Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 191/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSA Bohdan Bieniek (sprawozdawca)
Protokolant Grażyna Niedziałkowska
w sprawie z wniosku U.P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 24 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 stycznia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 stycznia 2014 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w G. z dnia 4 marca 2013 r. i oddalił odwołanie U. P. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. z dnia 15 czerwca 2012 r.
2
odmawiającej wnioskodawczyni prawa do emerytury w obniżonym wieku z tytułu
pracy w szczególnych warunkach.
Sąd drugiej instancji zaakceptował w całości ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji, traktując je jako własne. Z nich wynika, że U. P. jest z zawodu
obuwnikiem i w okresie od dnia 21 czerwca 1974 r. do dnia 30 czerwca 1996 r. była
pracownikiem Zakładów Przemysłu Skórzanego w S. W pierwszym etapie pracy
odbywała staż, a następnie od dnia 1 października 1974 r. pracowała w dziale
Opracowania Elementów Spodowych Obuwia, wykonując prace polegające na
maszynowym starciu podeszwy, smarowaniu jej specjalistycznym klejem oraz
prasowaniu podeszwy i otoka w celu dokładnego sklejenia elementów. Wszystkie
wykonywane czynności mieściły się w zakresie pojęcia „obuwnik formowacz”. Po
urodzeniu dziecka i powrocie z urlopu wychowawczego pracodawca od dnia 7 maja
1981 r. skierował odwołującą się do Oddziału Opakowań i Dodatków Obuwniczych.
Wówczas pracowała przy ręcznym spinaniu pudełek, odbieraniu ich z taśmy oraz
jako operator dwóch sklejarek pudełek. W ramach pracy na tym Oddziale
zajmowała się także okuwaniem sznurowadeł, jak i obsługą wtryskarki do
wytworzenia elementów koniecznych do produkcji obuwia. W końcu pracowała przy
drukowaniu winiet i etykiet. Rodzaj wykonywanej pracy wynikał z potrzeb zakładu
pracy.
Dalej Sąd Apelacyjny stwierdził, że istota sporu sprowadzała się do oceny,
czy ubezpieczona legitymuje się 15 letnim okresem zatrudnienia w warunkach
szczególnych albo szczególnym charakterze, zwłaszcza z uwagi na wykonywanie
pracy od dnia 7 maja 1981 r. do dnia 30 czerwca 1996 r. w dziale Opakowań i
Dodatków Obuwniczych (tzw. kartonażu) w Zakładach Przemysłu Skórzanego w S.
Przystępując do oceny prawnej analizowanego sporu Sąd Apelacyjny
zauważył, że praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden
z rodzajów pracy wymienionej w wykazie A, stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Decydującą rolę w analizie
charakteru pracy wnioskodawczyni ma zatem możliwość zakwalifikowania jej pracy
3
pod określoną pozycję powołanego wyżej załącznika do rozporządzenia. Wynika to
z faktu, że nie każda praca w narażeniu na kontakt z niekorzystnymi dla zdrowia
pracownika czynnikami jest w rozumieniu art. 32 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst
jednolity: Dz.U z 2013 r., poz.1440) pracą w warunkach szczególnych, lecz tylko
taka praca, która rodzajowo jest wymieniona w rozporządzeniu.
Sąd Apelacyjny podkreślił, iż kwalifikowanie prac w szczególnych warunkach
ma charakter stanowiskowo – branżowy. Pod pozycjami w poszczególnych
działach wykazu A zostały umieszczone konkretne stanowiska przypisane danym
branżom. W ocenie Sądu drugiej instancji przedmiotowa regulacja nie jest dziełem
przypadku. Specyfika poszczególnych gałęzi przemysłu determinuje bowiem
charakter świadczonych prac i warunki, w jakich są one wykonywane oraz
uciążliwość i szkodliwość dla zdrowia.
