Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 332/13
POSTANOWIENIE
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie ze skargi E. J., wniesionej przeciwko K. Ł., H. Ł., M. Ł.-W.
i E. Ł., o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem
zaocznym Sądu Rejonowego w K.
z dnia 24 listopada 1983 r., wydanym
w sprawie z powództwa K. Ł.
przeciwko S. H. i S. H.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej K. Ł.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 22 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił zażalenie od
postanowienia Sądu Rejonowego w K., którym Sąd ten w sprawie o wznowienie
postępowania uchylił wyrok zaoczny w sprawie sygn. …885/83/P w sprawie z
powództwa K. Ł. przeciwko S. H. i S. H. o wykup gruntu i pozew odrzucił.
Sąd Rejonowy powołując treść art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. wskazał, że w dacie
wniesienia sprawy wykup gruntu sygn. … 885/83/P pozwani nie żyli, co wobec
skierowania pozwu przeciwko osobom nie mającym zdolności sądowej stanowi
zarówno podstawę wznowienia postępowania, jak i podstawę do jego odrzucenia.
Uznał za zbędne badanie możliwości obrony praw przez stronę, jako że zmarły nie
ma możliwości reprezentowania się w postępowaniu sądowym, a ustanowienie
kurateli procesowej nie sanuje braków zdolności sądowej.
Sąd drugiej instancji nie podzielił zarzutu powoda K. Ł. co do braku
legitymacji czynnej skarżącej E. J., która w jego ocenie wykazała następstwo
prawne po S. i S. małż. H. za pomocą dokumentów urzędowych w postaci
postanowień sądu o stwierdzeniu nabycia spadku oraz aktami stanu cywilnego.
Legitymację uzasadniało też żądanie skargi zmierzające do rozstrzygnięcia o
charakterze formalnym i zachowawczym dla prawa własności pozostałych
spadkobierców (art. 209 k.c.), których udział nie był konieczny. Uznał także, że
skarga została wniesiona w terminie określonym w art. 407 § 1 k.p.c., istotna jest
bowiem data, w której strona dowiedziała się o treści wyroku, a nie data, w której
przy zachowaniu należytej staranności mogła się o niej dowiedzieć. Skarżąca o
treści wyroku mogła się dowiedzieć w okresie pomiędzy dniem złożenia wniosku o
udostępnienie akt sprawy do wglądu tj. 9 października a dniem wydania
dokumentów tj. 28 października 2008 r., a nie w dacie zapoznania się z opinią
biegłego geodety w dniu 8 maja 2008 r., gdy uzyskała jedynie wiedzę o zapadnięciu
wyroku. Nie jest to także data uzyskania zgody na wgląd do akt, bo były
przechowywane w archiwum a nadto należy uwzględnić okres wakacyjny i chorobę
matki pełnomocnika. Za zachowany uznał również termin pięcioletni określony w art.
408 k.p.c., podstawę skargi stanowiło bowiem pozbawienie właścicieli
nieruchomości możności działania na skutek naruszenia art. 144 k.p.c., które
3
zostało wykazane brakiem podstaw do ustanowienia kuratora dla nieżyjących
właścicieli i spowodowaną tym nieważnością postępowania. Nawet gdyby wskazani
jako pozwani właściciele nieruchomości żyli, to i tak sposób doręczenia pism
procesowych był nieprawidłowy. Z tych przyczyn za chybiony uznał również zarzut
naruszenia art. 401 pkt 2 k.p.c. oraz - wobec treści żądania skargi - zarzut nie
ustalenia kręgu spadkobierców właścicieli, w tym niezłożenia aktów zgonu O. R., S.
H. i E. M. Fakt śmierci tych osób jest bowiem niewątpliwy i został potwierdzony
prawomocnymi postanowieniami Sądu Grodzkiego w K. uznającymi dwoje
pierwszych za zmarłych oraz Sądu Powiatowego dla m. Ł. stwierdzającego nabycie
spadku po E. M.
