Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 93/14
UCHWAŁA
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa D. Z.
przeciwko Narodowemu Funduszowi Zdrowia w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 5 grudnia 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 12 września 2014 r.,
"Czy termin przedawnienia roszczenia o zwrot kwot refundacji
leków, o którym mowa w art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia
2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków
publicznych (Dz.U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027) przez przedsiębiorcę
prowadzącego ogólnodostępną aptekę jest roszczeniem związanym
z prowadzeniem działalności gospodarczej i jako takie podlega
trzyletniemu okresowi przedawnienia zgodnie z art. 118 k.c., czy też
ze względu na publicznoprawny charakter należy je kwalifikować
wyłącznie jako roszczenie związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa i w związku z tym podlega ono dziesięcioletniemu
terminowi przedawnienia?"
podjął uchwałę:
Roszczenie przedsiębiorcy prowadzącego aptekę
o refundację ceny leku lub wyrobu medycznego (art. 63 ust. 1
ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych Dz.U. z 2008 r.
Nr 164, poz. 127) jest roszczeniem związanym z prowadzeniem
działalności gospodarczej.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy apelacji pozwanego
Narodowego Funduszu Zdrowia, w której zarzucił on błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 118 k.c. przez przyjęcie, że roszczenie o zwrot
kwoty refundacji leków, nie jest roszczeniem związanym z prowadzeniem
działalności gospodarczej i nie ma zastosowania trzyletni termin przedawnienia.
Wątpliwość Sądu Okręgowego dotyczy wykładni pojęcia „roszczenia związanego
z prowadzeniem działalności gospodarczej” w aspekcie relacji łączącej
przedsiębiorcę prowadzącego ogólnodostępną aptekę i Narodowy Fundusz
Zdrowia. Z jednej strony bowiem źródłem roszczenia, z uwagi na okres, którego
dotyczy, jest art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r., Nr 164, poz.
1027; dalej ustawa), a więc źródłem tym jest system powszechnego ubezpieczenia
zdrowotnego uregulowany głównie w przepisach o charakterze publiczno-prawnym,
do którego to systemu należą także apteki (art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 6 września
2001 r. Prawo farmaceutyczne) i który reglamentując obrót lekami oraz zasady
i tryb refundacji, zaprzecza partnerstwu w obrocie. Z drugiej zaś strony, w świetle
przytoczonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, za czynności związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej uznaje się czynności mieszczące się
w przedmiocie tej działalności w sposób bezpośredni lub pośredni jeżeli zachodzi
pomiędzy nimi normalny i funkcjonalny związek i nie ma znaczenia czy roszczenie
powstało w relacji obustronnie profesjonalnej. Roszczenie powoda pozostaje
w związku z głównym celem przedsiębiorstwa prowadzącego działalność
gospodarczą, którym jest dążenie do wypracowania konkretnego zysku.
Przedsiębiorca czerpie korzyści w postaci marży ze sprzedaży refundowanych
leków, a więc mimo reglamentacji ustawowej osiąga dochód z leku refundowanego
tożsamy z dochodem ze sprzedaży leku bez refundacji – odroczony zostaje jedynie
moment płatności części lub całości ceny, a koszt zakupu rozkłada się pomiędzy
ubezpieczonego i Skarb Państwa. Sąd Okręgowy zwrócił nadto uwagę na
podobieństwo działalności „placówki ochrony zdrowia publicznego” i „zakładu opieki
3
zdrowotnej” w zakresie przedmiotu działalności oraz charakteru roszczeń i wskazał
na pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 maja 2005 r.,
III CZP 11/05, (OSNC z 2006 r., nr 3, poz., 48) co do gospodarczego charakteru
działalności samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej.