Odnosząc powyższe uwagi do okoliczności sprawy Sąd Apelacyjny
stwierdził, że nieuprawnione jest kwalifikowanie do okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach, pracy wykonywanej od dnia 7 maja 1981 r. do dnia 30
czerwca 1996 r. na Oddziale 200 – Opakowań i Dodatków Obuwniczych
(kartonażu), jako pracy wymienionej w wykazie A, Dział XI (przemysł poligraficzny)
poz. 5 (bezpośrednia obsługa maszyn i urządzeń do składania arkuszy papieru,
krajania papieru i wyrobów poligraficznych oraz do oprawy wyrobów poligraficznych
w drukarniach). Za tak przedstawionym stanowiskiem w ocenie Sądu drugiej
instancji przemawiają dwie okoliczności. Po pierwsze, ubezpieczona wykonywała
pracę w fabryce obuwia, która nie może być uznana za pracę w ramach nawet
szeroko rozumianego przemysłu poligraficznego, co automatycznie uniemożliwia
kwalifikowanie tej pracy do działu XI wykazu A. Pod drugie, powołany przepis in
fine (poz. 5) dookreśla miejsce wykonywania wymienionych prac „w drukarni”.
Zakład pracy ubezpieczonej nie był drukarnią. W konsekwencji nieuprawnione jest
stanowisko Sądu Okręgowego odnośnie możliwości zakwalifikowania pracy
ubezpieczonej od dnia 7 maja 1981 r. do dnia 30 czerwca 1996 r. jako pracy w
szczególnych warunkach. Tym samym odwołująca nie legitymuje się wymaganym
15 letnim okresem zatrudnienia w szczególnych warunkach. Jednocześnie Sąd
drugiej instancji zauważył, że nie ma podstaw do oceny drugiego spornego okresu
4
zatrudnienia, wykluczenie bowiem okresu pracy od dnia 7 maja 1981 r. od dnia 30
czerwca 1996 r. wyklucza możliwość przyznania świadczenia w oparciu o art. 184
ustawy emerytalnej.
Mają na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny z mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego ubezpieczona zarzuciła
naruszenie prawa materialnego:
- przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 184 w związku z
art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U z 2013 r., poz.1440) oraz § 1 ust. 1
i § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) polegające na przyjęciu, że
skarżąca nie spełnia warunków do uzyskania emerytury z tytułu pracy w
szczególnych warunkach, albowiem okresy zatrudnienia ubezpieczonej od dnia 21
czerwca 1974 r. do dnia 31 marca 1978 r. oraz od dnia 7 maja 1980 r. od dnia 30
czerwca 1996 r. nie mogą być uznane za pracę w takich warunkach, a także, że nie
można jednego zakładu pracy zaliczyć do więcej niż jednej branży gospodarki
narodowej, w zależności od rodzaju prowadzonej działalności, a tym samym
stanowiskowo – branżowy charakter wyodrębnienia prac wyklucza zaliczenie
różnych stanowisk pracy w jednym zakładzie pracy do różnych branż, a zajmowane
przez skarżącą i związane z poligrafią stanowiska pracy nie uprawniają jej do
wcześniejszej emerytury;
- przez niewłaściwe zastosowanie przepisu działu XI poz. 5 wykazu A
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku
z § 1 ust. 1 i § 4 ust. 1 rozporządzenia polegające na przyjęciu, że profil
działalności zakładu pracy skarżącej nie może być uznany za mieszczący się w
gałęzi przemysłu poligraficznego oraz, że ubezpieczona nie wykonywała pracy w
drukarni, co wyklucza kwalifikację jej pracy przez pryzmat działu XI załącznika A do
rozporządzenia.
5
Skarżący wniósł o uchylenie i zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego poprzez
uwzględnienie odwołania strony skarżącej w całości i przyznanie jej emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach. Nadto
domagał się zasądzenia na rzecz wnioskodawczyni od pozwanego kosztów
postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw.
