Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 51/14
POSTANOWIENIE
Dnia 9 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. S.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta T.,
A. S.- M., A. S. i małoletniej D. M. reprezentowanej przez matkę A. S.- M.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 19 sierpnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 14 lutego 2013 r. odmówił
zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych złożonego przez uczestniczkę A.
S. – M. oświadczenia o odrzuceniu spadku po spadkodawcy J. S., ostatnio stale
zamieszkałym w B., złożonego w dniu 10 listopada 2003 r. przed Generalnym
Konsulem Federacji Republiki Niemiec i przyjęcia oświadczenia, że spadek
przyjmuje wprost; stwierdził, że spadek po tym zmarłym nabyły na podstawie
ustawy jego matka K. S. i uczestniczka A.S. - M. po ½ części każda z nich.
Z ustaleń poczynionych przez ten Sąd wynika:
Spadkodawca zmarł w Niemczech w miejscowości R. w dniu 19 czerwca
2003 r. W chwili śmierci posiadał obywatelstwo polskie, był żonaty z M. S.; ze
związku tego pochodzi córka A. S. Przed Sądem Rejonowym w B. w dniu 17 lipca
2003 r. M. S. złożyła, w imieniu własnym i małoletniej A., oświadczenie o
odrzuceniu spadku po J. S., co Sąd ten potwierdził. Na złożenie tego oświadczenia
imieniem małoletniej córki wnioskodawczyni uzyskała zgodę sądu rodzinnego.
W dniu 10 listopada 2003 r. przed Generalnym Konsulem Federacji
Republiki Niemiec w W. matka spadkodawcy K. S. i siostra A.S. – M. złożyły
oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłym. Ojciec spadkodawcy zmarł przed
nim, a matka K. S. zmarła w dniu 15 maja 2012 r. Uczestniczka A. S. – M. była
siostrą spadkodawcy.
Przed sądem w Niemczech nie toczyło się i nie toczy postępowanie
o stwierdzenie nabycia spadku; nie został sporządzony akt poświadczenia
dziedziczenia.
Sąd Rejonowy stwierdził, że zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 12 listopada
1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290, ze zm., dalej
„p.p.m.”), w brzmieniu obowiązującym w dniu otwarcia spadku, właściwym
w sprawie było prawo ojczyste spadkodawcy, czyli prawo polskie. Zgodnie z art. 2
§ 1 p.p.m. właściwość prawa ojczystego ma miejsce, nawet w sytuacji, gdy prawo
innego państwa uznawałoby go za obywatela tego państwa. Według prawa
polskiego oceniać należało także czynności dotyczące przyjęcia i odrzucenia
spadku, dopuszczalność częściowego przyjęcia i odrzucenia spadku, granice
czasowe, w jakich może być złożone oraz skutki przyjęcia i odrzucenia spadku.
3
Spadkodawca nie pozostawił testamentu, a zatem zgodnie z ustawowym
porządkiem dziedziczenia, spadek po nim przypada w pierwszej kolejności jego
żonie i córce. Złożone przez nie oświadczenia przed sądem niemieckim, spełniały
wymagania, co do formy przewidzianej § 1944-1945 kodeksu cywilnego
niemieckiego BGB. Oświadczenie to dotyczy wszystkich praw i składników
majątkowych wchodzących w skład masy spadkowej, nie może być ograniczone
tylko do jakiejś jego części. Oświadczenie o odrzuceniu spadku jest jednorazowym
aktem, odnoszącym się do całego spadku, bez względu na miejsce jego położenia.
