Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 286/14
POSTANOWIENIE
Dnia 18 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z wniosku G. P. przy uczestnictwie […]o dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika S. P.
od postanowienia Sądu Okręgowego w R.
z dnia 18 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem wstępnym z dnia 26 października 2012 r., wydanym
w sprawie o dział spadku po T. P., Sąd Rejonowy w S. uznał za usprawiedliwione
co do zasady żądanie uczestnika postępowania S. P. o ustanowienie odrębnej
własności lokali w budynku mieszkalnym położonym na działce nr 351 w S. i
upoważnił go do wykonania – tymczasowo na jego koszt – niezbędnych robót
adaptacyjnych szczegółowo określonych w postanowieniu oraz w opinii pisemnej
biegłego rzeczoznawcy majątkowego opisanej w postanowieniu.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że na podstawie
prawomocnego postanowienia Sądu spadek po T. P., wraz z należącym do spadku
gospodarstwem rolnym, nabyli na podstawie ustawy: żona G. P. w 5/20 częściach
oraz dzieci: S. P., J. P., K. P., A. P. i M. P. po 3/20 części każde z nich.
W skład spadku wchodzi między innymi działka nr 351 zabudowana
budynkiem mieszkalnym, budynkiem gospodarczym, garażem murowanym
i drewnianym oraz szklarnią, stanowiąca współwłasność po połowie spadkodawcy i
jego żony, wnioskodawczyni G. P. Budynek mieszkalny jest budynkiem
jednorodzinnym trójkondygnacyjnym z mieszkalną sutereną, w którym
pomieszczenia na piętrze zajmuje uczestnik S. P. z rodziną, pomieszczenia na
parterze zajmuje wnioskodawczyni G. P. oraz uczestnicy J., A. i M. P., a
pomieszczenia w suterenie zajmuje uczestniczka M. P.
Możliwość wydzielenia w tym budynku dwóch samodzielnych lokali
mieszkalnych istnieje pod warunkiem wykonania robót adaptacyjnych polegających
na przebudowie zewnętrznego ganku w zewnętrzną klatkę schodową, w celu
uzyskania samodzielnego wejścia na poziom pierwszego piętra oraz zamurowania
przejścia wewnętrzną klatka schodową z parteru na piętro, co wymaga projektu
budowlanego i pozwolenia na budowę, a koszt adaptacji wyniósłby od 6.000 do
9.000 zł. Na wykonanie tych robót wyraził zgodę uczestnik postępowania S. P.,
który wniósł o dokonanie działu spadku przez przyznanie jemu całego majątku ze
spłatą na rzecz pozostałych spadkobierców, ewentualnie przez wyodrębnienie
własności dwóch lokali mieszkalnych w przedmiotowym budynku wskazując, że
mieszka w nim od urodzenia, a po zawarciu związku małżeńskiego mieszka tam z
żoną i czworgiem dzieci i nie ma możliwości zamieszkania gdzie indziej.
3
W oparciu o powyższe ustalenia Sąd pierwszej instancji, powołując się na art.
211 k.c. i zasadę, że zniesienie współwłasności powinno nastąpić przede
wszystkim przez fizyczny podział rzeczy wspólnej, stwierdził, że taki podział przez
wyodrębnienie własności dwóch lokali jest możliwy i uzasadniony potrzebami
mieszkaniowymi uczestnika S. P. i jego rodziny oraz pozostałych uczestników
postępowania, a także niewielkimi możliwościami finansowymi stron w razie
ewentualnych spłat i dopłat przy jednocześnie niewielkich nakładach na konieczną
adaptacje i wyrażeniu przez S. P. zgody na ich tymczasowe poniesienie.
W wyniku apelacji wnioskodawczyni Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
18 października 2013 r. zmienił zaskarżone postanowienie i oddalił wniosek o
ustanowienie odrębnej własności lokali.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że Sąd Rejonowy nie dokonał analizy
przesłanek art. 211 w zw. z art. 212 § 2 k.c., mimo że zarówno wnioskodawczyni
jak i uczestnik wnosili o przyznanie wyłącznie im budynku i działki, co obligowało
Sąd do rozważenia możliwości przyznać któremuś z nich całej dzielonej masy
spadkowej. Wskazał, że przeciwko dokonanemu podziałowi przemawia bardzo
mały udział uczestnika S. P. w dzielonej działce i zabudowaniach mieszkalnych,
wynoszący jedynie 5%, podczas gdy udział wnioskodawczyni wynosi 75%. Ta
dysproporcja udziałów nie pozwala, zdaniem Sądu Okręgowego, na podział przez
wydzielenie dwóch odrębnych lokali mieszkalnych.