W konsekwencji Sąd drugiej instancji opowiedział się za stanowiskiem, że
działalność przedsiębiorców prowadzących apteki ogólnodostępne powinna być
oceniana według reguł stosowanych w powszechnym obrocie gospodarczym z tej
przyczyny, że transfer refundacji pozostaje w normalnym, funkcjonalnym związku
z działalnością gospodarczą, polegającą na prowadzeniu apteki. Wskazał nadto,
że za przyjęciem terminu trzyletniego przemawia odmienne uregulowanie od dnia
1 stycznia 2012 r. zasad refundacji wobec uchylenia art. 63 ustawy i wdrożenia
dyrektywy Rady 89/105/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. dotyczącej przejrzystości
środków regulujących ustalanie cen na produkty lecznicze przeznaczone do użytku
przez człowieka oraz włączenia ich do krajowego systemu ubezpieczeń
zdrowotnych ( Dz. Urz. WE L 40 z 11.II.89, str. 8; Dz. Urz. UE Polskie wydanie
specjalne, rozdz. 5, t.1, str. 345), która przewiduje zawarcie umowy nazwanej na
wydawanie refundowanego leku o cechach określonych w dyrektywie, przy czym
wskutek zmiany stanu prawnego nie zmienił się charakter działalności podmiotu
występującego o refundację.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Źródłem roszczenia przedsiębiorcy prowadzącego aptekę do podmiotu
zobowiązanego do finansowania świadczeń opieki zdrowotnej ze środków
publicznych o refundację ceny leku lub wyrobu medycznego wydawanego
świadczeniobiorcy bezpłatnie lub za częściową odpłatnością, był art. 63 ust. 1
ustawy do dnia 1 stycznia 2012 r. (uchylony przez art. 63 pkt 24 ustawy z dnia
12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego
przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych Dz. U. z 2011 r., Nr 12,
poz. 696). Niewątpliwie był to przepis ustawy szczególnej regulującej zasady
udzielania świadczeń zdrowotnych i ich finansowania ze środków publicznych,
a więc aktu o charakterze publicznoprawnym. Między aptekami a Narodowym
Funduszem Zdrowia nie były zawierane umowy dotyczące refundacji leków, a ich
4
wzajemne relacje zostały w sposób wyczerpujący unormowane w ustawie
i przepisach wykonawczych (rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie recept
lekarskich z dnia 11 maja 2007 r., Dz. U. nr 97, poz. 646, rozporządzenie Ministra
Zdrowia z dnia 10 października 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów
leczniczych i wyrobów medycznych Dz. U. nr 183, poz. 1531). Charakter prawny
tego roszczenia był już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, który wyraził
pogląd, że ustawodawca nadał mu charakter cywilnoprawny, ustawa może bowiem
wprost kreować zobowiązanie będące podstawą prawną takiego roszczenia
i funkcjonuje ono między równorzędnymi podmiotami w sytuacji, w której nie został
ustanowiony odrębny tryb rozstrzygania sporów wynikłych na tym tle (art. 2 k.p.c.
w zw. z art. 1 k.c.). Precyzyjne uregulowanie sposobu i warunków refundacji ceny
leku lub wyrobu medycznego w ustawie i rozporządzeniach wykonawczych
oznacza jedynie, że strony nie mogą tego stosunku prawnego modyfikować (wyroki
z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 388/06, OSNC z 2007 r., nr 12, poz. 183, z dnia
21 kwietnia 2010, V CSK 358/09, OSNC – ZD z 2011 r./A/3, z dnia 14 października
2009 r., V CSK 103/09 i z dnia 3 lutego 2011 r., I CSK 286/10 - nie publ.).
Zagadnienie terminu przedawnienia roszczenia unormowanego w art. 63 ust.
1 ustawy nie było do tej pory przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego,
a bezpośrednie wypowiedzi doktryny tyczące tej kwestii związane są z aktualnym
stanem prawnym, w którym źródłem roszczenia jest umowa nazwana łącząca
prowadzącego aptekę i Narodowy Fundusz Zdrowia.
Prowadzący aptekę jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 431
k.c. a stosunek
prawny wykreowany w art. 63 ust. 1 ustawy jest stosunkiem cywilnoprawnym
pomiędzy podmiotami równorzędnymi. Roszczenie o zwrot kwoty refundacji, jako
roszczenie majątkowe podlega przedawnieniu (art. 117 § 1 k.c.), wobec braku
regulacji szczególnej, w terminach określonych w art. 118 k.c. Przepis ten
przewiduje dziesięcioletni termin przedawnienia, a dla roszczeń związanych
z prowadzeniem działalności gospodarczej termin trzyletni. Zastosowanie terminu
dziesięcioletniego lub trzyletniego uzależnione jest więc od rozstrzygnięcia czy jest
to roszczenie związane z działalnością gospodarczą.