W skardze kasacyjnej uczestnik postępowania K. Ł. wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K. Zarzucił naruszenie art. 412 § 2 k.p.c. i w
konsekwencji tego naruszenia również art. 367 § 1, art. 375 i 385 w zw. z art. 391 §
1 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c., naruszenie art. 407 § 1, 412 § 1, 408 k.p.c., 401 pkt 2
oraz 143, art. 72 § 1 w zw. z 72 § 2 w zw. z 406 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 412 § 2 k.p.c. i art. 367 § 1, art. 375 i 385 w zw. z art.
391 § 1 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. zmierza do zakwestionowania formy orzeczenia
Sądu drugiej instancji wskutek błędnego zakwalifikowania środka zaskarżenia jako
zażalenia i rozpoznania go na posiedzeniu niejawnym, mimo że Sąd Rejonowy
odrzucił pozew w punkcie drugim wyroku, a więc powinien być, zdaniem
skarżącego, rozpoznany jako apelacja.
Artykuł 412 § 2 k.p.c. przewiduje w postępowaniu ze skargi o wznowienie
postępowania, po ponownym rozpoznaniu sprawy, wydanie dwóch rodzajów
rozstrzygnięć – merytorycznych (oddalenie skargi albo jej uwzględnienie i zmianę
zaskarżonego orzeczenia) oraz formalnych (uchylenie wyroku i odrzucenie pozwu
albo umorzenie postępowania). W postępowaniu procesowym dla rozstrzygnięć co
do istoty sporu, merytorycznych, przewidziana jest forma wyroku (art. 316 § 1
k.p.c.), natomiast forma postanowienia właściwa jest dla wszystkich innych, w tym
rozstrzygnięć o charakterze formalnym, kończących postępowanie w sprawie (art.
4
354 k.p.c.). Rozstrzygnięcia w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia
postępowania, nawet gdy są wydawane w dacie wyroku powinny przybrać formę
oddzielnego postanowienia. Forma orzeczenia uchylającego wyrok i orzekającego
o odrzuceniu pozwu lub umorzeniu postępowania nie została unormowana w art.
412 § 2 k.p.c. w sposób szczególny, a więc zastosowanie będą miały zasady
ogólne. Utrwalony jest pogląd, że o rodzaju środka zaskarżenia przysługującego
stronie decyduje treść wydanego orzeczenia, a nie jego forma i dlatego gdy
rozstrzygnięcie o charakterze formalnym przybrało formę wyroku należy je
zakwalifikować jako postanowienie, które podlega zaskarżeniu zażaleniem.
Pozytywną konsekwencją dla skarżącego jest jedynie brak możliwości odrzucenia
właściwego środka zaskarżenia – zażalenia, jeżeli dostosował on formę tego
środka do formy orzeczenia i złożył go z przekroczeniem ustawowego terminu.
Z tych względów, sąd stosując art. 412 § 2 k.p.c. powinien w razie częściowego
oddalenia skargi orzec w tej części wyrokiem a co do pozostałej części uchylić
wyrok i odrzucić pozew nadając orzeczeniu formę odrębnego postanowienia.
W niniejszej sprawie Sąd pierwszej instancji orzekł co do istoty sprawy co do
części skargi a w pozostałym zakresie wydał orzeczenie formalne co do przeszkody
do toczenia się postępowania w postaci brak zdolności sądowej strony.
Zamieszczenie postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu w wyroku nie
pozbawia go tego charakteru i zakwalifikowanie środka zaskarżenia
zatytułowanego „apelacja” jako zażalenie było prawidłowe.
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej zmierzają do zakwestionowania
stanowiska Sądu drugiej instancji, że skarżąca zachowała termin do wniesienia
skargi oraz wykazała istnienie podstawy wznowienia, a nadto do zakwestionowania
oparcia rozstrzygnięcia na podstawie braku zdolności sądowej pozwanych
w sprawie wznawianej.
