Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 181/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko L. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 15 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 23 października 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację L.
S. od wyroku Sądu Okręgowego w S. utrzymującego w mocy nakaz zapłaty,
którym nakazano mu, by zapłacił powodowi J. S. kwotę 55 tysięcy euro z odsetkami
i kosztami postępowania. Sąd Apelacyjny powołał następujące podstawy
rozstrzygnięcia.
W dniu 11 grudnia 2009 r. strony zawarły ustną umowę sprzedaży pięciu
maszyn rolniczych. W styczniu 2010 r. L. S. wniósł przeciwko J. S. pozew o
wydanie maszyn, będących przedmiotem tej umowy. W uzasadnieniu wyroku z
dnia 3 sierpnia 2010 r., … 31/10, którym powództwo zostało oddalone, Sąd
pierwszej instancji przyjął, że pozwany (sprzedawca) zastrzegł na swoją rzecz
prawo posiadania (lecz nie własności) maszyn do czasu zapłaty ceny, a powód
(nabywca) ceny tej nie uiścił, gdyż zapłata przez potrącenie, na którą się powoływał,
nie doszła do skutku. Orzeczenie to zostało w całości uchylone przez Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 lutego 2011 r., … 1390/10, który podzielił i przyjął
za swoje „wszystkie istotne dla rozstrzygnięcia ustalenia sądu pierwszej instancji
oraz dokonaną ocenę prawną”, jako jedyną przyczynę uchylenia wskazując
nierozpatrzenie zarzutu potrącenia określonej wierzytelności. Po ponownym
rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 26 października 2011 r., …
69/11 oddalił powództwo, a apelacja L. S. została oddalona wyrokiem z dnia 12
kwietnia 2012 r., … 340/12.
W obecnej sprawie Sąd Apelacyjny przytoczył stanowisko Sądu pierwszej
instancji, według którego kwestią zasadniczą dla rozstrzygnięcia było ustalenie
charakteru umowy zawartej przez strony z dniu 11 grudnia 2009 r., przy czym
„z prawomocnych orzeczeń wydanych przez Sąd w sprawie … 31/10 a
następnie … 69/11” wynika, że pomiędzy stronami nie doszło do zastrzeżenia na
rzecz sprzedawcy prawa własności maszyn do czasu zapłaty ceny, a jedynie do
zachowania przez sprzedawcę ich posiadania do czasu uiszczenia ceny. Sąd
pierwszej instancji stanął na stanowisku, że „powaga wyroku wydanego w
sprawie … 31/10 rozciąga się nie tylko na jego sentencję, ale również na motywy
rozstrzygnięcia”; wobec tego, że Sąd Okręgowy dwukrotnie, w orzeczeniach
w sprawie … 31/10, a następnie … 69//11, poczynił przytoczone ustalenia
3
faktyczne i prawne, które znalazły pełną aprobatę sądu odwoławczego, to
„sąd orzekający w niniejszej sprawie był związany powyższymi ocenami”.
Sąd Apelacyjny uznał to stanowisko za prawidłowe i stwierdził, że chociaż co
do zasady moc wiążąca wyroku dotyczy jego sentencji, a nie uzasadnienia, to
w wypadku orzeczeń oddalających powództwo, w których z sentencji nie wynika
zakres przedmiotowy rozstrzygnięcia, wiążące mogą być również jego motywy,
szczególnie ustalenia prejudycjalne sądu prowadzące do oddalenia powództwa.
Analiza wyroków i ich uzasadnień, „zapadłych w sprawie o sygn. akt … 69/11”
prowadzi do wniosku, że powództwo o wydanie maszyn zostało oddalone z powodu
niezapłacenia ceny przez nabywcę, przy apriorycznym ustaleniu i założeniu, że
pozwany (w poprzedniej sprawie – powód) na podstawie umowy sprzedaży nabył
od powoda (pozwanego w poprzedniej sprawie) własność maszyn, ale ich wydanie
mogło nastąpić dopiero po zapłaceniu ceny. W konsekwencji, w ocenie Sądu
Apelacyjnego, w sprawie obecnej sądy „nie mają podstaw czynić innych ustaleń
faktycznych w rozważanym zakresie”, z uwagi na moc wiążącą orzeczeń zapadłych
w sprawie o sygn. akt … 69/11.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany oparł na
podstawie mającego istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia przepisów
postępowania – art. 365 § 1 i 366 k.p.c. w zw. z art. 386 § 4 i § 6 k.p.c. przez ich
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie prejudycjalnego charakteru wyroku sądu
pierwszej instancji w całości uchylonego, a następnie także ponownego wyroku
sądu pierwszej instancji i drugiego wyroku sądu drugiej instancji, pomimo że wyrok
uchylony i wyrok uchylający nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej i przymiotu
prejudycjalności, a jednocześnie rozważana kwestia nie została objęta ustaleniami
przy ponownym rozpoznawaniu sprawy, ze względu na ograniczony jego zakres.
