Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 238/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa B. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 kwietnia 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 5 400 zł (pięć
tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K., po rozpoznaniu sprawy z powództwa B. G. przeciwko
Skarbowi Państwa – Wojewodzie M., wyrokiem z dnia 7 grudnia 2012 r. zasądził
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 785.787 zł, natomiast dalej idące
powództwo oddalił. Ustalił, że orzeczeniem Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
w G. z dnia 5 października 1956 r. – wydanym na podstawie dekretów z dnia 5
września 1947 r. o przejściu na własność Skarbu Państwa mienia pozostałego po
osobach przesiedlonych do Z.S.R.R. (Dz. U. Nr 59, poz. 318 ze zm.) i z dnia 27
lipca 1949 r. o przejęciu na własność Państwa nie pozostających w faktycznym
władaniu właścicieli nieruchomości ziemskich, położonych w niektórych powiatach
województwa białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i krakowskiego (Dz. U. Nr
46, poz. 339 ze zm.) – zostały przejęte na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości
położone w Ł. o łącznym obszarze 933 ha, w tym grunty należące do P. G. i jego
syna J. G.
Decyzją z dnia 23 września 2003 r. Wojewoda M., na podstawie art. 156 § 1
pkt 2, art. 157 § 1 i 2 oraz art. 158 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks
postępowania administracyjnego (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze
zm.; obecnie: Dz. U. z 2013 r., poz. 267 ze zm. – dalej: „k.p.a.”), stwierdził
nieważność tego orzeczenia w części dotyczącej przejęcia na własność Skarbu
Państwa nieruchomości obejmującej parcele bliżej oznaczone w decyzji, a w
części dotyczącej przejęcia na własność Skarbu Państwa pozostałych parcel
oznaczonych w decyzji stwierdził, że orzeczenie to zostało wydane z naruszeniem
prawa, lecz ze względu na nieodwracalne skutki prawne nie orzekł o jego
nieważności. Na podstawie tej decyzji powodowi zwrócono nieruchomość położoną
w Ł., składającą się z działek nr […], stanowiącą las o łącznym obszarze 6,98 ha.
Po odzyskaniu nieruchomości powód wyciął większość rosnących na niej drzew, a
uzyskane drewno sprzedał. Obecnie rośnie na niej trochę drzew
kilkudziesięcioletnich i trochę młodych z odnowień, liczących około 4 – 5 lat.
W dniu 27 grudnia 2005 r. powód wystąpił do Wojewody M. z wnioskiem o
odszkodowanie za użytkowanie i eksploatację lasu, który odzyskał oraz o
3
rekompensatę za nieruchomości, które nie mogły być zwrócone ze względu na
nieodwracalne skutki prawne. Decyzją z dnia 5 marca 2007 r. Wojewoda odmówił
przyznania odszkodowania, uznając, że powód nie wykazał szkody.
Spadek po P. G. nabyli syn J. G. i córka S. G. – po ½ części, a spadek po J.
G. – żona M. T. i syn B. G. – po ½ części. Z kolei spadek po zmarłej w dniu 12
sierpnia 2007 r. M. T. nabyli mąż S. T. i B. G. po ½ części. Umową z dnia 17
czerwca 2009 r. S. T. darował swój udział w spadku po M. T. - B. G.
Wartość nieruchomości o obszarze 5,8091 ha, które nie zostały zwrócone ze
względu na nieodwracalne skutki prawne orzeczenia z dnia 5 października 1956 r.
– według stanu tych nieruchomości z 1956 roku, a cen z 2003 roku – przy
uwzględnieniu udziału powoda we wspólności majątku spadkowego, wynosi
506.000 zł.
Z nieruchomości, które zwrócono powodowi w 2003 r., Skarb Państwa –
Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych, Nadleśnictwo w Ł., pozyskiwał drewno. W
latach 1956 – 2003 pozyskał łącznie 466,10 m3
drewna o wartości według cen z
2003 r. – 36.130 zł, a według cen z chwili orzekania – 279 787 zł. Nadleśnictwo w Ł.
prowadziło planową gospodarkę leśną, połączoną z pozyskiwaniem drewna i
nasadzeniami, którą w odniesieniu do zwróconych nieruchomości zakończono z
dniem 3 września 2003 r.
Sąd Okręgowy przyjął, że, zgodnie z art. 160 § 1 k.p.c. powodowi
przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za rzeczywistą szkodę, poniesioną
na skutek wydania decyzji z naruszeniem prawa i stwierdzeniem jej częściowej
nieważności. Uznał, że rzeczywistą szkodę powoda stanowi utrata nieruchomości
należących do jego poprzedników prawnych, które nie zostały zwrócone,
i obniżenie wartości zwróconych nieruchomości, spowodowane wycinką drzew.
