Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 427/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z wniosku D. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok, poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. z dnia
7 sierpnia 2012 r., sygn. akt […] oraz poprzedzające ten wyrok
decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w O. z dnia
9 listopada 2011 r. i 27 lutego 2012 r. i sprawę przekazuje
organowi rentowemu do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 17 stycznia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu
rentowego - Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w O. od wyroku Sądu
Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. z dnia 7 sierpnia 2012
r., zmieniającego decyzje organu rentowego z dnia 9 listopada 2011 r. i 27 lutego
2012 r. i przyznającego wnioskodawczyni D. P. prawo do emerytury od dnia 14
kwietnia 2009 r. W sprawie ustalono, że wnioskodawczyni, urodzona w dniu 14
kwietnia 1949 r., przesiedliła się do Niemiec i mieszka tam od dnia 2 listopada 1990
r. W dniu 28 kwietnia 2008 r. zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury po
ukończeniu 60 roku życia, z tytułu 28 lat, 5 miesięcy i 2 dni okresów składkowych,
nieskładkowych i uzupełniających przebytych w Polsce przed przesiedleniem.
Wniosek został złożony za pośrednictwem Niemieckiego Ubezpieczenia
Emerytalno-Rentowego (Deutsche Rentenversicherung). Organ rentowy ustalił, że
wnioskodawczyni wykazała 28 lat, 5 miesięcy i 2 dni polskich okresów składkowych,
nieskładkowych i uzupełniających, a następnie decyzjami z dnia 9 listopada 2011 r.
i z dnia 27 lutego 2012 r. odmówił prawa do emerytury, powołując się na
postanowienia umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką
Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym, podpisanej w
Warszawie w dniu 9 października 1975 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze zm.;
dalej „umowa z 1975 r.”), zgodnie z którą – w ocenie organu rentowego –
obowiązek wypłacania emerytury przejęła strona niemiecka. Przesiedlenie
wnioskodawczyni z Polski do Niemiec nastąpiło w czasie obowiązywania tej
umowy, zastąpionej następnie umową między Rzecząpospolitą Polską a Republiką
Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym, sporządzoną w Warszawie w
dniu 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468; dalej „umowa z 1990 r.”).
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 7 sierpnia 2012 r. zmienił zaskarżone decyzje
i przyznał wnioskodawczyni prawo do emerytury od dnia 14 kwietnia 2009 r.
Uwzględniając odwołanie wnioskodawczyni, Sąd przyjął, że umowa z 1975 r. nie
ma do niej zastosowania, gdyż prawo do emerytury nabyła w czasie
obowiązywania umowy z 1990 r., zatem należało zastosować art. 24 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm. – obecnie jednolity tekst.
Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm. - dalej „ustawa o emeryturach i rentach z FUS”).
3
W apelacji pozwany zarzucił naruszenie art. 6 i art. 7 ust. 2 rozporządzenia Rady
(EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność gospodarczą na
własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się po Wspólnocie
(Dz.U.UE. L.1971.149.2; dalej „rozporządzenie 1408/71”) w związku z umową z
1975 r.
