu do pracy (bezzasadność
zarzutów czy też naruszenie przez pracodawcę wymagań formalnych
obowiązujących przy rozwiązywaniu umów o pracę), skutki mogące wyniknąć dla
jednej lub drugiej strony z przywrócenia pracownika do pracy lub z zasądzenia na
jego rzecz odszkodowania (konieczność ponownego rozwiązania przez
pracodawcę stosunku pracy, zwolnienia dobrze pracujących pracowników,
możliwość odrodzenia się sytuacji konfliktowej w zakładzie pracy, pozbawienie
pracownika okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia pewnych uprawnień itp.).
Niemożliwość lub niecelowość wydania orzeczenia o przywróceniu pracownika do
pracy uzasadniają zatem okoliczności wiążące się z jednej strony z
funkcjonowaniem zakładu pracy, z drugiej zaś – z pewnymi, nawet niezawinionymi
okolicznościami dotyczącymi osoby pracownika, najczęściej zaś z na tyle
nagannym postępowaniem, że jego powrót do pracy byłby niewskazany (wyroki
Sądu Najwyższego z 10 października 2000 r., I PKN 66/00, OSNP 2002 nr 10, poz.
235 i z dnia 18 marca 2008 r., II PK 258/07, LEX nr 846571).
Co do podstawy rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu godzi się zauważyć, że
chociaż w świetle przepisu art. 56 § 1 k.p. roszczenie o przywrócenie do pracy
przysługuje pracownikowi w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez
pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia bez względu na to, czy naruszenie
przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę polega na braku przyczyny
uzasadniającej to rozwiązanie, czy też na uchybieniu wymaganiom formalnym
stawianym temu sposobowi rozwiązania umowy o pracę, to nie ulega jednak
wątpliwości, że pozycja procesowa pracownika, co do którego sąd pracy ustalił, że
nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych,
jest korzystniejsza, gdyż w zasadzie wyłącza możliwość zgłoszenia przez
pracodawcę zarzutu nadużycia przez pracownika prawa podmiotowego w
dochodzeniu roszczeń z tego tytułu (art. 8 k.p.). Inaczej należy również ocenić – jak
ma to miejsce w niniejszym przypadku - pozycję takiego pracownika z punktu
widzenia możliwości zastosowania wobec niego art. 45 § 2 k.p. w związku z art. 56
§ 2 k.p. Należy bowiem uznać, że w generalnej klauzuli zawartej w art. 45 § 2 k.p. o
13
niecelowości przywrócenia do pracy, mieści się sytuacja, w której rozwiązanie
umowy o pracę jest uzasadnione, zwłaszcza okolicznościami związanymi z
naruszaniem przez pracownika jego obowiązków, a pracodawca naruszył inne
przepisy o rozwiązywaniu umowy o pracę w tym trybie, w szczególności dotyczące
formy oświadczenia woli (wyrok z dnia 19 listopada 1997 r., I PKN 374/97,
OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508).
Jako przykłady niemożliwości przywrócenia pracownika do pracy na
dotychczasowych warunkach w orzecznictwie Sądu Najwyższego podaje się,
m.in.: 1) sytuację pozwanego pracodawcy spowodowaną siłą wyższą lub
działaniem nieprzewidzianych zdarzeń przypadkowych (wyrok z dnia 13 maja
1998 r., I PKN 104/89, OSNAPiUS 1999 nr 10, poz. 334); 2) likwidację stanowiska
pracy i brak środków na utrzymanie dotychczasowego poziomu zatrudnienia (wyrok
z dnia 14 maja 1999 r., I PKN 57/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, oz. 576), ale już nie
samo zmniejszenie stanu zatrudnienia, jeśli redukcja etatów nie dotyczy stanowiska
pracy zwolnionego pracownika (wyrok z dnia 26 marca 1998 r., I PKN 566/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 166), ani fakt zatrudnienia innego pracownika w
miejsce zwolnionego (wyrok z dnia 17 lutego 1998 r., I PKN 572/97, OSNAPiUS
1999 nr 3, poz. 83); 3) konieczność zatrudnienia nowych pracowników z
odpowiednimi kwalifikacjami, których powód nie posiada (wyrok z dnia 9 lutego
1999 r., I PKN 565/98, OSNAPiUS 2000 nr 6 poz. 225); 4) stwierdzona
orzeczeniem lekarskim niezdolność zwolnionego pracownika do pracy na danym
stanowisku (wyrok z dnia 13 lipca 2011 r., I PK 8/11, MPP 2011 nr 10, s. 506) lub
spowodowania stanem zdrowia niemożność wykonywania przez pracownika
większości zadań na danym stanowisku (wyrok z dnia 9 grudnia 1998 r., I PKN
502/98, OSNAPiUS 2000 nr 3, poz. 107).
