Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 738/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSA Elżbieta Fijałkowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa T. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Urzędowi Skarbowemu w T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 17 kwietnia 2013 r.,
1. Oddala skargę kasacyjną.
2. Przyznaje adwokatowi J. B. od Skarbu Państwa (Sąd
Okręgowy) kwotę 1 800 zł (jeden tysiąc osiemset) podlegającą
podwyższeniu o podatek VAT tytułem kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej z urzędu i kwotę 84 zł
(osiemdziesiąt cztery) tytułem zwrotu wydatków.
3. Zasądza od powoda na rzecz Skarbu Państwa- Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa kwotę 1 200 zł (jeden tysiąc
dwieście) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
3
Powód T. B. wniósł o zasądzenie od pozwanego Skarbu Pastwa -
Naczelnika Urzędu Skarbowego w T. na jego rzecz kwoty 20 000 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu, tj. odszkodowania i zadośćuczynienia
odpowiednio w kwotach 12.148,67 zł i 7.851,33 zł, przywołując jako podstawę
prawną swojego roszczenia przepisy art. 4171
§ 1 k.c., art. 4171
§ 2 k.c. w zw. z art.
4241b
k.p.c., a także art. 4172
k.c.
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w B. oddalił powództwo
w całości oraz orzekł o kosztach postępowania. Ustalił, że powód jako
pełnomocnik finansowy Komitetu Wyborczego „[…]" przedłożył Komisarzowi
Wyborczemu w B. sprawozdanie finansowe wskazanego Komitetu o przychodach,
wydatkach i zobowiązaniach. Komisarz stwierdził, że Komitet Wyborczy przyjął
korzyść majątkową w kwocie 4.770 zł z naruszeniem przepisów ustawy z dnia 16
lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików
województw (Dz. U. Nr 95, poz. 602, ze zm. – dalej: „Ordynacja wyborcza”). Sąd
Okręgowy w B. prawomocnym postanowieniem z dnia 19 grudnia 2003 r.,
wydanym w trybie postępowania nieprocesowego na podstawie art. 84d ust. 1 i 4
wymienionej ustawy, uwzględnił wniosek Komisarza Wyborczego i stwierdził
przepadek kwoty 4.770 zł. Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 17 września
2004 r. oddalił apelację od wskazanego orzeczenia.
Wyrokiem z dnia 13 lipca 2004 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził
niekonstytucyjność art. 84d ust. 2 i 4 ustawy - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad
powiatów i sejmików województw i jednocześnie uznał, że powyższe przepisy
utracą moc obowiązującą z dniem 31 marca 2005 r.
Powód uregulował w całości zobowiązanie wynikające z postanowienia Sądu
Okręgowego z dnia 19 grudnia 2003 r. Następnie kilkakrotnie zmierzał do
wznowienia postępowania w sprawie przepadku i uchylenia wydanego w tej
sprawie orzeczenia. Skargi powoda o wznowienie postępowania były odrzucane
prawomocnymi postanowieniami Sądu Apelacyjnego.
Sąd I instancji wskazał, że zaistniały spór miał charakter wyłącznie prawny
i sprowadzał się do oceny, czy w świetle treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 13 lipca 2004 r. możliwe jest skuteczne wystąpienie z roszczeniem
4
o odszkodowanie i zadośćuczynienie, jeżeli niekonstytucyjny przepis nie został
uchylony z chwilą ogłoszenia orzeczenia, a jedynie odroczono utratę przez niego
mocy obowiązującej. Ponadto, czy przed wystąpieniem z przedmiotowym żądaniem
powód nie powinien najpierw uzyskać stosownego prejudykatu stwierdzającego
nieważność orzeczenia wydanego na podstawie niekonstytucyjnego przepisu
(art. 4171
§ 2 k.c.).