Sąd Apelacyjny, oddalając apelację organu rentowego, wyrokiem z dnia 17
stycznia 2013 r. potwierdził nabycie przez ubezpieczoną prawa do emerytury po
ukończeniu wieku emerytalnego (60 lat) i wykazaniu wymaganych okresów
ubezpieczenia w Polsce. Sąd drugiej instancji oparł rozstrzygnięcie na
sformułowanym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2010 r., II UK
152/09 (OSNP 2011 nr 13-14, poz. 193) poglądzie, że zgodnie z art. 27 ust. 1
zdanie pierwsze umowy z 1990 r., o stosowaniu zasad przyznawania świadczeń
przewidzianych umowie z 1975 r. nie decyduje chwila przesiedlenia do Niemiec,
lecz nabycie prawa do świadczeń przed dniem 1 stycznia 1990 r. Prawo do
świadczeń na podstawie umowy z 1990 r. ustalane jest w sposób podobny do
regulacji wspólnotowej, według zasady proporcjonalności, przy równoległym
uwzględnianiu okresów ubezpieczenia przebytych przez uprawnionego po dniu 1
stycznia 1991 r. w obydwu państwach (art. 17-18). W myśl postanowień tej umowy,
w razie zaistnienia niepokrywających się okresów ubezpieczenia w obu państwach,
prawo do świadczeń ustala się na podstawie przepisów obowiązujących w
państwie, w którym zostały przebyte, a każda z właściwych instytucji zapewnia
emeryturę w wysokości odpowiadającej co do zasady proporcji okresu
ubezpieczenia na swoim terytorium w stosunku do całego uwzględnionego okresu
ubezpieczenia. Orzeczenie o niezastosowaniu wobec wnioskodawczyni
postanowień umowy z 1975 r. w związku z nieuzyskaniem – ze względu na datę
powstania prawa do emerytury – statusu kreowanego jej postanowieniami, Sąd
drugiej instancji wsparł wykładnią przepisów rozporządzenia Rady (EWG) nr
1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych, osób prowadzących działalność gospodarczą na własny
rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się po Wspólnocie
(Dz.Urz.UE, L.1971.149.2; dalej „rozporządzenie nr 1408/71”) oraz przepisów
4
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29
kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów ubezpieczenia (Dz.Urz.UE, L
166.1 ze zm.; dalej „rozporządzenie nr 883/2004”), zgodnie z którymi umowa z
1975 r. zachowała moc tylko w zakresie określonym w art. 27 ust. 2 – 4 umowy z
1990 r.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku pełnomocnik organu rentowego
zarzucił naruszenie prawa materialnego – art. 6 rozporządzenia nr 1408/71 przez
niezastosowanie, a w konsekwencji przyjęcie, że pomimo zastąpienia postanowień
wszystkich konwencji o zabezpieczeniu społecznym wiążących dwa Państwa
Członkowskie, z zastrzeżeniem art. 7, postanowieniami tego rozporządzenia,
przepisem obowiązującym jest art. 27 ust. 1 umowy z 1990 r., choć przepis ten nie
obowiązuje od 1 maja 2004 r.; - art. 7 rozporządzenia nr 1408/71 przez
niezastosowanie i w konsekwencji przyjęcie, iż w odniesieniu do osoby
posiadającej miejsce zamieszkania w Niemczech nieprzerwanie od 1990 r. nie ma
zastosowania umowa z 1975 r.; - art. 4 ust. 1 umowy z 1975 r. przez
niezastosowanie, a w konsekwencji przyjęcie, że emeryturę dla osoby mieszkającej
w Niemczech nieprzerwanie od 1990 r. przyznaje organ rentowy na podstawie
art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS; - art. 24 tej ustawy przez jego
niewłaściwe zastosowanie, będące konsekwencją przyjęcia, iż w niniejszej sprawie
dla oceny przesłanek dla nabycia prawa do emerytury właściwe są przepisy prawa
polskiego, oraz naruszenie przepisów postępowania – art. 328 § 2 k.p.c. w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku sądu drugiej
instancji, a w szczególności nie odniesienie się do sformułowanego w apelacji
organu rentowego zarzutu naruszenia art. 6 i art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr
1408/71, na mocy których przepis art. 27 ust. 1 umowy przestał obowiązywać z
dniem 1 maja 2004 r. W oparciu o przedstawione zarzuty wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania, wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy skierował do rozstrzygnięcia
przez skład powiększony zagadnienia prawnego „czy nabywa prawo do polskiej
5
emerytury po 1 stycznia 1991 r. osoba, która przed tą datą przesiedliła się do
Republiki Federalnej Niemiec i nadal tam zamieszkuje”.
