Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 399/14
POSTANOWIENIE
Dnia 22 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Sądej (przewodniczący)
SSN Andrzej Ryński (sprawozdawca)
SSN Jacek Sobczak
Protokolant Łukasz Biernacki
w sprawie A. F.
w przedmiocie zwrotu kosztów ustanowienia obrońcy
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k.
w dniu 22 stycznia 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
od postanowienia Sądu Rejonowego w G.
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje do
ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w G.
UZASADNIENIE
W dniu 2 grudnia 2010 r. Urząd Celny w G. wszczął postępowanie
przygotowawcze, wobec A. F. Prezesa Zarządu Sp. z o.o. U. z siedzibą w G., zaś w
dniu 13 grudnia 2010 r. podejrzanemu przedstawiono zarzut popełnienia oszustwa
podatkowego z art. 56 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s.
(k.212). Natomiast 3 stycznia 2011 r. doszło do zmiany postanowienia o
przedstawieniu zarzutu w zakresie opisu czynu, przy utrzymaniu jego
dotychczasowej kwalifikacji prawnej (k.235). W trakcie tego postępowania A. F.
dnia 20 stycznia 2011 r. upoważnił adw. M. O. do występowania w tej sprawie w
charakterze jego obrońcy z wyboru (k.238). Następnie został przesłuchany w
charakterze podejrzanego w dniu 12 stycznia 2011 r., w trakcie którego zapoznano
2
go z zarzutem sformułowanym przez organ finansowy pierwszej instancji (k.236).
Ostatecznie w sprawie tej Urząd Celny w G. postanowieniem z dnia 11 czerwca
2013 r., na podstawie art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k., art. 325a k.p.k. w zw. z art. 113 § 1
k.k.s., umorzył dochodzenie przeciwko A. F. o czyn z art. 56 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6
§ 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s., wobec ustalenia, że czynu nie popełniono.
Postanowienie to w stosunku do A. F. uprawomocniło się w dniu 16 lipca 2013 r.
Zanim jeszcze do tego doszło, obrońca z wyboru podejrzanego, na podstawie art.
626 § 1 k.p.k. oraz art. 632 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.p.k., wystąpił w dniu
20 czerwca 2013 r. do Urzędu Celnego z wnioskiem o zwrot uzasadnionych
wydatków jakie poniósł oskarżony w tym postępowaniu w kwocie 1 000 złotych, z
tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy. Żądanie wniosku zostało
udokumentowane kopią umowy zlecenia z dnia 14 stycznia 2013 r., z której wynika
że A. F. zlecił adwokatowi T. M. prowadzenie sprawy karnej-skarbowej na etapie
postępowania przygotowawczego, do czasu jej prawomocnego zakończenia oraz
kopiami paragonów z kasy fiskalnej. Urząd Celny w G. postanowieniem z dnia 27
września 2013 r., wniosek ten oddalił podnosząc, że w sprawie niniejszej nie został
sporządzony akt oskarżenia i została ona umorzona na etapie postępowania
przygotowawczego, a nie sądowego. Z tego powodu uznał, że brak jest podstaw by
obciążać Skarb Państwa wydatkiem, poniesionym przez A. F. z tytułu ustanowienia
w postępowaniu przygotowawczym obrońcy z wyboru (k.498).
Na powyższe postanowienie zażalenie złożył obrońca podejrzanego, który
zarzucił zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie art. 632 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 616
§ 1 pkt 2 k.p.k. i w zw. z art. 113 § 1 k.k.s. poprzez jego niezastosowanie i w
konsekwencji nieobciążenie Skarbu Państwa obowiązkiem zwrotu poniesionych
przez A. F. kosztów obrony w postępowaniu przygotowawczym mimo, że
postępowanie to toczące się in personam zostało przez Urząd Celny umorzone
prawomocnym postanowieniem z dnia 11 czerwca 2013 r., na podstawie art. 17 § 1
pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.