Wbrew argumentom podniesionym w skardze kasacyjnej nie zachodzi
naruszenie terminu do wniesienia skargi określonego art. 408 k.p.c. skoro skarżąca
w skardze jako podstawę wznowienia wskazała pozbawienie możności działania.
Oparcie rozstrzygnięcia przez sąd na przesłance braku zdolności sądowej, nie
powołanej w skardze, co do której przepis ten wyznacza termin pięcioletni od daty
5
uprawomocnienia się wyroku, pozostaje bez znaczenia dla oceny zachowania
terminu do wniesienia skargi.
Zarzut naruszenia art. 407 § 1 k.p.c. skarżący opiera na twierdzeniu,
że początek biegu terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania
wyznacza data, w której strona dowiedziała się o wyroku i jego skutkach, a nie data,
w której strona dowiedziała się o treści wyroku.
Artykuł 407 § 1 k.p.c. określa początek biegu terminu do złożenia skargi jako
datę uzyskania wiedzy o podstawie wznowienia, a w wypadku podstawy
pozbawienia możności działania jako datę, w której strona dowiedziała się o wyroku.
Wykładnia pojęcia „wiedzy strony o wyroku” nie jest jednolita, ale dominujące jest
stanowisko, że o początku biegu terminu przesądza fakt dowiedzenia się o wyroku,
a nie data, w której skarżący mógł się o nim dowiedzieć, czy o jego treści
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2000 r., IV CKN 2/00, OSNC
2000, nr 10, poz. 192, Biul. SN 2000, nr 6, poz. 14, z dnia 23 listopada 2007 r.,
IV CZ 90/07, z dnia 11 maja 2012 r., II CZ 8/12 – nie publ.). Prezentowane jest
również stanowisko przeciwne, zgodnie z którym decydująca jest data faktycznego
zapoznania się z treścią wyroku (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
25 kwietnia 2007 r., IV CZ 14/07, nie publ.). Przyjąć należy, że skoro omawiany
przepis wiąże początek biegu terminu do wniesienia skargi z dniem, w którym
strona dowiedziała się o podstawie wznowienia, to istotne znaczenie należy
przypisać powzięciu przez stronę faktycznej wiedzy o okoliczności decydującej
o zaistnieniu tej podstawy. Wiedza ta powinna umożliwić stronie zarówno
możliwość zakwalifikowania danych okoliczności jako spełniających przesłanki
podstawy wznowienia, jak i wiarygodną ocenę prawdopodobnego ich wpływu na
wynik sprawy. W wypadku podstawy pozbawienia możności działania początek
terminu wyznacza wiedza o wyroku, z tym że powinna ona faktycznie umożliwić
stronie możliwość jego zidentyfikowania i stwierdzenia, że dotyczy jej lub jej
poprzedników prawnych. Nie może być to zatem data, w której strona dowiaduje się
z prywatnej opinii geodezyjnej o wyroku Sądu Rejonowego, bez sprawdzenia, czy
taki wyrok istotnie zapadł i czy uzasadnia on podstawę wznowienia, którą w tym
wypadku jest pozbawienie strony możności działania. Termin ten w niniejszej
sprawie biegnie od dnia, w którym strona ujawniła wiedzę o istnieniu wyroku
6
składając pierwsze pismo do sądu o udostępnienie wglądu do akt. Bez znaczenia
pozostają przy tym okoliczności związane ze stanem zdrowia pełnomocnika lub
jego rodziny, czy okresem wakacyjnym. Termin trzymiesięczny na wniesienie skargi
jest przeznaczony na zapoznanie się z aktami sprawy, w której zapadł wyrok,
analizę przebiegu postępowania w kontekście podstawy wznowienia i wniesienie
skargi. Wniosek o wydanie odpisów oraz ich doręczenie realizuje jedynie zasadę
jawności postępowania cywilnego i nie może być utożsamiany z czynnością
sądową umożliwiającą stronie wniesienie skargi o wznowienie postępowania
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2012 r., II CZ 8/12, nie publ.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 401 pkt 2 k.p.c. oraz art. 143 k.p.c.
kwestionującego istnienie wskazanej przez skarżącą podstawy wznowienia
stwierdzić należy, że art. 143 k.p.c. nie miał w niniejszej sprawie zastosowania.