Postanowieniem z dnia 17 września 2014 r., II UZP 2/14, Sąd Najwyższy w
składzie powiększonym odmówił podjęcia uchwały, wyrażając jednocześnie pogląd,
że osoby, które osiągnęły w Polsce okresy ubezpieczenia wystarczające do
uzyskania praw emerytalnych na podstawie prawa polskiego i następnie przed
dniem 1 stycznia 1991 r. przesiedliły się do Niemiec w rozumieniu umowy z 1975 r.,
mogą nabyć prawo do świadczeń z polskiego systemu ubezpieczenia społecznego,
jeżeli okresy te nie zostały uwzględnione dla celów ustalania prawa do emerytury w
Niemczech.
Skład Sądu Najwyższego rozpoznający skargę kasacyjną organu rentowego
w tej sprawie pogląd ten w pełni podziela, akceptując także rozważania składu
powiększonego, które doprowadziły do powyższej konstatacji. Powyższe przekłada
się na ocenę zasadności skargi kasacyjnej.
Ustalone i wiążące w postępowaniu ze skargi kasacyjnej ustalenia wskazują
na potrzebę analizy uzgodnień między Polską i Republiką Federalną Niemiec
zawartych w umowie z 1975 r. Ukształtowała ona – w ogólności - wzajemne
stosunki, stosując zasadę włączenia uprawnionych do systemów prawnych miejsca
zamieszkania, co również oznacza, że osoby, które przesiedliły się z Polski
nabywały – ze względu na zaistniałe przed przesiedleniem okresy ubezpieczenia i
związane z tym okoliczności – emerytury ustalone tak, jakby okresy ubezpieczenia
zostały przebyte w Niemczech (art. 4 ust. 1 i 2 w związku z art. 15 ust. 2 umowy z
1975 r.). Innymi słowy po przesiedleniu tzw. ekspektatywy emerytalne w stosunku
do polskich instytucji ubezpieczeniowych były przenoszone na instytucje niemieckie
bez zwrotu składek (art. 6 ust. 3 umowy), ale też bez możliwości wypłacania
emerytur poza krajem przesiedlenia (RFN), bowiem zgodnie z art. 4 ust. 3 umowy,
wypłata była dokonywana wyłącznie na terytorium działania instytucji zobowiązanej
według miejsca zamieszkania, zgodnie z podstawową zasadą prawa niemieckiego,
tylko na terytorium Niemiec. Z uwagi na tę regulację międzynarodową, art. 65
ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) przewidywał zawieszenie
prawa do emerytury w razie wyjazdu za granicę. Po zmianie miejsca zamieszkania
6
na teren państwa pierwotnego zamieszkania obowiązek ustalenia prawa i wypłaty
renty (emerytury) powstawał według prawa loci (kraju zamieszkania). Na podstawie
obowiązującej od dnia 1 października 1991 r. umowy z 1990 r., zawartej po
zjednoczeniu Niemiec, utrzymany został stosunek stron umowy z 1975 r. do
okresów ubezpieczenia przebytych w drugim państwie przed przesiedleniem, przy
czym ustalono graniczny termin przesiedlenia na dzień 31 grudnia 1990 r. lub
najpóźniej do dnia 30 czerwca 1991 r. (art. 27 ust. 3 umowy z 1990 r.).
Postanowiono również, że nowa umowa, zachowuje (nie narusza) prawa nabyte do
dnia 1 stycznia 1991 r. na podstawie umowy z 1975 r.
Stosowanie postanowień umowy z 1975 r. między Polską a Niemcami, jako
państwami członkowskimi Unii, potwierdzone zostało najpierw w art. 6
rozporządzenia nr 1408/71, przez wymienienie w pkt 19 załącznika III, zgodnie z
warunkami i zakresem określonymi w art. 27 ust. 2–4 umowy z 1990 r. oraz jej
art. 11 ust. 3, art. 19 ust. 4, art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2. Powstał w ten sposób stan
prawny, w którym – mimo przyjęcia w umowie z 1990 r. zasady proporcjonalnego
ustalania prawa do świadczeń emerytalnych i rentowych (art. 17-18) - okresy
ubezpieczenia nieprzebyte na obszarze Republiki Federalnej Niemiec oraz okresy
zaliczone zgodnie z prawem o rentach obcych uprawniały do nabycia emerytury
niemieckiej (por. ustawę dnia 7 sierpnia 1953 r. o rentach obcych i rentach
zagranicznych – FRG, a następnie ustawę z dnia 25 lutego 1960 r. o nowym
uregulowaniu rent obcych i zagranicznych – FANG).