Sąd drugiej instancji uznał również, iż Sąd Rejonowy nie rozważył
możliwości dokonania przez S. P. nakładów na wyodrębnienie lokali ani możliwości
dokonania przez niego spłat, jak również tego, że w razie przyznania całej
nieruchomości wnioskodawczyni będzie ona musiała spłacić tylko uczestnika, a
więc jedynie 5% wartości i pomogą jej w tym pozostali uczestnicy, którzy zrzekli się
spłat, natomiast w razie podziału uczestnik S. P. nie będzie w stanie dokonać spłaty,
gdyż jego sytuacja majątkowa nie daje takiej rękojmi, skoro wielokrotnie żądał
przed Sądem zwolnienia od kosztów sądowych.
Sąd Okręgowy podkreślił też, że dopuszczalność wyodrębnienia dwóch lokali
Sąd pierwszej instancji przyjął w oparciu o opinię biegłego do spraw wyceny
4
nieruchomości, który nie ma wiadomości specjalnych w tym zakresie, a oceny takiej
dokonać można wyłącznie w oparciu o opinię biegłego z zakresu budownictwa
i architektury.
Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Rejonowy nie wyjaśnił również w sposób
dostateczny potrzeb mieszkaniowych S. P., co było konieczne przy przyjęciu, że
właśnie potrzeby mieszkaniowe jego i jego rodziny uzasadniają podział. Ustalenie,
że nie posiada on innych możliwości mieszkaniowych nie zostało skonfrontowane z
zarzutami wnioskodawczyni i pozostałych uczestników oraz wypisami z ksiąg
wieczystych, z których wynika, iż w toku postępowania żona S. P. podarowała ich
synowi nieruchomość w miejscowości T.,a więc rodzina S.P. może tam zamieszkać.
Przeciwko podziałowi przemawia też, zdaniem Sądu Okręgowego, konflikt
panujący w rodzinie stron.
Z tych wszystkich względów Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie i oddalił wniosek o ustanowienie odrębnej własności lokali.
Od powyższego postanowienia skargę kasacyjną wniósł uczestnik
postępowania S. P. opierając ją na obu podstawach i zarzucając w ramach
pierwszej podstawy niewłaściwe zastosowanie art. 11 ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze zm.-
dalej: „u.w.l.”), art. 211 w zw. z art. 5 k.c., art. 212 § 2 k.c., art. 55 § 3 w zw. z art.
213-218 k.c. oraz błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 1035 w zw. z
art. 212 § 2 k.c., art. 211 i art. 212 § 2 k.c., natomiast w ramach drugiej podstawy
naruszenie art. 316 § 1 w zw. z art. 382 i w zw. z art. 328 § 2 k.p.c., art. 386 § 1 i 4
w zw. z art. 227 i art. 278 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W świetle postanowień art. 211 k.c. nie ulega wątpliwości, że podział
fizyczny rzeczy jest podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, wyraźnie
preferowanym przez ustawodawcę, co dotyczy także sądowego zniesienia
współwłasności (art. 212 § 1 k.c.), a zatem przy zniesieniu współwłasności sąd
powinien brać pod uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze współwłasności,
5
chyba że współwłaściciele zgodnie żądają przyznania rzeczy jednemu z nich bądź
sprzedaży rzeczy albo jeżeli podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze
społeczno - gospodarczym przeznaczeniem prawa albo pociągałby za sobą istotną
zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości, co zawsze podlega ustaleniu
w konkretnych okolicznościach danej sprawy (porównaj między innymi
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1978 r. III CRN 214/78,
z dnia 2 lutego 2001 r. IV CKN 251/00, z dnia 5 lutego 2010 r. III CSK 195/09
i z dnia 9 września 2011 r. I CSK 674/10, niepubl.)
Podziałem rzeczy jest również ustanowienie odrębnej własności lokali,
a warunkiem jego dopuszczalności jest samodzielność lokali powstałych w wyniku
podziału (art. 2 u.w.l.). Odmowa zniesienia współwłasności przez podział rzeczy,
w tym przez ustanowienia odrębnej własności lokali może mieć miejsce jedynie
wyjątkowo i tylko w razie wystąpienia okoliczności określonych w art. 211 k.c.
W pierwszym rzędzie zatem sąd w sprawie o zniesienie współwłasności
nieruchomości, gdy choć jeden z uczestników żąda jej podziału przez
wyodrębnienie własności lokali, obowiązany jest ustalić, czy podział taki jest
dopuszczalny zarówno ze względu na właściwości nieruchomości, jak i z uwagi na
pozostałe przesłanki wskazane w art. 211 k.c.