W dalszej kolejności do spadku dochodzą matka i siostra zmarłego,
dziedziczące w równych częściach. Złożone przez nie oświadczenia o odrzuceniu
spadku nie odniosły skutku, ponieważ zgodnie z prawem polskim jedyną
dopuszczalną formą odrzucenia spadku było złożenie oświadczenia przed sądem
lub notariuszem. Nie została przewidziana możliwość złożenia tego oświadczenia
na terenie Rzeczypospolitej Polskiej przed konsulem obcego państwa. Wniosek
uczestniczki A. S. – M. o uchylenie się od skutków oświadczenia złożonego przed
Generalnym Konsulem Federacji Republiki Niemiec był bezprzedmiotowy.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację
wnioskodawczyni, podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną, dokonane przez
Sąd pierwszej instancji. Stwierdził, że oświadczenia matki spadkodawcy i jego
siostry złożone zostały w formie nieprzewidzianej przez prawo polskie. Czynności
te nie odpowiadały, stosownie do art. 34 p.p.m., prawu ojczystemu zmarłego, jak
też prawu miejsca ich dokonania (art. 12 p.p.m.). Nie było podstaw do przyjęcia, że
oświadczenia matki zmarłego i uczestniczki należało ocenić na podstawie prawa
niemieckiego.
Wnioskodawczyni powołała w skardze kasacyjnej podstawę przewidzianą
w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego połączyła z błędną
wykładnią art. 12 p.p.m., polegającą na przyjęciu, że oświadczenie złożone przed
konsulem obcego państwa było złożone na terytorium Polski. Doprowadziło to do
nieprawidłowego ustalenia, że dla oceny skuteczności tego oświadczenia, nie było
wystarczające dochowanie formy przewidzianej przez przepisy prawa obcego.
Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadniczy zarzut skarżącej dotyczył nieprawidłowego przyjęcia przez Sąd
Okręgowy, że oświadczenia matki i siostry spadkodawcy o odrzuceniu spadku
złożone zostały na terytorium Polski, gdy tymczasem siedziba konsulatu obcego
państwa w Polsce objęta jest sferą działania tego państwa wysyłającego,
sprawującego zwierzchnictwo administracyjne nad swoim przedstawicielstwem
dyplomatycznym i konsularnym. W doktrynie prawa wykształciły się, w odniesieniu
do prawnej przynależności terytoriów zagranicznych placówek dyplomatycznych,
w tym urzędów konsularnych, w publicznoprawnym rozumieniu, trzy koncepcje:
teoria eksterytorialności, teoria umownego terytorium państwa wysyłającego
(terytorium fikcyjne lub quasi – terytorium) oraz podejście zakładające, że terytoria
zajmowane przez placówki dyplomatyczne należą wyłącznie do państwa
przyjmującego. Pierwsza z nich zakłada, że terytorium zajmowane przez placówkę
państwa wysyłającego, stanowi część terytorium tego państwa i wyjęta jest spod
jurysdykcji państwa przyjmującego, ponieważ na to terytorium rozciąga się
suwerenność państwa wysyłającego. Stoi ona w sprzeczności z zasadą suwerennej
równości państw, powszechnie uznawanej w prawie międzynarodowym. Mimo
uznawania jej za błędną, w praktyce jest stosowana. Koncepcja umownego
terytorium państwa wysyłającego oparta została na uznawaniu, że statki morskie,
powietrzne oraz obiekty kosmiczne, poruszające się pod flagą tego państwa są
objęte jego zwierzchnictwem. Obejmuje ona również sprawowanie jurysdykcji nad
zajętymi statkami pirackimi przez państwo, które dokonało zajęcia. Nie są zaliczane
do takich obiektów terytoria placówek zagranicznych obcych państw. Zgodnie
z ostatnią koncepcją, terytorium zajmowane przez zagraniczną placówkę
dyplomatyczną, w tym konsularną, należy wyłącznie do państwa przyjmującego,
także w publicznoprawnym rozumieniu. Uwzględnia ona suwerenną równość
państw, dominuje w teorii prawa międzynarodowego, jest jedną z podstawowych
zasad prawa międzynarodowego, objętych Kartą Narodów Zjednoczonych z dnia
26 czerwca 1945 r. Jednak nie wszyscy przedstawiciele nauki prawa oraz praktycy
uznają ją za normę oczywistą.
Przynależność cywilnoprawna nie ma wpływu na stosowanie na terytorium
i w pomieszczeniach placówek zagranicznych jurysdykcji państwa przyjmującego,
5
ponieważ obejmuje ona stosunki cywilnoprawne równorzędnych kontrahentów,
reprezentowanych przez przedstawicieli określonych państw.
Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych sporządzona w dniu
18 kwietnia 1961 r., weszła w życie w Polsce z dniem 19 kwietnia 1965 r. (Dz.U.
Nr 35, poz. 232), a Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych
sporządzona w dniu 24 kwietnia 1963 r., weszła w życie w Polsce w dniu
12 listopada 1981 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 13, poz. 98, dalej: „konwencja wiedeńska”).
Republika Federalna Niemiec przystąpiła do obu Konwencji, odpowiednio w dniu
11 listopada 1964 r i w dniu 7 września 1971 r. W ich preambułach wskazane
zostało, że uwzględniają one cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych,
dotyczące suwerennej równości państw, utrzymania międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa oraz rozwoju przyjaznych stosunków między narodami; celem
przywilejów i immunitetów nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym osobom,
lecz zapewnienie skutecznego wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne
i urzędy konsularne w imieniu ich państw; normy międzynarodowego prawa
zwyczajowego będą nadal obowiązywać w sprawach, które nie zostały wyraźnie
uregulowane postanowieniami niniejszych konwencji. Przyznane przez Konwencje
Wiedeńskie, dwustronne umowy i ustawodawstwo wewnątrzpaństwowe
nietykalność oraz immunitety obejmujące pomieszczenia placówek zagranicznych,
możliwość posiadania własności i innych praw majątkowych do nich, wprowadzają
jednocześnie regulacje dotyczące uzyskania zezwoleń na ich nabycie
i wykorzystywanie, nakładają określone zakazy i ograniczenia ze strony państw
przyjmujących, a także dopuszczają możliwość ich wywłaszczenia. Władza
państwa przyjmującego i tym samym suwerenność oraz jurysdykcja obejmuje całe
terytorium, łącznie z zajmowanym przez przedstawicielstwa dyplomatyczne
i konsularne innych państw. Eliminuje to możliwość sprawowania tych funkcji na
tym obszarze przez inne państwa i prowadzi do konkluzji, że terytorium placówek
dyplomatycznych przynależy do państwa przyjmującego. Brak uregulowań
prawnych tak w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jak i ustawach, które
przewidywałyby dopuszczalność ograniczenia terytorium Państwa na rzecz
przedstawicielstw dyplomatycznych innych państw. Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r.
o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 215,
6
poz.1823, ze zm.) także nie zawiera postanowień wskazujących na uprawnienie
Polski do terytorium polskich placówek konsularnych usytuowanych w innych
krajach.
Nawiązanie stosunków konsularnych między państwami następuje za
wzajemną zgodą (art. 2 ust. 1 Konwencji z 24 kwietnia 1963 r.); aprobaty państwa
przyjmującego wymaga utworzenie urzędu konsularnego, określenie jego siedziby,
klasy oraz akceptacja obsadzania funkcji konsula.
Na zasadach wzajemnego przestrzegania, suwerennej równości,
integralności terytorialnej i nietykalności granic ułożone zostały stosunki sąsiedzkie
i przyjazna współpraca, w tym rozwijanie i intensyfikowanie stosunków prawnych
i konsularnych przez Rzeczpospolitą Polską i Republikę Federalną Niemiec
w Traktacie podpisanym w Bonn w dniu 17 czerwca 1991 r.
Powyższe względy prowadzą do wniosku, że polskie stosunki
dyplomatyczne z innymi państwami ułożone zostały zgodnie z zasadą
przynależności terytorium placówek zagranicznych do państwa przyjmującego,
która oparta jest na wzajemnym poszanowaniu suwerennej równości państw.
Nie zasługiwało na podzielenie stanowisko wnioskodawczyni, że czynności
dokonane przez matkę i siostrę spadkodawcy przed konsulem obcego państwa
w Polsce należało traktować jako czynności zdziałane w tym państwie obcym i
jeżeli spełniały wymagania co do formy obowiązującej w tym państwie, wywołały
skutek w Polsce, stosownie do art. 12 zdanie drugie p.p.m.