Umowa z 1975 r. została następnie wymieniona w załączniku II do
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 988/2009 z dnia 16
września 2009 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 833/2004 w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz określającego treść
załączników (Dz.Urz. UE L 284.43), jako stosowana „zgodnie z warunkami i
zakresem określonymi w art. 27 ust. 2–4 umowy z 1990 r. (zachowanie na
podstawie umowy z 1975 r. statusu prawnego osób, które zamieszkały na
terytorium Niemiec lub Polski przed dniem 1 stycznia 1991 r. i które nadal
mieszkają na tym terytorium)”. Tak więc uzgodnienia dwustronne, według których
osoba wykazująca polskie okresy ubezpieczenia w wymiarze uprawniającym do
emerytury polskiej mogła uprawnienie to po przesiedleniu zrealizować tylko przez
7
niemieckie organy rentowe i tylko na terytorium Niemiec, utrzymane zostały na
warunkach art. 27 ust. 2-4, a więc nienaruszalności roszczeń i uprawnień nabytych
do dnia 1 stycznia 1991 r. w jednej z umawiających się stron na podstawie umowy
z 1975 r. tak długo, jak długo osoby te, także po dniu 31 grudnia 1990 r., mieszkają
na terytorium tej strony. Stosownie do art. 27 ust. 2 zdanie drugie umowy z 1990 r.,
w odniesieniu do roszczeń tych osób, w zaopatrzeniu emerytalnym nadal
obowiązują postanowienia umowy z 1975 r.; w tym wypadku dla warunków
powstania roszczenia i wysokości świadczenia właściwe są przepisy prawne
obowiązujące w miejscu zamieszkania dla okresów ubezpieczenia, które tam
zostały przebyte.
Zastosowanie art. 4 umowy z 1975 r., jako przepisu szczególnego
wynikającego z dwustronnej umowy o zabezpieczeniu społecznym, do której
Polska i Niemcy przystąpiły przed objęciem ich stosunków w zakresie
ubezpieczenia społecznego prawem Unii, należy obecnie oceniać według zasady
wyrażonej w art. 8 rozporządzenia nr 883/2004, obowiązującego w czasie wydania
zaskarżonych decyzji (art. 87 ust. 3, 90 i 91). W końcowej części ust. 1 tego
przepisu przewidziano dalsze stosowanie instrumentów koordynacji wchodzących
w zakres rozporządzenia, wiążących państwa członkowskie na podstawie umów
dwustronnych poprzedzających rozporządzenie. Te umowy stosowane są nadal
pod warunkiem, że są korzystniejsze dla beneficjentów lub jeżeli wynikają ze
szczególnych okoliczności o charakterze historycznym, a ich skutek jest
ograniczony w czasie. Tylko w tych warunkach osoba migrująca nie może być
pozbawiona uprawnień wynikających z umów bilateralnych ze względu na wejście
w życie wspólnotowej koordynacji (wyroki ETS w sprawie Petroni, z dnia 21
października 1975 r., 24/75, oraz w sprawie Roenfeldt, z dnia 7 lutego 1991 r., C-
227/89). Zachowanie dawnych zobowiązań ma więc podwójny aspekt –
uzasadnienie historyczno-prawne oraz to, że sytuacja uprawnionych jest według
nich uregulowana w sposób bardziej dla nich korzystny.