Odpowiada ono wartości wyciętego drewna, która – przy uwzględnieniu udziału
powoda we wspólności majątku spadkowego – wyraża się kwotą 279 787 zł.
W konsekwencji, Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda kwotę 785 787 zł.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 kwietnia
2013 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądzoną nim kwotę
4
785 787 zł zastąpił kwotą 506 000 zł, a w pozostałej części powództwo i apelację
oddalił.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
oraz rozstrzygnięcie o żądaniu odszkodowania za przejęte nieruchomości, które nie
zostały przez pozwanego zwrócone, dokonał natomiast odmiennej oceny prawnej
żądania odszkodowania za obniżenie wartości pozostałych nieruchomości.
Podkreślił, że prowadzenie gospodarki leśnej z natury rzeczy nie prowadzi do
obniżenia wartości nieruchomości, lecz jest zwykłym sposobem korzystania z niej,
gdyż las przez dokonywane nasadzenia lub naturalny rozsiew jest odtwarzany,
a pozyskiwane drewno stanowi pożytki nieruchomości w rozumieniu art. 53 § 1 k.c.
W istocie więc tak sformułowane żądanie nie dotyczyło rzeczywistej straty, lecz
utraconych korzyści, powód domagał się bowiem odszkodowania odpowiadającego
wartości wyciętego drewna i nawet nie próbował wskazać na jakiekolwiek fakty,
które dawałyby podstawę do przyjęcia, że wartość nieruchomości w chwili jej
odzyskania była mniejsza niż w chwili utraty. Nie zostały też wykazane żadne fakty
dające podstawę do porównania wartości nieruchomości w chwili jej utraty przez
poprzedników prawnych powoda i w chwili jej odzyskania, a tym samym do
wyliczenia szkody odpowiadającej tej różnicy. Przyjmując, że zasądzona przez Sąd
pierwszej instancji kwota 279.787 zł stanowi równowartość utraconych korzyści,
Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i w tym zakresie powództwo oddalił,
ponieważ wadliwa decyzja administracyjna została wydana przed wejściem w życie
Konstytucji, a w takiej sytuacji odszkodowane przysługujące na podstawie art. 160
§ 1 k.p.a. nie obejmuje korzyści utraconych wskutek wydania decyzji.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód, powołując się
na podstawę przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wniósł o jego uchylenie
w części oddalającej powództwo o zasądzenie kwoty 279.787 zł i przekazanie
sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania ewentualnie orzeczenie co do
istoty sprawy i oddalenie apelacji. Wskazał na naruszenie art. 361 § 2 k.c. przez
przyjęcie, że szkoda w postaci wartości drewna pozyskanego w latach 1956 – 2003
nie skutkowała zmniejszeniem wartości nieruchomości oraz że domaganie się
odszkodowania w kwocie odpowiadającej wartości pozyskanego drewna stanowi
szkodę rozumianą jako lucrum cessans, i art. 160 § 1 k.p.a. przez przyjęcie,
5
że wartość drzew wyciętych w okresie władania nieruchomością przez Skarb
Państwa nie stanowi dla właściciela odzyskanej nieruchomości rzeczywistej szkody.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z uchwałą pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia
31 marca 2011 r., III CZP 112/10 (OSNC 2011, nr 7-8, poz. 75), do roszczeń
o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną wydaną
przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub wydanie z naruszeniem art.
156 § 1 k.p.a. stwierdzono po tym dniu, ma zastosowanie art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a.
Jeżeli ostateczna wadliwa decyzja administracyjna została wydana przed dniem
wejścia w życie Konstytucji, odszkodowanie przysługujące na podstawie art. 160
§ 1 k.p.a. nie obejmuje korzyści utraconych wskutek jej wydania, choćby ich utrata
nastąpiła po wejściu w życie Konstytucji. Uchwała ta jako zasada prawna wiąże
składy orzekające Sądu Najwyższego (art. 61 § 6 i art. 62 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 499
ze zm.).
Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku uwzględnił wykładnię dokonaną
w powołanej uchwale i nie kwestionuje jej również skarżący, istota sporu
sprowadza się natomiast do rozstrzygnięcia kwestii, czy dokonywane przez Skarb
Państwa pozyskiwanie drewna w czasie władania od 1956 r. nieruchomością leśną
o obszarze 6,9815 ha, stanowi dla powoda, który w 2003 r. odzyskał tę
nieruchomość, szkodę rzeczywistą, polegającą na zmniejszeniu wartości
nieruchomości o wartość wyciętych drzew, czy też drewno pozyskane z wyciętych
drzew należy uznać za utracone korzyści.