Trybunał Konstytucyjny, stwierdzając niekonstytucyjność art. 84d ust. 2 i 4
(ustanawiającego tryb nieprocesowy jako właściwy przy rozpatrywaniu spraw
o przepadek) Ordynacji wyborczej z 1998 r., odroczył termin utraty przez te
przepisy mocy obowiązującej do dnia 31 marca 2005 roku. Oznacza to, że do tej
daty zakwestionowane ustępy art. 84d nadal funkcjonowały w porządku prawnym,
zatem organy państwa miały obowiązek je stosować. Samo uznanie ich za
niezgodne z Konstytucją nie jest wystarczające do przypisania Skarbowi Państwa
odpowiedzialności za tzw. bezprawie legislacyjne. Zatem, jeżeli Trybunał, biorąc
pod uwagę wszystkie chronione Konstytucją wartości, decyduje się na utrzymanie
w mocy przepisu sprzecznego z ustawą zasadniczą, to tak długo, jak on
obowiązuje, żadnemu zachowaniu, do którego ten przepis się odnosi, nie można
przypisać cech bezprawności. Prowadziło to do wniosku, że nie można uznać –
w rozumieniu art. 77 Konstytucji RP i art. 4171
§ 1 k.c. - aby działania organów
Państwa, dla których przepis ten stanowi podstawę, były niezgodne z prawem,
a tym samym pociągały za sobą odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu
Państwa (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 07.12.2007 r., III CZP 125/07, OSNC
2008, nr 12, poz. 138, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24.02.2012
roku, I ACa 759/11, LEX nr 1131065). Określenie późniejszej daty mocy
obowiązującej zakwestionowanego przepisu (klauzula „odraczająca") nie może być
tłumaczone inaczej, niż jego pozostawienie przez oznaczony czas w porządku
prawnym, a tym samym wykluczony jest skutek retrospektywny takiego wyroku.
Oznacza to, że nie jest dopuszczalne wznowienie postępowań zakończonych
wydaniem orzeczenia opartego na przepisie, którego dotyczy klauzula
„odraczająca" (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.04.2011 r., I CSK 410/10,
OSNC 2012, nr 1 poz. 14).
5
Pominąwszy to, czy powód łączy swoje roszczenie z działaniem właściwej
jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, Sąd Okręgowy stwierdził, że odroczenie
utraty mocy obowiązującej art. 84d ust. 2 i 4 Ordynacji wyborczej z 1998 r. wyłącza
możliwość dochodzenia odszkodowania od Skarbu Państwa, wiązanego zarówno
z wydaniem aktu normatywnego (art. 4171
§ 1 k.c.), jak również z wydaniem
orzeczenia niezgodnego z prawem (art. 4171
§ 2 k.c.). Sąd I instancji stwierdził też,
że powód nie wypełnił przesłanek niezbędnych do skutecznego wystąpienia
z roszczeniem na podstawie powyższego przepisu, gdyż nie uzyskał wymaganego
prejudykatu stwierdzającego niezgodność tego orzeczenia z prawem we właściwym
postępowaniu. Wobec tego powoływanie się przez powoda na treść art. 4241b
k.p.c.
również nie miało uzasadnienia. Nie zaistniała także podstawa do przypisania
pozwanemu odpowiedzialności określonej w przepisie art. 4172
k.c., który dotyczy
możliwości ubiegania się o naprawienie wyrządzonej szkody na osobie powstałej
w związku z wykonywaniem zgodnie z prawem władzy publicznej. Powód nie
wykazał, aby poniósł jakąkolwiek szkodę na osobie w związku z wydaniem wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 19 grudnia 2013 r.
Wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda, za własne przyjął ustalenia faktyczne jak i stanowisko prawne, Sądu I
instancji.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, tj. art. 4171
§ 2 k.c. przez uznanie, że orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego stwierdzające niezgodność konkretnego przepisu prawa
z Konstytucją nie stanowi sui generis tzw. prejudykatu, niezbędnego dla
możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa, art.
4172
k.c. poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy okoliczności niniejszej
sprawy i względy słuszności uzasadniają zasądzenie na rzecz powoda stosownego
odszkodowania, mając na uwadze jego ciężkie położenie materialne, art. 5 w zw.
z art. 8 ust. 2, art. 21 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji i art. 22 w zw. z art. 8 ust. 2
Konstytucji RP.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia Sądu Apelacyjnego i
zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 20 000 zł wraz z odsetkami
6
ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty i zasądzenie od pozwanego
zwrotu kosztów procesu za I i II instancję, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia Sądu Apelacyjnego oraz Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu. Domagał się także zasądzenia od
Skarbu Państwa na rzecz pełnomocnika powoda ustanowionego z urzędu - radcy
prawnego J. B. kosztów zastępstwa w postępowaniu kasacyjnym wg załączonego
zestawienia kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Problematyka skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego
niezgodność aktu normatywnego z Konstytucją dla odpowiedzialności Skarbu
Państwa w sytuacji, w której odroczono utratę mocy obowiązującej przepisu
uznanego za niekonstytucyjny, jest przedmiotem licznych wypowiedzi orzecznictwa
i doktryny. Za utrwalone należy uznać w orzecznictwie Sądu Najwyższego
stanowisko, że określenie późniejszej daty utraty mocy obowiązującej aktu
normatywnego nie może być tłumaczone inaczej niż jego pozostawienie przez
oznaczony czas w porządku prawnym i oznacza, że Trybunał Konstytucyjny, mimo
stwierdzenia niezgodności aktu z przepisami wyższego rzędu, działając
w granicach kompetencji, utrzymuje w mocy normę prawną. Do wskazanej w
wyroku Trybunału Konstytucyjnego daty utraty mocy obowiązującej przepis musi
być uznany za zgodny z Konstytucją, a tym samym wyłączony jest skutek
retrospektywny takiego wyroku (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca
2003 r., III CZP 45/03, OSNC 2004, nr 9, poz. 136, z dnia 24 stycznia 2004 r.,
III CZP 112/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 61 i z dnia 23 czerwca 2005 r., III CZP
35/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 81, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia
2006 r., IV CSK 28/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 31 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 14 listopada 2008 r., V CZ 73/08, nie publ., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2011 r., I CSK 410/10).