5
Zgodnie z utrwalonym poglądem judykatury i doktryny odróżnić należy
roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i z prowadzeniem
przedsiębiorstwa. Kwalifikacja roszczeń jako związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej wymaga przede wszystkim związku z działalnością
gospodarczą a więc z aktywną działalnością zorganizowaną w rozumieniu art. 2
ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (j.t. Dz. U.
z 2013 r., poz. 672) o charakterze ciągłym. Przesądzający jest jej profesjonalny
charakter i działanie na własny rachunek oraz zamierzony charakter wykonywanej
działalności, jej rozmiar, sposób i stopień przygotowania przedmiotów i środków
prowadzenia, podporządkowanie zasadzie racjonalnego działania oraz
uczestnictwo w obrocie gospodarczym. W aspekcie zarobkowego charakteru
działalności element zysku nie stanowi zasadniczego wyróżnika dla określenia
rodzaju działalności i istotne znaczenie należy przypisać zamiarowi prowadzącego
działalność a nie faktyczne osiągnięcie zysku. Podkreśla się również, że
wymaganie uczestnictwa w obrocie gospodarczym realizowane jest przez dany
podmiot poprzez odpłatne, ekwiwalentne świadczenia wzajemne spełniane za
pomocą wielorazowych czynności faktycznych i prawnych, przy czym wymaganie
ekwiwalentności świadczeń nie jest pojmowane w sposób „rynkowy”, bo wystarczy,
że uzyskiwane przez podmiot opłaty pokrywają jedynie koszty czy część kosztów
prowadzonej działalności, która może być dofinansowana z innych źródeł.
Decydujące więc znaczenie trzeba przypisać normalnemu, funkcjonalnemu
związkowi podejmowanych przez podmiot gospodarczy czynności z realizacją
zadań stanowiących przedmiot jego działalności. Dla oceny roszczenia nie ma
znaczenia charakter prawny leżącego u jego podstaw zdarzenia (czynność prawna,
czyn niedozwolony, ustawa), jak również charakter prawny powoda lub charakter
sprawy. W judykaturze podkreślono nadto, że roszczenia dochodzone przez
przedsiębiorcę, co do zasady, przedawniają się w terminie trzyletnim i istnieją
podstawy do konstruowania domniemania faktycznego, zgodnie z którym wszystkie
czynności podejmowane przez przedsiębiorców są związane z prowadzeniem
przez nich działalności gospodarczej (uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91 OSNCP 1992, nr 5, poz. 65, oraz uchwały
z dnia 11 czerwca 1992 r., III CZP 64/92, OSNCP z 1992 r., z 12, poz. 225, z dnia
6
22 września 1995, III CZP 115/95, OSNC z 1996 r., nr 1, poz. 6, z dnia 14 maja
1998 r., III CZP 12/98, OSNC 1998 r., nr 10, poz. 151, z dnia 26 kwietnia 2002 r.,
III CZP 21/02, OSNC z 2002, nr 12, poz. 149, z dnia 11 maja 2005 r., III CZP 11/05,
OSNIC z 2006 r., nr 3, poz. 48, z dnia 16 września 2010 r., III CZP 44/10, OSNC –
ZD z 2011 r./A/19, z dnia 11 lipca 2014 r., III CZP 33/14, Biul. SN z 2014 r., nr 9,
str. 4, wyroki z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01, OSNC z 2004 r., nr 7 -8,
poz. 117, z dnia 16 lipca 2003 r., V CK 24/02, OSNC z 2004 r., nr 10, poz. 157,
z dnia 15 stycznia 2010 r., I CSK 225/09, z dnia 24 maja 2012 r., II CSK 544/11 –
nie publ., z dnia 14 listopada 2013 r., II CSK 104/13, OSNC z 2014 r., nr 7 - 8,
poz. 82).
Szerszym natomiast pojęciem jest „prowadzenie przedsiębiorstwa” oraz
„czynności pozostające w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa”. Obejmuje
ono czynności związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa w znaczeniu
przedmiotowym, nie pozostające w związku z prowadzoną działalnością
gospodarczą, nie polegające na uczestnictwie w obrocie gospodarczym, nie
prowadzące do wytwarzania żadnych dóbr materialnych i nie przynoszące żadnego
zysku (wyroki z 1 października 1998 r., I CKN 288/98, nie publ., z dnia 26 listopada
1998 r., I CU 108/98 Prok. i Pr. – dodatek z 1999 r., nr 4, poz. 31).