Spadkodawca w chwili śmierci posiadał obywatelstwo polskie, a zatem
zgodnie z art. 34 p.p.m., właściwe w sprawie jest prawo polskie. Przyjęte zostało
w orzecznictwie, trafne zapatrywanie, że statutem spadkowym objęty jest porządek
dziedziczenia oraz możność określenia przez spadkodawcę odmiennego od
porządku ustawowego dziedziczenia po sobie (por. postanowienie z dnia 12 lutego
2013 r., II CSK 249/11, OSNC-ZD 2013, nr 4, poz. 75). Poza tym statut ten
obejmuje kwestie przyjęcia lub odrzucenia spadku, ocenę możności przyjęcia
i odrzucenia spadku, dopuszczalność częściowego przyjęcia lub odrzucenia
spadku, treść składanego w tym względzie oświadczenia woli, granice czasowe,
w jakich może być ono złożone, skutki przyjęcia lub odrzucenia, wpływ wad
oświadczenia woli na skuteczność przyjęcia lub odrzucenia spadku, a także tego,
7
czy przyjęcia spadku wprost może dokonać osoba fizyczna niemająca pełnej
zdolności do czynności prawnych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
15 lipca 2005 r., IV CK 20/05, OSNC 2006, nr 6, poz.106).
Zagadnienie prawa właściwego dla określenia formy wymaganej dla
oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku reguluje art. 12 p.p.m.,
stanowiąc, że forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej
czynności; wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa,
w którym czynność została dokonana. Zakresem tego uregulowania objęte są
wymagania dotyczące sposobu wyrażenia oświadczenia woli (forma ustana lub
pisemna), udziału przy dokonywaniu czynności innych osób lub organu
państwowego, uwierzytelnienia (np. podpisu). Wykracza poza jego ramy
wymaganie uzyskania zgody osoby trzeciej albo organu państwowego na
dokonanie czynności prawnej, ponieważ stanowi ono materialnoprawną przesłankę
dokonania tej czynności prawnej. W postanowieniu z dnia 15 kwietnia 2011 r.,
III CSK 223/10 (OSNC 2012, nr 1, poz. 3) Sąd Najwyższy przyjął, że w odniesieniu
do czynności prawnych, w których wymagane jest złożenie oświadczenia woli
wobec określonego organu państwowego, miejscem ich dokonania jest miejsce
działania tego organu. Czynności te są dokonane dopiero z chwilą złożenia
oświadczenia woli wobec określonego organu, wówczas dopełnia się istotny
element stanu faktycznego tej czynności, decydujący o zachowaniu formy,
warunkującej jej skuteczność. Oświadczenie bez wymaganego aktu złożenia wobec
określonego organu państwowego jest pozbawione doniosłości prawnej. Jeżeli
o dokonaniu tych czynności decyduje chwila ich złożenia wobec tego organu, to
miejsce działania tego organu powinno być uznane za miejsce, w którym dochodzi
do ich dokonania. Pogląd ten podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
skargę wnioskodawczyni. Oświadczenia woli matki i siostry spadkodawcy
o odrzuceniu spadku, nie zostały złożone, stosownie do art. 12 zdanie pierwsze
p.p.m., z uwzględnieniem wymagań przewidzianych w art. 1015 § 1 i art. 1018 § 3
k.c., a procesowych w art. 640 k.p.c. Skoro czynności te były podjęte w Polsce
i prawo polskie jest właściwe w sprawie, zgodnie z art. 34 p.p.m., to nie było
podstaw do rozważania alternatywnej właściwości prawa miejsca dokonania
8
czynności, przewidzianej w art. 12 zdanie drugie p.p.m., zwłaszcza że znajdowało
się ono także w Polsce.
Z uwagi na to, że oświadczenia woli nie zostały złożone ani sądowi jako
organowi właściwemu, ani przed notariuszem będącym funkcjonariuszem zaufania
publicznego, trafnie uznane zostały przez Sądy obu instancji za pozbawione
doniosłości prawnej. Zagadnienie dotyczące skutku tych oświadczeń woli na
obszarze państwa wysyłającego nie było objęte zakresem kognicji Sądów obu
instancji, a tym samym nie może być przedmiotem rozważań w postępowaniu
kasacyjnym.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego
wynika z zasady przewidzianej w art. 520 § 3 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.