Dlatego też skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i
zasądzenie wnioskowanej kwoty tytułem poniesionych przez podejrzanego kosztów
procesu.
Dyrektor Izby Celnej stwierdzając brak podstaw do uwzględnienia zażalenia,
3
przekazał je wraz z aktami do Sądu Rejonowego w G.(k.507-509).
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2014 r., wniosku obrońcy
A. F. nie uwzględnił i utrzymał w mocy postanowienie Naczelnika Urzędu Celnego
z dnia 27 września 2013 r. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Rejonowy
akceptując stanowisko organu celnego wyraził pogląd, że przepis art. 632 pkt 2
k.p.k. odnosi się wyłącznie do fazy postępowania sądowego i tylko na tym etapie
postępowania, w razie jego umorzenia, nakłada obowiązek obciążenia Skarbu
Państwa uzasadnionymi wydatkami stron, wynikającymi z tytułu ustanowienia
jednego obrońcy lub pełnomocnika, albowiem operuje on pojęciem „sprawy z
oskarżenia publicznego” czyli takiej, w której akt oskarżenia został wniesiony do
sądu, a nie używa określenia „sprawy ściganej z oskarżenia publicznego”.
Powyższe postanowienie zaskarżył kasacją skierowaną w trybie art. 521 § 1
k.p.k. Rzecznik Praw Obywatelskich, który na podstawie art. 523 § 1 k.p.k.
orzeczeniu temu zarzucił rażące i mogące mieć istotny wpływ na jego treść
naruszenie prawa procesowego, to jest art. 632 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 616 § 1 pkt
2 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s., w następstwie wyrażenia błędnego poglądu, iż
nie jest dopuszczalny zwrot kosztów ustanowienia jednego obrońcy z wyboru
podejrzanemu, wobec którego umorzono postępowanie przygotowawcze
karnoskarbowe, bowiem ustawodawca ograniczył obowiązek obciążania Skarbu
Państwa uzasadnionymi wydatkami stron wynikającymi z tytułu ustanowienia
jednego obrońcy w razie umorzenia postępowania, jedynie do fazy postępowania
sądowego.
Powołując się na powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja Rzecznika Praw Obywatelskich okazała się oczywiście zasadna i
została uwzględniona na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k., ponieważ
zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego wydane zostało z rażącym
naruszeniem przepisów wskazanych w zarzucie kasacyjnym.
Zgodnie z art. 632 pkt 2 k.p.k., jeżeli ustawa nie stanowi inaczej w razie
uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu w
4
sprawach z oskarżenia publicznego ponosi Skarb Państwa, z wyjątkiem należności
z tytułu udziału adwokata lub radcy prawnego ustanowionego w charakterze
pełnomocnika przez pokrzywdzonego, oskarżyciela posiłkowego, powoda
cywilnego albo inną osobę, a także z tytułu obrony oskarżonego w sprawie, w
której oskarżony skierował przeciwko sobie podejrzenie popełnienia czynu
zabronionego.
Należy zauważyć, że art. 632 k.p.k., który na podstawie przepisu
odsyłającego określonego w art. 113 § 1 k.k.s. znajduje również odpowiednie
zastosowanie w postępowaniu karnoskarbowym, normuje zasady rozstrzygania w
przedmiocie kosztów procesu w przypadku uniewinnienia oskarżonego lub
umorzenia postępowania. Termin koszty procesu obejmuje koszty sądowe, na
które składają się opłaty i wydatki poniesione przez Skarb Państwa od chwili
wszczęcia postępowania oraz uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu
ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika (art. 616 k.p.k.). W
myśl tych przepisów w sprawach z oskarżenia publicznego zakończonych
orzeczeniami wskazanymi w art. 632 k.p.k., Skarb Państwa ponosi wszystkie
tymczasowo wyłożone przez siebie wydatki, a także ciąży na nim obowiązek
zwrotu poniesionych przez strony ich uzasadnionych wydatków, do których
ustawodawca zaliczył m. in. należności jakie strona poniosła z tytułu ustanowienia
w sprawie pełnomocnika lub obrońcy (art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k.).