Taki wyrok Trybunału Konstytucyjnego uniemożliwia wznowienie
postępowania zakończonego przed upływem terminu określonego w sentencji
wyroku (art. 4011
k.p.c.), chyba że została orzeczona indywidualna korzyść dla
osoby, która wniosła skargę konstytucyjną, jak również wyklucza odpowiedzialność
7
odszkodowawczą Skarbu Państwa. Jeżeli bowiem Trybunał Konstytucyjny, biorąc
pod uwagę chronioną Konstytucją wartość, korzysta z przyznanego mu
w Konstytucji uprawnienia i decyduje się na utrzymanie w mocy przepisu
sprzecznego z ustawą, umową międzynarodową lub Konstytucją, to tak długo, jak
on obowiązuje, żadnemu zachowaniu, do którego przepis się odnosi, nie można
przypisać bezprawności. Uznanie, że samo stwierdzenie niekonstytucyjności aktu
normatywnego jest wystarczające do przypisania Skarbowi Państwa
odpowiedzialności za bezprawie legislacyjne, a odroczenie wejścia w życie
orzeczenia Trybunału nie ma żadnego znaczenia, musiałoby prowadzić do
dysfunkcjonalności w działalności organów państwa (uchwała Sądu Najwyższego
dnia 7 grudnia 2007 r., III CZP 125/07). Wobec tego wyłączone było zastosowanie
w rozpoznawanej sprawie przepisu art. 4171
§ 2 k.c.
Jak wynika z treści zarzutu skargi kasacyjnej, skarżący nie kwestionuje
stanowiska Sądów obu instancji, które wynikało z przedstawionego poglądu
wykluczającego odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie przepisu art. 4171
§ 2 k.c. Zarzucając jego błędną wykładnię, twierdzi, że orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego stwierdzające niezgodność konkretnego przepisu prawa
z Konstytucją stanowi sui generis tzw. prejudykat, niezbędny dla możliwości
dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. W jego opinii, w przypadku, gdy
prawomocne orzeczenie sądowe wydano na podstawie aktu normatywnego
niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, to
tzw. przesądu dokonuje Trybunał Konstytucyjny ustalający niezgodność tego aktu
normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Rozstrzygnięcie tego zagadnienia prawnego w okolicznościach
przedmiotowych sprawy nie ma znaczenia, a to z uwagi na brak podstaw do
przypisania odpowiedzialności Skarbowi Państwa. Jednakże wykładnia językowa
przepisu art. 4171
§ 2 k.c. wskazuje, że możliwość żądania naprawienia szkody
wyrządzonej przez prawomocne orzeczenie, które zostało wydane na podstawie
aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową lub ustawą,
aktualizuje się po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego
orzeczenia z prawem. „Przepisem odrębnym, który stanowiłby inaczej” (art. 4171
§ 2 zd. 1 k.c.), tj. zezwalającym poszkodowanym na dochodzenie wyrównania
8
szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego
z prawem bez wcześniejszego stwierdzenia jego niezgodności z prawem
(bez uzyskania prejudykatu) nie jest, w okolicznościach tej sprawy, przywołany
przez skarżącego przepis art. 4241
b k.p.c.
Nie ma podstaw do przyjęcia, że sądy obu instancji dopuściły się naruszenia
przepisu art. 4172
k.c. Stanowi on wyjątkową podstawę odpowiedzialności
odszkodowawczej władzy publicznej, gdyż dotyczy przypadku odpowiedzialności za
szkodę wyrządzoną legalnym wykonywaniem władzy publicznej. Norma przepisu
art. 4172
k.c. nie wskazuje jak przy odpowiedzialności na zasadzie słuszności
należy oceniać przesłankę związku przyczynowego, nie wyklucza się zupełnie
wyjątkowego odstąpienia od kryterium normalności następstw. Drugą przesłanką
powstania odpowiedzialności z tego przepisu jest to, aby przyznania kompensacji
wymagały „względy słuszności”.