Podejmując ten problem trzeba przypomnieć, że zgodnie z art. 361 k.c.,
zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne
następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. W powyższych
granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy,
naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści,
które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Zarówno
w orzecznictwie, jak i w doktrynie podkreśla się, że art. 361 § 2 k.c. wskazuje
jedynie zakres szkody podlegającej naprawieniu, natomiast nie definiuje pojęcia
6
szkody. Powszechnie przyjmuje się, że szkodą jest każdy uszczerbek w dobrach
prawnie chronionych, z którym ustawa wiąże powstanie odpowiedzialności
odszkodowawczej. Może on przybrać postać straty, którą poszkodowany poniósł
w wyniku zdarzenia szkodzącego (damnunm emergens) oraz utraconych korzyści
(lucrum cessans). Strata wyraża się w zmianie stanu majątkowego
poszkodowanego i może polegać na zmniejszeniu się jego aktywów przez utratę,
ubytek lub zniszczenie poszczególnych składników majątku albo ich uszkodzenie
lub utratę wartości, a także na zwiększeniu pasywów przez powstanie nowych
zobowiązań lub zwiększenie już istniejących. Z kolei utrata korzyści polega na
niepowiększeniu się majątku poszkodowanego, które nastąpiłoby, gdyby nie
zaistniało zdarzenie wyrządzające szkodę. W orzecznictwie i w doktrynie przyjmuje
się, że szkoda polegająca na nieuzyskaniu pożytków naturalnych i cywilnych, które
rzecz przynosi, stanowi lucrum cessans. Jeżeli natomiast pobranie pożytków
spowodowało zmniejszenie wartości rzeczy, wchodzi również w grę rzeczywisty
uszczerbek, czyli damnum emergens (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
3 października 1979 r., II CR 304/79, OSNCP 1980, nr 9, poz. 164, z dnia
31 marca 1987 r., I CR 287/86, nie publ., z dnia 10 kwietnia 1997 r., II CKN 92/97,
nie publ., z dnia 28 stycznia 1999 r., III CKN 133/98, nie publ., z dnia 21 czerwca
2001 r., IV CKN 382/00, Monitor Prawn. 2003, nr 1, s. 33, z dnia 18 stycznia 2002 r.,
I CKN 132/01, nie publ., z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CK 495/02, nie publ., z dnia
26 stycznia 2005 r., V CK 426/04, nie publ., z dnia 15 listopada 2002 r., V CKN
1325/00, nie publ., z dnia 14 października 2005 r., III CK 101/05, nie publ., z dnia
29 listopada 2006 r., II CSK 259/06, nie publ., z dnia 24 sierpnia 2007 r., V CSK
174/07, nie publ., z dnia 23 listopada 2007 r., IV CSK 281/07, nie publ., z dnia
19 czerwca 2008 r., V CSK 18/08, nie publ. i z dnia 28 maja 2014 r., I CSK 419/13,
nie publ.).
Zgodnie z art. 53 § 1 k.c., pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne
odłączone od niej części składowe, o ile według zasad prawidłowej gospodarki
stanowią normalny dochód z rzeczy. Dochód normalny natomiast, to taki, który ma
charakter stałych lub okresowych przychodów, jakie przynosi rzecz według zasad
prawidłowej gospodarki, np. owoce, płody rolne, mleko, przychówek zwierząt,
piasek lub żwir pobrany z nieruchomości (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
7
23 listopada 1950 r., C 355/50, OSN 1951, nr 2, poz. 50 i z dnia 31 marca 1987 r.,
I CR 287/86, nie publ.).
Dla oceny, czy drewno pozyskane na skutek wycięcia drzew rosnących na
nieruchomości stanowiącej las może być uznane za jej pożytek naturalny, istotne
znaczenie mają konkretne okoliczności, w jakich doszło do wycinki drzew. Nie
mieści się w pojęciu pożytków drewno pochodzące z drzew wykarczowanych
w związku ze zmianą charakteru działki leśnej. Tak samo trzeba ocenić sytuację,
w której doszło do zdewastowania lasu przez rabunkowe wykarczowanie drzew
wyłącznie w celu uzyskania korzyści majątkowej. Jeżeli natomiast dokonywanie
wyrębu drzew odbywało się według zasad prawidłowej gospodarki leśnej, w ramach
której dokonuje się planowej wycinki oraz nowych nasadzeń, drewno uzyskane
z wyciętych drzew trzeba uznać za pożytek naturalny w rozumieniu art. 53 § 1 k.c.
Rozważany problem był przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego
w uzasadnieniu wyroku z dnia 29 stycznia 1971 r., III CRN 441/70 (nie publ.).