Nie ulega wątpliwości, że ustalenie, czy fizyczny podział lub ustanowienie
odrębnej własności lokali, jest dopuszczalny ze względu na właściwości
nieruchomości wymaga wiadomości specjalnych, w rozumieniu art. 278 k.p.c.,
a zatem poprzedzone być musi wydaniem opinii przez biegłego sądowego
odpowiedniej specjalności, co słusznie stwierdził Sąd Okręgowy, jednak
z naruszeniem powyższego przepisu, nie przeprowadził takiego dowodu, choć jego
brak zarzucił Sądowi pierwszej instancji. Ocena Sądu Okręgowego
o niedopuszczalności wyodrębnienia własności lokali w przedmiotowym budynku,
która legła u podstaw oddalenia wniosku o takie zniesienie współwłasności, jest
zatem dowolna i nie pozwala na weryfikację z punktu widzenia przesłanek art. 211
k.c.
6
Przede wszystkim jednak, jak trafnie zarzuca skarżący, poza oceną Sądu
Okręgowego znalazła się okoliczność, iż przedmiotem zniesienia współwłasności
w sprawie jest gospodarstwo rolne, gdyż, jak wynika z postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku po T. P., w skład tego spadku wchodzi
gospodarstwo rolne. Mimo to nie zostało ustalone ani rozważone, czy
przedmiotowa zabudowana nieruchomość jest siedliskiem gospodarstwa rolnego,
co niewątpliwie, w świetle zasad przewidzianych w art. 213-218 k.c., musiałoby
mieć wpływ na sposób zniesienia współwłasności, w tym ewentualny podział
siedliska i znajdującego się tam budynku mieszkalnego. W takim bowiem wypadku
konieczne jest rozważenie, komu w wyniku zniesienia współwłasności przypadnie
gospodarstwo rolne, gdyż byłoby oczywiście sprzeczne ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem takiego gospodarstwa, przyznanie całego budynku
siedliskowego temu spadkobiercy, który w wyniku zniesienia współwłasności nie
otrzymał gospodarstwa rolnego i tym samym pozbawienie siedliska- stanowiącego
część składową gospodarstwa rolnego (art. 553
k.c.) – tego spadkobiercy, który
w wyniku zniesienia współwłasności otrzymał gospodarstwo. Takiej zaś oceny nie
uzasadniałby ewentualny podział samego budynku siedliskowego przez
ustanowienie odrębnej własności lokali i przyznanie jednego z nich temu
spadkobiercy, który otrzymał gospodarstwo rolne, zaś drugiego lokalu pozostałym
spadkobiercom. Przy rozważaniu tych kwestii, konieczne byłoby też wzięcie pod
uwagę regulacji zawartej w art. 218 k.c.
Niezależnie jednak od tego, czy przedmiotowy budynek jest budynkiem
w siedlisku gospodarstwa rolnego czy nie, rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego
narusza art. 211 i art. 212 k.c., gdyż wskazane przez Sąd przyczyny odmowy
zniesienia współwłasności przedmiotowej nieruchomości przez ustanowienie
odrębnej własności dwóch lokali mieszkalnych, nie mieszczą się w przesłankach
takiej odmowy określonych w powyższych przepisach.
Rozważając je kolejno trzeba stwierdzić, że okoliczność, iż udział uczestnika
we współwłasności tej nieruchomości jest niewielki, a wnioskodawczyni znaczny nie
ma decydującego znaczenia, gdyż, po pierwsze, przy dziale spadku i zniesieniu
współwłasności należy brać pod uwagę udział w całej dzielonej masie spadkowej
7
i całej nieruchomości będącej przedmiotem zniesienia współwłasności (porównaj
między innymi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2011 r. IV CSK
519/10, niepubl.), a, po wtóre, jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy
w postanowieniach z dnia 4 czerwca 2003 r. I CKN 447/01 (IC 2004/5/43) i z dnia
8 października 2009 r. II CK 2/09 (niepubl.), przepisy art. 211 k.c. i art. 623 k.p.c.
w zw. z art. 11 ust. 1 u.w.l. wymagają, aby dokonanie działu przez ustanowienie
odrębnej własności lokali uwzględniało nie tylko wielkość udziałów i nominalną
wartość odrębnej własności każdego lokalu, ale zaspokajało interesy wszystkich
współwłaścicieli, bez rażącego pokrzywdzenia jednych kosztem innych. Nie można
też oczekiwać, że w każdym wypadku zniesienia współwłasności współwłaściciele
otrzymają części rzeczy o wartości zbliżonej do wartości udziałów (porównaj
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1999 r. II CKN 166/98,
niepubl.).