Na tej podstawie pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Sąd pierwszej instancji, z aprobatą Sądu Apelacyjnego, zaniechał czynienia
własnych ustaleń i oceny prawnej w kwestii mającej – jak przyjęto -zasadnicze
znaczenie dla rozstrzygnięcia, czyli istotnych postanowień zawartej przez strony
umowy kupna – sprzedaży. Wyzbycie się tej kompetencji Sąd uzasadnił tym, że
4
w konsekwencji mocy wiążącej orzeczeń zapadłych w innej sprawie pomiędzy tymi
samymi stronami był związany prejudycjalnymi ustaleniami i ocenami w niej
poczynionymi. Chociaż Sąd Apelacyjny nie powołał podstawy prawnej tego
stanowiska ani nie analizował treści zastosowanej normy prawnej, można w sposób
uprawniony założyć, że opierał się na art. 365 § 1 k.p.c.
Problematyka mocy wiążącej prawomocnych orzeczeń (art. 365 § 1 k.p.c.)
i pokrewnej, chociaż odmiennej, powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.) jest
uwikłana w liczne kontrowersje teoretyczne, odzwierciedlone po części także
w judykaturze. Przy rozbieżnościach w kwestiach szczegółowych, zgoda panuje
co do tego, że mająca pierwszoplanowe znaczenie w postępowaniu sądowym
zasada autonomii jurysdykcyjnej sądu musi być uwzględniana przy określaniu
zakresu mocy wiążącej wyroku. W zasadzie tej zawiera się także dyrektywa
interpretacyjna, tym istotniejsza, że powiązana z zasadą niezawisłości sędziowskiej
oraz zasadą swobodnej oceny dowodów, z których wynika kompetencja sądu do
samodzielnego rozstrzygania wszystkich zagadnień występujących w sprawie.
Ograniczenie tej kompetencji musi znajdować wyraźne oparcie w ustawie,
a wszystkie wyłączenia i wyjątki od tej zasady powinny być interpretowane
ścieśniająco. To ogólne założenie należy mieć na względzie przy wykładni art. 365
§ 1 k.p.c. oraz przy jego stosowaniu w konkretnej sprawie.
Artykuł 365 § 1 k.p.c., z którego wynika moc wiążąca prawomocnego
orzeczenia w stosunku do sądu i stron, nie reguluje wprost przedmiotowych granic
mocy wiążącej orzeczenia, co wywołuje wątpliwości co do zakresu tego związania.
Wyznaczając te granice należy mieć przede wszystkim na względzie, że wyrok jest
rozstrzygnięciem o konkretnym przedmiocie procesu, którym jest określone
świadczenie, jakie ma spełnić pozwany (dłużnik) na rzecz powoda (wierzyciela).
Sentencją wyroku objęte jest rozstrzygnięcie o żądaniach stron (art. 325 k.p.c.),
którego faktyczne i prawne podstawy zawiera uzasadnienie (art. 328 § 2 k.p.c.).
Z mocy wiążącej wyroku o świadczenie korzysta jedynie rozstrzygnięcie, nie
rozciąga się ona na kwestie pozostające poza sentencją, w tym ustalenia i oceny
dotyczące stosunku prawnego stanowiącego podstawę żądania, o którym
orzeczono. Moc wiążąca w zakresie ustanowionym w art. 365 k.p.c. odnosi się tylko
– jak to ujmuje się w piśmiennictwie - do „skutku prawnego”, który stanowił
5
przedmiot orzekania i nie oznacza związania sądu (i stron) ustaleniami zawartymi
w uzasadnieniu innego orzeczenia.
Takie wąskie ujęcie zakresu mocy wiążącej prawomocnego wyroku
przeważa w nowszym piśmiennictwie i zdecydowanie dominuje w orzecznictwie.