Działalność podmiotu prowadzącego aptekę polega na zarządzaniu
przedsiębiorstwem zajmującym się sprzedażą leków konsumentom. Jest to
aktywność przedsiębiorcy w obrocie gospodarczym spełniająca przedstawione
wyżej warunki uznania działalności za związaną z prowadzeniem działalności
gospodarczej. Sprzedaż leków i wyrobów medycznych jest działalnością handlową
i dokonuje się poprzez zawieranie typowych dla tego rodzaju działalności umów
sprzedaży w sposób ciągły i zorganizowany. Leki refundowane znajdują się
w ciągłej ofercie aptek, a przedsiębiorca dokonuje czynności związanych
z nabywaniem i sprzedażą w sposób tożsamy z czynnościami dotyczącymi leków
nierefundowanych. Różnica wiąże się z przestrzeganiem zasad dotyczących ich
sprzedaży i przedstawieniem podmiotowi zobowiązanemu do finansowania
zestawień refundacyjnych. Jest to także działalność, której elementem jest zysk.
Zapłata za leki, a w szczególności uwzględniona w cenie marża jest sposobem jego
osiągania przez przedsiębiorcę. W wypadku sprzedaży leków refundowanych
7
zapłata ceny leków jest rozłożona pomiędzy ubezpieczonego a Narodowy Fundusz
Zdrowia. Refundacja stanowi w istocie zapłatę części ceny za nabywany lek, z tym
że jest odroczony jej termin płatności w sposób określony w ustawie (art. 63 ust. 3).
Roszczenie o zapłatę kwoty refundacji jest więc tożsame z roszczeniem o zapłatę
części ceny. Okoliczność, że dany lek jest refundowany, nie oznacza, że apteka na
jego sprzedaży nie uzyskuje korzyści, a jedynie że wysokość marży jest ustawowo
limitowana (aktualnie art. 7 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków,
środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów
medycznych, Dz. U. Nr 122, poz. 696). Brak jest także argumentów aksjologicznych
i funkcjonalnych do objęcia przedsiębiorcy prowadzącego aptekę silniejszą ochroną
w wypadku roszczenia o zwrot kwoty refundacji poprzez wydłużenie terminu
przedawnienia tego roszczenia. Przedsiębiorca ten tak jak każdy inny
przedsiębiorca powinien na bieżąco monitorować funkcjonowanie swego
przedsiębiorstwa i dbać o wyegzekwowanie wierzytelności w terminie. Za taką
wykładnią przemawia również zbliżona konstrukcja roszczenia do roszczenia
świadczeniodawcy o zapłatę za wykonane leczenie, co do którego orzecznictwo
i doktryna zajmują jednolite stanowisko, że działalność lecznicza, mimo że może
nawet nie mieć charakteru zarobkowego jest działalnością gospodarczą,
a roszczenia świadczeniodawcy przedawniają się w terminie trzyletnim. Wspiera ją
też zmiana z dniem 1 stycznia 2012 r. mechanizmu refundacji za leki
i wprowadzenie obowiązku zawarcia przez aptekę z Narodowym Funduszem
Zdrowia umów na realizację recept. Z tych przyczyn nie ma podstaw do przyjęcia,
że istnieją argumenty pozwalające na obalenie domniemania, iż roszczenia
wynikające z funkcjonowania apteki prowadzonej przez przedsiębiorcę są
roszczeniami związanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej. Żądanie
wypłaty refundacji nie jest związane z istnieniem i prowadzeniem przedsiębiorstwa
lecz z działalnością dokonywaną za pomocą tego przedsiębiorstwa. Publiczno-
prawny charakter źródła roszczenia nie może stanowić skutecznego argumentu dla
stanowiska przeciwnego, skoro kreuje ono pomiędzy przedsiębiorcą a Narodowym
Funduszem Zdrowia stosunek cywilnoprawny oraz roszczenie, którego przedmiot
jest ściśle powiązany z przejawami prowadzonej działalności – refundacja nie ma
8
bowiem postaci stałej, ryczałtowej kwoty, lecz dotyczy konkretnych umów
sprzedaży leków refundowanych.
Z tych względów uzasadniony jest wniosek, że roszczenie przedsiębiorcy
prowadzącego ogólnodostępną aptekę o refundację ceny leku lub wyrobu
medycznego ( art. 63 ust. 1 ustawy) jest roszczeniem związanym z prowadzeniem
działalności gospodarczej, wobec czego udzielono odpowiedzi, jak w uchwale
( art. 390 § 1 k.p.c.).