Przedstawione zasady rozliczania kosztów procesu, określone w art. 632 pkt
2 k.p.k., odnoszą się również do postępowania przygotowawczego od chwili jego
wszczęcia ( art. 616 § 2 pkt 2 k.p.k.). Jeżeli sprawa zakończyła się umorzeniem na
tym etapie postępowania, to organ postępowania przygotowawczego ma
obowiązek zwrotu uzasadnionych wydatków poniesionych przez uczestnika tego
postępowania na jego wniosek od momentu, gdy stał się on stroną - w przypadku
podejrzanego poczynając od fazy in personam ( art. 71 § 1 k.p.k.). Obejmuje to
należności powstałe po sporządzeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów,
jego niezwłocznym ogłoszeniu i przesłuchaniu podejrzanego, oczywiście, o ile nie
skorzysta on z prawa do odmowy składania wyjaśnień oraz gdy nie wystąpią
okoliczności wskazane w art. 313 § 1 in fine k.p.k. (zob. wyrok SN z dnia 24
czerwca 2013 r., V KK 453/12, LEX nr 1341289).
5
Powyższej tezie nie przeczy fakt, że przepis art. 632 k.p.k. dotyczy
oskarżonego, ponieważ używa on tego określenia w znaczeniu ogólnym, co
oznacza, że ma odpowiednie zastosowanie także do podejrzanego (art. 71 § 3
k.p.k.).
Nie można podzielić zapatrywania Sądu Rejonowego, że zawarte w art.
632 pkt 2 k.p.k. sformułowanie „…w sprawach z oskarżenia publicznego...”, odnosi
się wyłącznie do fazy postępowania sądowego i uzależnia zastosowanie tego
przepisu od wniesienia aktu oskarżenia. Analiza treści art. 632 pkt 2 k.p.k. w
kontekście dyspozycji art. 616 § 2 pkt 2 k.p.k. pozwala twierdzić, że pojęcie to ma
szerszy aspekt procesowy, obejmując swoim zakresem rozliczenie kosztów
procesu w sprawach dotyczących wszystkich kategorii przestępstw, z którymi łączy
się orzekanie w trybie postępowania publicznoskargowego ( art. 9, 12, 13, 60 § 1 i
661 k.p.k.) od momentu wszczęcia postępowania, zaś w przypadku jego
umorzenia nie uzależnia rozstrzygnięcia w tym zakresie od etapu postępowania
karnego, na którym zapadło to orzeczenie.
Reasumując, należy stwierdzić, że w omawianej sytuacji procesowej
relewantny z punktu widzenia zasadności roszczeń podejrzanego o zwrot
poniesionych przez niego uzasadnionych wydatków jest tylko fakt ustanowienia
obrońcy w sprawie, która co najmniej osiągnęła fazę in personam w postępowaniu
przygotowawczym oraz umorzenia postępowania (art. 616 § 1 pkt. 2 k.p.k.),
natomiast nie jest istotne czy postępowanie to osiągnęło stadium jurysdykcyjne.
Tak zdekodowany sens analizowanego pojęcia „…w sprawach z oskarżenia
publicznego...” użytego w art. 632 pkt 2 k.p.k. można również odnaleźć w treści art.
640 k.p.k. który stanowi , że przepisy odnoszące się do kosztów procesu w
sprawach z oskarżenia prywatnego mają odpowiednie zastosowanie w sprawach z
oskarżenia publicznego, w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel posiłkowy. W
przepisie tym dla potrzeb rozstrzygnięcia o kosztach wyraźnie oddzielono pojęcie
„…sprawy z oskarżenia publicznego...”, od skargi subsydiarnej wszczynającej
postępowanie jurysdykcyjne, po to aby wskazać, że nie mają tu zastosowania
zasady rozliczania kosztów procesu obowiązujące w trybie publicznoskargowym,
lecz w postępowaniu prywatnoskargowym.