Nie ma również decydującego znaczenia okoliczność, że uczestnik
postepowania S. P. występował w sprawie o zwolnienie od kosztów sądowych,
gdyż wbrew stanowisku Sądu Okręgowego nie przesądza to o braku możliwości
dokonania przezeń nakładów na koszty adaptacji budynku dla potrzeb
wyodrębnienia lokali ani dokonania ewentualnych spłat pozostałych uczestników.
Sąd Okręgowy bowiem pominął, że uczestnik ten zgodził się na poczynienie
nakładów adaptacyjnych, których dokonanie leży w jego interesie, zaś określenie
ostatecznych spłat czy dopłat i realnej możliwości ich spłaty przez uczestnika nie
jest możliwe na obecnym etapie postępowania, bez całościowego zniesienia
współwłasności.
Podniesiona przez Sąd Okręgowy kwestia potrzeb mieszkaniowych
uczestników postępowania jest niewątpliwie jedną z najistotniejszych okoliczności
przy ocenie zniesienia współwłasności nieruchomości zabudowanej budynkiem
mieszkalnym służącym dotychczas współwłaścicielom do zaspokajania ich potrzeb
mieszkaniowych. Sąd drugiej instancji zarzucając brak w tym zakresie
odpowiednich ustaleń Sądu Rejonowego sam w sposób dowolny przyjął,
że uczestnik S. P. może wraz z rodziną zaspokoić potrzeby mieszkaniowe na
nieruchomości podarowanej przez jego żonę synowi, chociaż nie poczynił w tym
8
zakresie żadnych ustaleń i pominął twierdzenie uczestnika, że budynek tam
posadowiony nie nadaje się do zamieszkania całej jego rodziny, która zawsze
mieszkała i nadal mieszka w budynku będącym przedmiotem podziału.
Jednolite orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że przy zniesieniu
współwłasności nieruchomości mieszkalnej sąd powinien zmierzać do
rozstrzygnięcia, w wyniku którego nastąpi zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych
obu zainteresowanych rodzin, o ile jest to tylko możliwe w istniejących
okolicznościach faktycznych i prawnych. Dopiero wyłączenie możliwości podziału
domu lub ustanowienia odrębnej własności lokali, uzasadnia rozważenie przez sąd
innego sposobu zniesienia współwłasności, zwłaszcza przez przydzielenie
nieruchomości budynkowej jednemu z zainteresowanych ( postanowienie z dnia 17
sierpnia 1982 r. III CRN 164/82, niepubl.). Sprzeczne ze społeczno - gospodarczym
przeznaczeniem domu, w którym dwie rodziny zaspokajają potrzeby mieszkaniowe
i możliwe jest wyodrębnienie lokali, byłoby przyznanie domu jednemu ze
współwłaścicieli i pozbawienie drugiego mieszkania, w którym mieszkał
(postanowienie z dnia 21 czerwca 1979 r. III CRN 68/79, OSNCP 1980/1/11).
Nawet okoliczność, że współwłaściciel jest posiadaczem mieszkania
zaspokajającego obecnie jego potrzeby mieszkaniowe sama przez się nie
uzasadnia odmowy ustanowienia przez sąd odrębnej własności lokali
(postanowienie z dnia 14 kwietnia 1999 r. III CKN 207/98, niepubl.).
Podobnie nie mogą usprawiedliwiać odmowy ustanowienia odrębnej
własności lokali same tylko konfliktowe stosunki między współwłaścicielami,
bowiem przepisy obowiązującego prawa przewidują liczne możliwości
rozwiązywania takich konfliktów (porównaj między innymi postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 4 sierpnia 1999 r. II CKN 549/98, z dnia 4 października 2002 r.
III CKN 1283/00, OSNC 2003/12/170 i z dnia 11 lutego 2009 r. V CSK 311/08,
niepubl. oraz orzeczenia tam wskazane). Przede wszystkim jednak trzeba
stwierdzić, że powołując się na tę przyczynę odmowy ustanowienia odrębnej
własności lokali Sąd Okręgowy nie poczynił żadnych ustaleń, co do tego czy
rzeczywiście istnieje konflikt między współwłaścicielami, a jeżeli tak, to na jakim tle
9
i czy uniemożliwia on dalsze zamieszkiwanie w jednym domu, w którym uczestnicy
mieszkają od wielu lat.
Biorąc wszystko to pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy nie orzekał o kosztach postępowania kasacyjnego, gdyż
zaskarżone postanowienie dotyczyło orzeczenia wstępnego i zgodnie z art. 98 § 1
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., o kosztach
postępowania, w tym kasacyjnego, orzeknie sąd w postanowieniu kończącym
postępowanie w sprawie.