Zakres kompensacji przy tej podstawie odpowiedzialności ograniczony został
tylko do sytuacji, gdy wyrządzona została szkoda na osobie, a więc w warunkach
określonych normą art. 445 k.c. w zw. z art. 444 k.c. Nie jest dopuszczalne żądanie
zadośćuczynienia za legalnie wyrządzoną szkodę niemajątkową na podstawie art.
448 k.c. z powołaniem się na naruszenie dobra osobistego innego niż objętego
ochroną art. 445 k.c. w zw. z art. 444 k.c. Skarżący powoływał się na naruszenie
czci, dobrego imienia, utratę zaufania w kręgu najbliższych osób i środowisku
lokalnej polityki, a więc na dobra osobiste, których uszczerbek nie jest objęty
ochroną przepisu art. 4172
k.c. Dodać należy, że w postępowaniu przed Sądami
obu instancji skarżący nie przedstawił twierdzeń faktycznych i dowodów na ich
wsparcie pozwalających na zbadanie przesłanek do zastosowania tego przepisu.
Zaskarżony wyrok nie narusza wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów
Konstytucji, tj. art. 5 w zw. z art. 8 ust. 2, art. 21 w zw. z art. 8 ust. 2, art. 22 w zw.
z art. 8 ust. 2. Uzasadnienie zarzutów wymienionych norm konstytucyjnych
ograniczało się do stwierdzenia, że powód zaciągając pożyczkę w kwocie 4.770 zł
określił jej cel, którym było rozpoczęcie działalności gospodarczej, zaś
zaksięgowanie tej kwoty na rachunku bankowym komitetu wyborczego wyborców
9
powiatu […] było błędem banku. Orzeczony przepadek kwoty pożyczki uniemożliwił
skarżącemu rozpoczęcie prowadzonej działalności.
Przede wszystkim podkreślić należy, że Trybunał Konstytucyjny nie
zakwestionował zasady wynikającej z przepisu art. 84d ustawy z dnia 16 lipca
1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw
(jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. nr 176, poz. 1100), że korzyści (jej równowartości)
uzyskane w sposób sprzeczny z prawem ulegają przepadkowi. Celem przepisu art.
84d jest, jak wskazał Trybunał, zapobieżenie bogaceniu się komitetów wyborczych
dzięki gromadzeniu środków finansowych z naruszeniem prawa, bo tylko tak
konsekwentne unormowanie gwarantuje przejrzystość i legalność finansowania
wyborów. Wymaganiom, jakie wynikają z art. 2 i art. 46 Konstytucji nie odpowiadał
tryb orzekania o przepadku korzyści majątkowej lub jej równowartości z art. 84 d
ust. 2-4. U podstaw orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności
z Konstytucją nie leżało dążenie do wyeliminowania instytucji przepadku korzyści,
lecz - przeciwnie - wzbogacenie treści przepisów uznanych za niekonstytucyjne tak,
by tworzyły klarowny mechanizm orzekania przepadku.
Z uzasadnienia podniesionych zarzutów wynika, że skarżący podważa
zasadę przepadku korzyści majątkowej, która nie miała na celu finansowania
wyborów, nie zaś przewidziany ustawą, a zakwestionowany przez Trybunał
Konstytucyjny, tryb dochodzenia roszczeń Skarbu Państwa związanych
z przepadkiem. Niezależnie od tego stwierdzić należy, że prawo własności nie jest
prawem absolutnym i na mocy orzeczenia sądowego możliwa jest ingerencja w tym
zakresie. Tego rodzaju działania nie stanowią naruszenia gwarancji własności i są
koniecznym elementem porządku prawnego ze względu na art. 1 Konstytucji RP,
tj. zasadę interesu ogólnego. Orzeczenie przepadku określonej sumy pieniężnej
nie jest ograniczeniem wolności działalności gospodarczej w rozumieniu
konstytucyjnym.
Wobec tego na podstawie art. 39814
Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną.
O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 98, 99 k.p.c., w tym
o kosztach zastępstwa procesowego na rzecz pełnomocnika z urzędu
i pełnomocnika pozwanego na podstawie § 6 ust. 6, § 12 ust. 4 pkt 2 i § 15
10
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490).