Warto też wspomnieć, że jest oczywiste, iż zachowanie uzgodnionego w
1975 r. statusu prawnego osób, które przeniosły swoje miejsce zamieszkania z
Polski na terytorium Niemieckiej Republiki Federalnej albo po dniu 3 października
8
1990 r., a przed dniem 1 stycznia 1991 r. do zjednoczonych Niemiec i nadal
mieszkają na ich terytorium, wynika ze szczególnych okoliczności historycznych.
Niezależnie od tych uwag (powoływanych za uzasadnieniem postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2014 r.), w sprawie występuje także inny
istotny problem prawny, dotyczący usunięcia kolizji uprawnień i roszczeń
powstałych w wyniku zastosowania wobec osób, które przesiedliły się do Niemiec
przed dniem 1 stycznia 1991 r. zasad umowy z 1975 r. W okolicznościach sprawy
sprowadza się on do możliwości ustalenia praw emerytalnych na podstawie prawa
polskiego z uwzględnieniem wyłącznie polskich okresów ubezpieczenia sprzed dnia
1 stycznia 1991 r. przez osobę, która przed tym dniem przesiedliła się do Niemiec i
nie zmieniła miejsca zamieszkania.
W okolicznościach sprawy trzeba zauważyć, że przeniesienie miejsca
zamieszkania z Polski do Niemiec nie uniemożliwia nabycia prawa do emerytury z
tytułu okresów ubezpieczenia w Polsce, tyle że świadczenia takie (przyznane
według zasad przewidzianych w umowie z 1975 r.) przysługują jedynie przez okres
zamieszkiwania na terytorium państwa, którego instytucja ubezpieczeniowa ustaliła
świadczenie. W tym czasie osoba pobierająca rentę nie ma roszczenia do instytucji
ubezpieczeniowej drugiego państwa z tytułu okresów ubezpieczenia, okresów
zatrudnienia oraz okresów z nimi zrównanych w drugim państwie (art. 4 ust. 3
umowy z 1975 r.). Zgodnie z tym stwierdzeniem, miejsce zamieszkania w ujęciu
art. 4 ust. 3 umowy z 1975 r. nie jest przesłanką nabycia prawa do świadczenia,
lecz warunkiem jego realizacji (wypłaty) przez czas zamieszkiwania na terytorium
państwa, którego instytucja ubezpieczeniowa ustaliła świadczenie na podstawie
ust. 1 i 2 tego przepisu. Samo dalsze zamieszkiwanie w Niemczech nie wpływa na
ustalenie prawa do świadczeń przez polski organ rentowy, chyba że okoliczności tej
towarzyszy pobieranie świadczeń przyznanych przez instytucję miejsca
zamieszkania z wykorzystaniem okresów ubezpieczenia w Polsce.
Powyższe uzasadnia przedstawione wyżej stanowisko, według którego skoro
prawo do emerytury powstaje ex lege, osoby, które osiągnęły w Polsce okresy
ubezpieczenia wystarczające do uzyskania praw emerytalnych na podstawie prawa
polskiego i następnie przesiedliły się do Niemiec przed dniem 1 stycznia 1991 r.,
mogą nabyć prawo do świadczeń z polskiego systemu ubezpieczenia społecznego,
9
w którym miejsce zamieszkania nie jest przesłanką prawa. Na podstawie regulacji
prawno-międzynarodowych różnicuje się wyłącznie to, w jakim państwie okresy te
zostaną uwzględnione, co może być dla danej osoby mniej albo bardziej korzystne,
gdy się weźmie pod uwagę, że zasada terytorializmu obejmująca nabycie prawa do
świadczeń oraz ich wypłatę sprzeciwia się wprost podstawowym celom integracji
europejskiej, tj. ułatwianiu przepływu osób wewnątrz Unii (por. wyrok TSUE z dnia
18 grudnia 2007 r. w sprawach połączonych Doris Habelt, Martha Möser i Peter
Wachter przeciwko Deutsche Rentenversicherung Bund, C-396/05, C-419/05 i C-
450/05).