Z kolei za niecelowością orzeczenia o przywróceniu do pracy przemawia
uzasadnione przypuszczenie, że po restytucji stosunku pracy powtórzy się sytuacji,
na którą zasadnie powoływał się pracodawca jako na przyczynę zwolnienia
pracownika w tym trybie, np. nieradzenie sobie przez pracownika z obowiązkami
zawodowymi. Nie można bowiem wymagać od pracodawcy, aby zatrudniał
pracownika na stanowisku pracy, na którym nie jest on w stanie podołać stawianym
mu zadaniom (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2005 r., II PK 101/05,
14
OSNP 2006 nr 19 – 20, poz. 300 i z dnia 8 czerwca 2006 r., II PK 315/05, OSNP
2007 nr 11 – 12, oz. 159).
Przepis art. 45 § 2 k.p. w związku z art. 56 § 2 k.p. ma też zastosowanie w
przypadku utraty zaufania pracodawcy w stosunku do pracownika, zwłaszcza gdy
ten był zatrudniony na samodzielnym stanowisku związanym z podejmowaniem
istotnych decyzji, w tym finansowych. Owa utrata zaufania powinna być zawiniona
przez pracownika, a jej stwierdzenie musi znajdować oparcie w przesłankach
natury obiektywnej oraz racjonalnej i nie być wynikiem arbitralnych ocen lub
subiektywnych uprzedzeń (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r.,
I PKN 385/97, OSNAPiUS 1998 nr 18, poz. 538; z dnia 14 lipca 1999 r., I PKN
148/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 711 i z dnia 5 czerwca 2008 r., III PK 5/08,
LEX nr 494088).
Orzecznictwo w sprawach związanych ze stosowaniem art. 45 § 2 k.p. w
związku z art. 56 § 2 k.p. pokazuje wreszcie, że częstymi przyczynami
nieuwzględniania roszczeń o przywrócenie do pracy z uwagi na przesłankę
niecelowości są cechy osobowościowe pracownika (jego konfliktowość, skłócenie z
innymi pracownikami lub przełożonymi) i to o takim nasileniu, że nie sprzyjają one
atmosferze pracy i są uciążliwością dla załogi oraz jej kierownictwa. Konflikt z
przełożonymi lub współpracownikami musi być jednak zawiniony przez pracownika
i na tyle poważny, że wymusza podejmowanie przez pracodawcę działań mających
przywrócić w zakładzie porządek i dyscyplinę pracy (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 kwietnia 1997 r., I PKN 63/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 74, z dnia 19
listopada 1997 r., I PKN 347/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508, z dnia 28 lipca
1999 r., I PKN 110/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 780).
W świetle powyższych rozważań wypada podzielić konstatację Sądu drugiej
instancji, że w niniejszym przypadku nie zachodzi żadna z wymienionych w art. 45
§ 2 w związku z art. 56 § 2 k.p. przesłanek odmowy przywrócenia powoda do pracy
u pozwanego.
Przede wszystkim nie można zasadnie twierdzić, że przywrócenie do pracy
jest obiektywnie niemożliwe z uwagi na okoliczności zachodzące po stronie
pracodawcy lub pracownika. Pozwany nie przeprowadził bowiem zmian
organizacyjnych implikujących zmniejszenie stanu zatrudnienia i likwidację
15
stanowiska pracy powoda. Z kolei powód nie utracił kwalifikacji zawodowych oraz
predyspozycji fizycznych i psychicznych do świadczenia pracy na tym stanowisku.
Warto zauważyć, że powód był zatrudniony u pozwanego przez niemal 30 lat i do
tej pory należycie wywiązywał się ze swoich obowiązków. Przyczyną rozwiązania
łączącego strony stosunku pracy były zaś zastrzeżenia pracodawcy do sposobu
wykonania przez niego dodatkowo zleconych zadań, do których realizacji nie
został wystarczająco przeszkolony. Pozwany nie wykazał, aby po odpowiednim
instruktażu powód nie mógł prawidłowo wywiązywać się także z tych obowiązków,
a tym samym - by miała powtórzyć się sytuacja będąca przyczyną zwolnienia go z
pracy.