Rozważając wysokość wynagrodzenia za korzystanie z cudzej nieruchomości, Sąd
Najwyższy przyjął, że wycięcie lasu w ramach prawidłowej gospodarki jest
równoznaczne z pozyskaniem pożytków, nie stanowi jednak pożytków dewastacja
lasu spowodowana jego nadmiernym wykarczowaniem. Podobne stanowisko zajął
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 23 października 1975 r., III CZP
71/75, stwierdzając, że jeżeli wyrąb drzewa z lasu odbywa się w ramach
prawidłowej gospodarki leśnej, polegającej na sukcesywnym usuwaniu określonej
ilości starodrzewu i zastępowaniu go sadzonkami młodych drzew, uzyskane
drewno stanowi pożytek naturalny w rozumieniu art. 53 § 1 k.c. (zob. OSNCP 1976,
nr 5, poz. 100).
Z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku, którymi Sąd
Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.), wynika, że Nadleśnictwo w Ł.
w imieniu pozwanego Skarbu Państwa w latach 1956 – 2003 na zwróconych
powodowi w 2003 r. gruntach leśnych o obszarze 6,9815 ha prowadziło planową
gospodarkę leśną połączoną z wycinką drzew i nasadzeniami oraz że w okresie
tym pozyskało łącznie 466,10 m3
drewna. Wartość pozyskanego drewna według
cen z chwili zwrotu nieruchomości powodowi wyrażała się kwotą 36.130 zł,
8
a według cen z chwili wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji – kwotą 279.787
zł. Po odzyskaniu nieruchomości powód wyciął większość rosnących na niej drzew.
Obecnie na gruntach o obszarze 6,9815 ha rośnie „trochę drzew
kilkudziesięcioletnich i trochę młodych w wieku około 4 – 5 lat”. W świetle tych
ustaleń Sąd Apelacyjny niewadliwie przyjął, że pozyskane przez pozwanego
drewno stanowiło pożytki naturalne nieruchomości leśnej (art. 53 § 1 k.c.), a ich
utrata stanowiła lucrum cessans (art. 361 § 2 k.c.).
Skarżący, kwestionując trafność podjętego zaskarżonym wyrokiem
rozstrzygnięcia, podnosi, że na skutek dokonywania przez pozwanego wyrębu
drzew w latach 1956 – 2003 r. wartość odzyskanej nieruchomości uległa obniżeniu
o wartość pozyskanego drewna, czyli o kwotę 279 787 zł, wobec czego kwota ta
stanowi jego stratę, a więc szkodę rzeczywistą podlegająca naprawieniu na
podstawie art. 160 § 1 k.p.a. Taka kwalifikacja postaci szkody nie może być jednak
w świetle poczynionych w sprawie ustaleń faktycznych uznana za prawidłową.
W praktyce mogą wystąpić sytuacje, w których pobranie pożytków naturalnych
doprowadzi do obniżenia wartości nieruchomości, co będzie stanowiło stratę
poniesioną przez poszkodowanego. Nie można jednak w takich sytuacjach
przyjmować, że szkodę w postaci zmniejszenia wartości nieruchomości stanowi
wartości nieuzyskanych pożytków naturalnych. Ewentualna strata tego rodzaju
wymaga udowodnienia, natomiast skarżący – jak stwierdził Sąd Apelacyjny – nie
wskazał żadnych innych faktów świadczących o tym, że wartość odzyskanej przez
niego nieruchomości uległa zmniejszeniu. Nie twierdził też, by pozwany uchybił
zasadom gospodarki leśnej określonym w ustawie z dnia 20 grudnia 1949 r.
o państwowym gospodarstwie leśnym (Dz. U. Nr 63, poz. 494 ze zm.), a po dniu
1 stycznia 1992 r. w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach (jedn. tekst: Dz. U.
z 2014 r., poz. 1153), zwłaszcza by pozyskiwał drewno w granicach
przekraczających możliwości produkcyjne lasu. Przepisy obu wymienionych ustaw
nakładały obowiązek prowadzenia gospodarki leśnej z uwzględnieniem m.in.
zasady trwałości i utrzymania lasów oraz powiększania zasobów leśnych.
Trzeba dodać, że – zgodnie z regułą wynikającą z art. 6 k.c. – ciężar
wykazania szkody, jej postaci i rozmiaru spoczywał na skarżącym.
9
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 98 § 1 i 2
oraz art. 99 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz w związku z art. 11 ust.
3 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
(jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1150). Wysokość tych kosztów została
określona na podstawie § 6 pkt 7 w związku z § 12 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jedn. tekst: Dz. U.
z 2013 r., poz. 490).