Nie ulega przy tym wątpliwości, że dla uprawnionych w związku
przesiedleniem bardziej korzystne są świadczenia wypłacane na podstawie prawa
niemieckiego, jednak szersze traktowanie „korzyści” pozwala na wartościowanie
także z punktu widzenia czasu wypłacania świadczeń, biorąc pod uwagę, że
według polskiego prawa ubezpieczeń społecznych wnioskodawczyni nabywa prawo
do emerytury w wieku 60 lat, a więc wcześniej niż przysługiwałoby ono na
podstawie prawa niemieckiego. Oznaczać to może, że uprawnienie wynikające z
umowy z 1975 r. nie może być interpretowane jako oczywiście bardziej korzystne w
kontekście art. 8 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 883/2004.
W wyniku tego, że wnioskodawczyni przez przesiedlenie się zmieniła kraj
zamieszkania, korzysta z regulacji przewidzianej w art. 48 Traktatu o
Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), nie może więc znaleźć się w gorszym
położeniu niż osoba, której sytuacja nie wykazuje żadnych elementów
transgranicznych (por. wyrok TSUE w sprawie Janiny Wencel przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 16 maja 2013 r., C- 89/10 i w
sprawie Aldegondy van den Booren przeciwko Rijksdienst voor Pensioenenz dnia 7
marca 2013 r., C-127/11). Równe traktowanie świadczeń, dochodów, okoliczności
lub zdarzeń (art. 5 rozporządzenia nr 883/2004), jak również sumowanie okresów
(art. 6 rozporządzenia nr 883/2004) nie może pozostawać bez znaczenia dla
traktowania okresów ubezpieczenia przypadających przed przesiedleniem się,
także przy wzięciu pod uwagę, że Traktat nakazuje przyjmowanie w dziedzinie
zabezpieczenia społecznego takich regulacji, które umożliwią zaliczenie wszystkich
okresów uwzględnianych w prawie poszczególnych państw w celu nabycia i
10
zachowania prawa do świadczeń oraz naliczenia ich wysokości. Przepis art. 7
rozporządzenia nr 883/2004 realizuje gwarancję zachowania w zakresie
zabezpieczenia społecznego praw i korzyści nabytych i będących w czasie
nabywania przez osoby korzystające ze swobody przemieszczania się. Elementem
tej gwarancji jest zakaz dyskryminacji tych osób (por. wyroki Trybunału
Sprawiedliwości w sprawie K. Tas-Hagen, R.A. Tas przeciwko Raadskamer WUBO
van de Pensioen Uitkeringsraad z dnia 26 października 2006 r. C-192/05 oraz w
sprawie Haliny Nerkowskiej przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, z dnia
22 maja 2008 r., C-499/06). Gwarancja ta polega także na wyłączeniu możliwości
obniżenia, zmiany, zawieszenia, wstrzymania lub konfiskaty świadczeń pieniężnych
należnych na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw z tego powodu,
że beneficjent mieszka w innym państwie członkowskim. Należy jednak uwzględnić
wyrażony w art. 10 rozporządzenia nr 883/2004 zakaz kumulacji świadczeń za ten
sam okres ubezpieczenia. Jeśli okres ubezpieczenia, zatrudnienia lub zrównany z
nim przypadał przed dniem przesiedlenia się, to może być uwzględniony przez
instytucję jednego państwa członkowskiego tylko raz.
Jak wynika z okoliczności sprawy, pozwany organ rentowy (ZUS Oddział w
O.) odmówił wnioskodawczyni ustalenia prawa do emerytury z tytułu okresów
ubezpieczenia osiągniętych w Polsce bez upewnienia się, że ustalono jej
świadczenia na podstawie prawa niemieckiego, a ta kwestia ma istotne znaczenie
dla wyrokowania, ponieważ nie jest dopuszczalne arbitralne uwzględnienie okresów
ubezpieczenia w innym państwie przez określoną instytucję danego państwa ani
podwójne uwzględnienie tych samych okresów (art. 10 rozporządzenia nr 883/2004;
por. też wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2014 r., II UK 456/13 i z dnia 27
lutego 2014 r., II UK 334/13, niepubl.).