Chybiony jest też zarzut skarżącego odnośnie do niecelowości przewrócenia
powoda do pracy z uwagi na utratę zaufania pracodawcy do jego osoby
(spowodowaną niewykonaniem polecenia służbowego i nielojalnym zachowaniem
wobec przełożonego) oraz istniejący między stronami konflikt.
Wykonywanie poleceń przełożonych jest w świetle art. 100 § 1 k.p. jednym z
podstawowych obowiązków pracowniczych. Jednak nie każde niezastosowanie się
do owych poleceń może być kwalifikowane jako poważne uchybienie temu
obowiązkowi, a przywrócenie pracownika do pracy niekoniecznie musi być
przejawem pobłażliwości sądu wobec takich zachowań i implikować osłabienie
dyscypliny wśród załogi zakładu. W okolicznościach niniejszej sprawy istnieje wiele
argumentów za restytucją rozwiązanego stosunku pracy, mimo stwierdzonych
nieprawidłowości w zastosowanej przez powoda procedurze zakupu towarów dla
magazynu Biura […] Uniwersytetu. Sąd drugiej instancji szczegółowo uzasadnił
tezę, że nieprawidłowości te nie były spowodowane złą wolą powoda i
lekceważenie interesów pracodawcy, lecz stanowiły w dużej mierze wynik
zaniedbań przełożonych, którzy zlecając powodowi zadania wykraczająca poza
dotychczasowy zakres czynności, nie przeszkolili go w tej materii. Szczegółowe
instrukcje co do sposobu postępowania w sytuacji, gdy w wybranych w drodze
zapytań ofertowych hurtowniach brak jest asortymentu towarów objętych
zaakceptowanym przez kierownika Biura zamówieniem, powód uzyskał dopiero po
zaistnieniu zdarzenia będącego przyczyną przedmiotowego zwolnienia
dyscyplinarnego. W tych okolicznościach, wobec braku stosownego pouczenia,
16
powód poszukiwał rozwiązania możliwie najkorzystniejszego dla pracodawcy.
Podjęte przezeń decyzje nie przyniosły szkody zatrudniającej go placówce. Nie
istniały zatem żadne zawinione przez powoda przesłanki utraty zaufania
pracodawcy do jego osoby. Pozwany przypisuje też dużą wagą do faktu przesłania
przez powoda bezpośrednio do Kwestury - z pominięciem drogi służbowej -
niezaakceptowanych przez przełożonego faktur celem ich realizacji przez Dział
Finansowy. Warto jednak zauważyć, że w przypadku zawarcia w imieniu
Uniwersytetu umowy kupna towarów dla magazynu i dokonania przez
sprzedającego - zgodnie z treścią tej umowy - przeniesienia własności i wydania
zakupionych rzeczy, kupujący powinien zapłacić za otrzymany towar.
Nieporozumienia pracownika podmiotu dokonującego zakupu z przełożonym,
których efektem było niezaakceptowanie przez tego ostatniego wystawionych
faktur, nie powinny skutkować niewywiązaniem się strony z zawartej umowy
sprzedaży.
Niesłuszna jest wreszcie teza skarżącego o możliwości odrodzenia się
między stronami konfliktu w razie restytucji stosunku pracy powoda. Teza ta byłaby
uzasadniona, gdyby pracodawca udowodnił, że z uwagi na cechy osobowości
powoda pozostawał on w konflikcie z przełożonymi lub współpracownikami, a
konflikt okazał się na tyle głęboki i utrwalony, że koniczne było stosowanie przez
pracodawcę środków mających przywrócić spokój wśród załogi i zapewnić
prawidłowe funkcjonowanie zakładu. Tymczasem z wiążących dla Sądu
Najwyższego ustaleń Sądów obydwu instancji wynika, że wprawdzie w Biurze […]
panuje napięta atmosfera, lecz to nie zachowanie powoda jest jej źródłem.
Nieporozumienia istnieją bowiem między nowym kierownikiem Biura a załogą tej
placówki i dotyczą sposobu traktowania przez przełożonego podległych mu
pracowników. Zarówno rozwiązanie jak i restytucja stosunku pracy powoda nie ma
zatem decydującego znaczenia dla istnienia opisanego konfliktu i możliwości jego
zażegania.
Nie podzielając zarzutów i wniosków kasacyjnych, Sąd Najwyższy z mocy
art. 39814
k.p.c. orzekł o oddaleniu skargi pozwanego. O kosztach postępowania
kasacyjnego rozstrzygnięto stosownie do art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. oraz § 12 ust. 4 pkt 2 w związku z § 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra
17
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 490).