6
Nadto, oprócz aspektu procesowego, brak jest konstytucyjnych powodów do
różnicowania znaczenia dla oskarżonego lub podejrzanego orzeczenia o
umorzeniu postępowania w zależności od tego, czy nastąpiło to na etapie
postępowania przygotowawczego, czy też sądowego, bowiem traktowanie w
sposób odmienny osób niesłusznie oskarżonych i niesłusznie podejrzanych, nawet
w sferze zwrotu poniesionych przez nich kosztów procesu w sposób rażący
narusza zasadę równości, określoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.
Trafnie podkreślił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 maja 2005 r.
SK 44/04 (OTK-A 2005/5/52), że "Państwo musi ponosić ryzyko podejmowanych
czynności organów procesowych i przejmować obciążenia finansowe, które z tych
czynności wynikają. Proces nie byłby sprawiedliwy w rozumieniu art. 45 ust. 1
Konstytucji RP, gdyby jego kosztami - zwłaszcza wtedy, gdy zostały one
spowodowane wadliwymi lub ze względów prawnych zbędnymi czynnościami
procesowymi obciążany był obywatel, który dochodzi należnej mu od państwa
ochrony prawnej. Rozwiązanie takie nie dałoby się pogodzić także ze
sformułowaną w art. 2 Konstytucji zasadą demokratycznego państwa prawnego
oraz z zasadą równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP)".
Niezależnie od tego w wyroku z dnia 26 lipca 2006 r. SK 21/04 (OTK-A
2006/7/88) Trybunał Konstytucyjny potwierdził, że w państwie prawnym zasadą
powinno być obciążanie kosztami postępowania tej ze stron, która w jego toku nie
zdołała utrzymać swojego stanowiska. Jednocześnie wyraził pogląd, iż w
odniesieniu do zakończonych uniewinnieniem postępowań z oskarżenia
publicznego oznacza to, że koszty winna ponosić strona oskarżająca - organ
władzy publicznej, a faktycznie - Skarb Państwa. Należy podkreślić, że w sprawie
niniejszej umorzono postępowanie przygotowawcze toczące się w trybie
publicznoskargowym po ustaleniu, że podejrzany czynu nie popełnił, a zatem
można je uznać za orzeczenie równoważne z wyrokiem uniewinniającym
zapadającym na etapie postępowania sądowego.
Odnosząc te rozważania do niniejszej sprawy karnoskarbowej należy
odnotować fakt ustanowienia przez podejrzanego A. F. w fazie in personam
postępowania przygotowawczego obrońcy z wyboru oraz fakt późniejszego
umorzenia tego postępowania wobec podejrzanego w związku z ustaleniem, że
7
czynu nie popełniono, które powinny skutkować merytorycznym rozstrzygnięciem
wniosku podejrzanego o zwrot poniesionych przez niego uzasadnionych wydatków
w postaci kosztów ustanowienia w sprawie jednego obrońcy. Zatem, przy braku
negatywnych przesłanek o których mowa w art. 632 pkt. 2 k.p.k. in fine, odmowa
zasądzenia kosztów obrony z przyczyn formalnych, w oparciu o fakt, że organ
celny prowadzący w tej sprawie postępowanie przygotowawcze nie wniósł do sądu
aktu oskarżenia, była oczywiście niesłuszna i w sposób rażący naruszyła art. 632
pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. i w zw. z art. 113 § 1 k.k.s., które to
naruszenie miało istotny wpływ na treść zaskarżonego postanowienia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 537 § 2 k.p.k. uchylił
zaskarżone orzeczenie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi
Rejonowemu. W postępowaniu ponownym Sąd ten stosownie do treści art. 442 § 3
k.p.k. w zw. z art. 518 k.p.k. uwzględni przy orzekaniu przedstawione zapatrywania
prawne.