Stanowisko to można ująć syntetycznie w tezie, że wynikająca z art. 365 § 1 k.p.c.
moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku
innego sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego
podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny
wynik rozstrzygnięcia a nie jego przesłanki (por. orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 16 lutego 1937 r., C II 2507/36, OSP 1937, poz. 727, z dnia 18 lutego
1937 r., C III 833/36, RPEiS 1937 r., nr 3, poz. 621, z dnia 13 stycznia 2000 r.,
II CKN 655/98, nie publ., z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, nie publ., z dnia
8 czerwca 2005 r., V CK 702/04, nie publ., z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK
110/07, nie publ., z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK 347/07, nie publ., z dnia
22 czerwca 2010 r., IV CSK 359/09, OSNC 2011, nr 2, poz. 16 i z dnia
3 października 2012 r., II CSK 312/12, nie publ.). Jednostkowe orzeczenia
(por. wyrok z dnia 19 października 2012 r., V CSK 485/11, nie publ.), w których
przyjęto szerszy zakres związania, obrazują pewne wahania występujące przy
wykładni art. 365 § 1 k.p.c., lecz pozostają na uboczu głównego, dominującego
nurtu orzecznictwa Sądu Najwyższego. W orzecznictwie tym dostrzega się
oczywiście, że nie jest właściwa sytuacja, w której analogiczne stany faktyczne
zostają odmiennie ocenione przez różne sądy. Nie uzasadnia to jednak
poszerzania zakresu mocy wiążącej prawomocnego wyroku, natomiast nakłada na
sąd rozpoznający sprawę później obowiązek szczególnie wnikliwego i rozważnego
osądu, uwzględniającego także argumenty, które prowadziły do odmiennych
wniosków oraz wyjaśnienia przyczyn odmiennej oceny. Już sama możliwość
związania sądu innym rozstrzygnięciem jest ograniczeniem niezawisłości
sędziowskiej i odstąpieniem od podstawowych zasad obowiązujących
w postępowaniu cywilnym – swobodnej oceny dowodów i bezpośredniości.
Ograniczanie kompetencji jurysdykcyjnej sądu stanowi większe zagrożenie dla
powagi wymiaru sprawiedliwości, niż niepożądana, lecz dopuszczalna rozbieżność
ocen pomiędzy sądami.
6
Na właściwe wyznaczenie granic mocy wiążącej wyroku wpływa też
prawidłowe rozumienie pojęcia ustaleń i przyczyn „prejudycjalnych”. W każdym
postępowaniu cywilnym występują kwestie wstępne, które sąd rozstrzyga
samodzielnie. Nie każda kwestia wstępna ma rangę kwestii prejudycjalnej w innej
sprawie, nawet pomiędzy tymi samymi stronami, i nie każda kwestia wcześniej
rozstrzygnięta ma znaczenie prejudycjalne w późniejszym postępowaniu. Badanie
„prejudycjalności” wymaga uwzględnienia specjalnej zależności wyrażającej się
w tym, że zachodzi konieczność rozstrzygnięcia jednej sprawy (zagadnienia), aby
można było rozstrzygnąć inną sprawę (zagadnienie) albo gdy od wyniku
prawomocnie rozstrzygniętej sprawy zależy wynik innej sprawy. Prejudycjalność
charakteryzuje się określonym stosunkiem zależności a jej konieczną cechą jest
decydujące (przesądzające) znaczenie, jakie ma rozstrzygnięcie jednej kwestii dla
rozstrzygnięcia kwestii wstępnej w innej sprawie. W zaskarżonym orzeczeniu
przyjęcie „ustaleń prejudycjalnych” wykracza poza granice tak rozumianego
stosunku zależności.
Podobnie, za duże znaczenie przypisano w niniejszej sprawie uzasadnieniu
wcześniejszego wyroku, pomimo że – jak wcześniej wskazano - motywy orzeczenia
nie uzyskują mocy wiążącej na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. W niektórych
przypadkach, przede wszystkim ze względu na ogólność rozstrzygnięcia zawartego
w sentencji, okoliczności ujęte w uzasadnieniu mogą być przydatne dla wyjaśnienia
i sprecyzowania zakresu powagi rzeczy osądzonej, a także zakresu mocy wiążącej
wyroku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452, nie
publ.). Taka funkcja motywów orzeczenia nie prowadzi do uznania powołanych
w nich okoliczności za wiążące sąd orzekający w późniejszej sprawie w takim
znaczeniu, by pozbawiały ten sąd kompetencji do samodzielnego rozstrzygania
określonej kwestii. Potrzeba odwołania się do uzasadnienia wcześniejszego
orzeczenia może powstać wtedy, gdy bez tego nie można ustalić zakresu jego
mocy wiążącej. Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił, jakie wątpliwości co do zakresu
przedmiotowego rozstrzygnięcia wywoływał wyrok sądu wydany w sprawie
o sprecyzowane jednoznacznie świadczenie (wydanie maszyn); przy tak
określonym przedmiocie żądania nie było uzasadnionych wątpliwości co do
przedmiotu orzeczenia, a tym samym zakresu jego mocy wiążącej.