Ustanowienie w sprawie wznawianej kuratora dla nieznanych z miejsca pobytu
właścicieli nieruchomości S. H. i S. H. na podstawie art. 144 k.p.c. nie mogło
wywrzeć skutku prawnego w stosunku do nieżyjących pozwanych oraz do ich
następców prawnych, których nie obejmowało. Wbrew twierdzeniu uczestnika,
zgodnie z ustalonym stanowiskiem orzecznictwa przepis ten nie obejmuje wypadku,
gdy miejsce pobytu strony nie jest znane z uwagi na jej śmierć (postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2006 r., II CSK 86/05, z dnia 15 grudnia 2010
r., II CZ 150/10, nie publ., wyrok z dnia 3 lipca 2003 r., III CK 124/02, nie publ.).
Wskazane w skardze orzeczenie z lat czterdziestych ubiegłego wieku zapadło w
okresie bezpośrednio powojennym, w odmiennej sytuacji faktycznej i społecznej,
natomiast zarówno w latach osiemdziesiątych, jak i obecnie nie ma podstaw do
rozszerzającej wykładni tego przepisu. Trafnie przyjął więc Sąd drugiej instancji, że
została wykazana podstawa określona w art. 401 pkt 2 w postaci niemożności
działania spadkobierców pierwotnych właścicieli nieruchomości.
Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia art. 412 § 1 k.p.c. uzasadniony
pominięciem zasady związania sądu podstawą wznowienia. Skarżąca w skardze
wskazała na pozbawienie możności działania następców prawnych pierwotnych
właścicieli nieruchomości, którzy w dacie wniesienia pozwu nie żyli i wniosła
o wznowienie postępowania oraz o oddalenie powództwa w sprawie o wykup
gruntu. Fakt śmierci właścicieli przed datą wniesienia pozwu wskazywany był na
7
uzasadnienie prawidłowego twierdzenia, że pozwanymi w sprawie o wykup powinni
być ich spadkobiercy, a skoro nie brali udziału postępowaniu, to zachodzi
wskazana podstawa wznowienia. Skarga nie była oparta na podstawie braku
zdolności sądowej pozwanych w sprawie wznawianej. Sąd jest związany podstawą
wznowienia przytoczoną w pozwie i nie może oprzeć rozstrzygnięcia na innej
podstawie. O ile więc prawidłowe było wznowienie postępowania skoro wskazana
podstawa wznowienia zaistniała, to nieprawidłowe było rozstrzygnięcie
o odrzuceniu pozwu na innej podstawie. Jak się zdaje, przyczyną była modyfikacja
wniosku skarżącej, która wniosła o odrzucenie pozwu w sprawie wznawianej.
Wniosek ten, zważywszy na podstawę wznowienia, nie mógł skutecznie prowadzić
do rozstrzygnięcia formalnego, co łącznie z trafnym zarzutem naruszenia art. 407
§ 1 k.p.c. uzasadnia uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania. Na marginesie jedynie
odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 72 § 1 pkt 1 w zw. z art. 72 § 2 w zw. z art.
406 k.p.c. wskazać należy, że o ile z uwagi na treść art. 209 k.c. skarżąca miała
legitymację do samodzielnego wniesienia skargi o wznowienie postępowania, o tyle
we wznowionym postępowaniu w toku rozpoznania na nowo sprawy o wykup
powinny brać udział wszyscy spadkobiercy pierwotnych właścicieli.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 398 15
k.p.c.