Przyznanie lub odmowa prawa do emerytury przez instytucję
ubezpieczeniową państwa będącego członkiem Unii Europejskiej, będącego stroną
wcześniej zawartych umów o ubezpieczeniu społecznym, wymagało – ze względu
na ewentualne zastosowanie umowy z 1975 r. – uprzedniego wdrożenia procedury
właściwej unijnej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, prowadzącej
do ustalenia zaistnienia prawotwórczego faktu uwzględnienia polskich okresów
ubezpieczenia na podstawie niemieckich przepisów ubezpieczeniowych. Procedura
11
ta została zresztą wszczęta przez ubezpieczoną, która okresy ubezpieczenia w
Polsce objęła wnioskiem złożonym zgodnie z art. 36 rozporządzenia Rady (EWG)
nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG)
nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (tekst
skonsolidowany: Dz.U. L 28, 30.1.1997, s. 1; dalej – „rozporządzenie nr 574/72”).
Wniosek powinien być przesłany z formularzem zawierającym dane dotyczące
okresów ubezpieczenia ukończonych zgodnie z ustawodawstwem stosowanym
przez tę instytucję, w której został złożony (art. 41 – 43 rozporządzenia nr 574/72)
lub – po wejściu w życie przed wydaniem zaskarżonych decyzji art. 47
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 18
września 2009 r. dotyczącego wykonania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w
sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. L 284 z
30.10.2009 r., s. 1-42) – na jego podstawie.
W wyroku z dnia 6 czerwca 2013 r., II UK 333/12, (OSNP 2014 nr 3, poz. 47),
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na konieczność dostosowania się przez instytucje
państwa, w którym obowiązują rozporządzenia o koordynacji do trybu
nakazującego zwrócenie się do instytucji innego państwa członkowskiego,
niezwłocznego dostarczenia lub wymiany między sobą wszystkich danych
niezbędnych do ustanowienia i określenia praw i obowiązków osób, do których ma
zastosowanie rozporządzenie podstawowe. Przekazywanie tych danych odbywa
się bezpośrednio pomiędzy samymi instytucjami lub za pośrednictwem instytucji
łącznikowych. Zastosowanie ma również decyzja nr A1 Komisji Administracyjnej w
sprawie ustanowienia procedury dialogu i koncyliacji w zakresie ważności
dokumentów, określenia ustawodawstwa właściwego oraz udzielania świadczeń na
mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 (Dz.U.
UE C 106 z 24 kwietnia 2010 r.).
W procedurze rozstrzygania kolizji systemów zabezpieczenia społecznego
przewidziana jest także możliwość ponownego rozpatrzenia przez zainteresowane
instytucje na podstawie art. 48 rozporządzenia nr 987/2009 wydanych decyzji,
gdyby okazało się, że wzajemne oddziaływanie decyzji podjętych przez dwie
12
instytucje ubezpieczeń społecznych mogło wpłynąć w sposób niekorzystny na
prawa wnioskodawcy.
W sprawie wnioskodawczyni polski organ rentowy uzyskał od instytucji
niemieckiej – na zasadach określonych w art. 76 rozporządzenia nr 883/2004 –
informacje ograniczone do ustalenia miejsca jej zamieszkania. Nie jest to jednak
wystarczające, do uzyskania przez polski organ rentowy potwierdzenia, że
instytucja niemiecka ustaliła prawo wnioskodawczyni do emerytury według prawa
niemieckiego w wyniku uwzględnienia okresów ubezpieczenia w Polsce przed jej
przesiedleniem się na podstawie art. 4 umowy z 1975 r.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy uznał za celowe uchylenie nie tylko
zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji, lecz
także decyzji organu rentowego, aby organ ten rozpoznał sprawę we właściwym
trybie (art. 47714a
w związku z art. 39815
k.p.c.).