7
Z tych przyczyn jako błędne należy ocenić przyjęte przez Sąd rozumienie
treści i znaczenia art. 365 § 1 k.p.c., czego konsekwencją było wadliwe objęcie
przewidzianym w nim skutkiem „motywów rozstrzygnięcia zawartych
w uzasadnieniu” wyroku w innej sprawie.
Ponadto należy wskazać, że Sąd Apelacyjny przytoczył, bez właściwej oceny,
stanowisko Sądu pierwszej instancji o prawomocnym orzeczeniu i powadze rzeczy
osądzonej orzeczenia „w sprawie … 31/10”, a więc wyroku w całości uchylonego,
także zresztą używając nieprecyzyjnego określenia „orzeczeń zapadłych w sprawie
o sygn. … 69/11”. Sąd nie poddał ocenie konsekwencji uchylenia w całości wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 3 sierpnia 2010 r., pomimo że uchylenie wyroku sądu
pierwszej instancji powoduje, iż przestaje on istnieć w sensie prawnym i nie
wywołuje już żadnych skutków prawnych; konsekwentnie – w takiej sytuacji stan
faktyczny nie jest ustalony, i zostanie ustalony dopiero przez sąd ponownie
rozpoznający sprawę (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
28 października 2005 r., II CSK 3/05, nie publ. i uchwałę z dnia 21 listopada
2006 r., III CZP 85/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 101). Poza rozważaniami Sądu
pozostał także charakter i skutki wyroku uchylającego w całości orzeczenie sądu
pierwszej instancji i przekazującego mu sprawę do ponownego rozpoznania; wyrok
sądu drugiej instancji jest niewzruszalny, ale nie kończy postępowania i nie
zawiera rozstrzygnięcia co do przedmiotu sporu, a kwestia związania oceną prawną
i wskazaniami co do dalszego postępowania (art. 386 § 5 k.p.c.) należy innej sfery,
niż kwestia mocy wiążącej wyroku. Wyrok uchylający otwiera na nowo drogę do
rozpoznania sprawy przez sąd pierwszej instancji. W niniejszej sprawie nie zostało
precyzyjnie określone, jakie własne ustalenia i oceny (w zakresie rozważanych
okoliczności) zostały dokonane przez sąd ponownie rozpoznający sprawę
w pierwszej, a następnie w drugiej instancji, a trudno jest się ich doszukać
w uzasadnieniach wyroków Sądu Okręgowego w S. z dnia 26 października 2011
r., … 69/11 i Sądu Apelacyjnego z dnia 12 kwietnia 2012 r., … 340/12.
Sąd Apelacyjny, uznając za kluczowe dla ustalenia zakresu mocy wiążącej
wyroku w pierwszej sprawie wyjaśnienie, co legło u podstaw oddalenia powództwa
o wydanie maszyn, stwierdził, że podstawę tę stanowiło nieuiszczenie ceny przez
nabywcę. Poza uwagą Sądu pozostało, że przy takiej przyczynie oddalenia
8
powództwa charakter umowy – z zastrzeżeniem własności czy posiadania do
czasu zapłacenia ceny - nie miał znaczenia przesądzającego, bo w każdej z tych
sytuacji nieuiszczenie ceny prowadziłoby do oddalenia powództwa.
Należy dodać, że umowa, z której wywodzi się spór, była umowa ustną
i ustalenie jej treści wymagało przeprowadzenia oraz oceny różnych dowodów,
zwłaszcza osobowych, i z takiego właśnie, oczywistego w świetle art. 233 § 1 k.p.c.,
uprawnienia do samodzielnego ustalania zdarzeń tworzących podstawę faktyczną
orzeczenia, zrezygnował Sąd w niniejszej sprawie; zaniechał także własnej oceny
tego, że w pierwszej sprawie sprzedawca opierał obronę na twierdzeniu
o umownym zastrzeżeniu własności maszyn do czasu zapłacenia ceny i na tezie,
że umowa nie doszła do skutku.
W tych konkretnych okolicznościach tym wyraźniej uwidacznia się wadliwość
ogólnego założenia Sądu dotyczącego zakresu związania uzasadnieniem wyroku
w innej sprawie.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji, na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.