Okoliczności faktyczne przedmiotowej sprawy są bezsporne. Dostrzega to
skarżący, nie formułując zarzutów w oparciu o drugą podstawę kasacyjną (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Istotne ustalenia faktyczne zamykają się stwierdzeniem, że
ubezpieczona zatrudniona, stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, w Zakładach
Przemysłu Skórzanego w S. od dnia 21 czerwca 1974 r. do dnia 30 czerwca 1996
r., wykonywała początkowo pracę na stanowisku obuwnik formowacz. Następnie po
urodzenia dziecka i powrocie do pracy z urlopu wychowawczego od dnia 7 maja
1981 r. została skierowana do Oddziału Opakowań i Dodatków Obuwniczych. W
czasie zatrudnienia powierzane były jej następujące prace: ręczne spinanie
pudełek, odbieranie zadrukowanych i wyciętych pudełek, drukowanie winiet i
etykiet. Ponadto wykonywała pracę jako operator sklejarki pudełek, okuwała
sznurowadła, a także pracowała przy wtryskarce, wykonującej elementy obuwia.
Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach stanowi element stanu
faktycznego, którego ustaleniem przez sądy a quo Sąd Najwyższy jest związany
(art. 39813
§ 2 in fine k.p.c.). Zatem w ocenie zarzutów materialnych skargi wiąże
ustalony okres i zakres realizowanych przez wnioskodawczynię czynności. W
kontekście pierwszej przesłanki Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona pracę w
Oddziale Opakowań i Dodatków Obuwniczych wykonywała od dnia 7 maja 1981 r.
Tymczasem skarżący wskazuje okres od dnia 7 maja 1980 r. i konsekwentnie go
powiela w uzasadnieniu skargi kasacyjnej. Oczywiście taka modyfikacja nie jest
dopuszczalna na obecnym etapie i w ten sposób wymyka się spod kontroli Sądu
Najwyższego.
6
Istota skargi sprowadza się do wykładni prawa materialnego, a w
szczególności art. 184 w związku z art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440, dalej jako ustawa emerytalna) oraz § 1 ust. 1 i § 4 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.- dalej jako rozporządzenie).
Kontestowane w skardze normy prawne powinny być – w ocenie wnoszącego
skargę – wykładane w sposób afirmujący odstępstwo od stanowiskowo –
branżowego charakteru wyodrębnienia prac w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze. Przecież zakwalifikowanie zakładu pracy tylko do jednej
branży (w tym wypadku przemysłu lekkiego) nie uzasadnia odmowy prawa do
emerytury pracownikowi, który wykonywał prace typowe w innym dziale gospodarki
(poligrafii), jeżeli był to równocześnie istotny zakres działalności przedsiębiorstwa.
W ten sposób ukształtowane stanowisko wyznacza zakres pola badawczego, które
po identyfikacji, prowadzi do konkluzji o symplifikacyjnym rozumowaniu oraz
wykładni rozszerzającej szczególne regulacje prawne, związane z uzyskaniem
prawa do emerytury w obniżonym wieku emertytalnym.
Przypomnieć wypada, że ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 56, poz. 498) zmieniono treść art. 32 ustawy emerytalnej, w
związku z czym od dnia 2 maja 2003 r. w celu ustalenia uprawnień, o których mowa
w art. 32 ust. 1 tej ustawy, za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub
otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na
podstawie przepisów dotychczasowych. Przepis ten, w zakresie w jakim posługiwał
się określeniem „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone
na podstawie przepisów dotychczasowych”, został wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A 2004 nr 6, poz. 57 i
Dz.U. Nr 144, poz. 1530) pozbawiony mocy prawnej. Jednak art. 32 ust. 4 ustawy
7
pozostał bez zmian i stanowi, że wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje
prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w
ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych.
Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w
uchwale siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10,
poz. 243), wskazując na przepisy rozporządzenia, z wyłączeniem tych, które
zobowiązywały ministrów, kierowników urzędów centralnych i centralne związki
spółdzielcze do ustalenia wykazu stanowisk pracy w podległych im zakładach
pracy. Stwierdził, że odesłanie do przepisów dotychczasowych w kwestii wykazów
obejmujących świadczenie pracy w warunkach szczególnych, zawarte w art. 32 ust.
4 ustawy emerytalnej, nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3
rozporządzenia. Odesłanie dotyczy więc tylko wieku emerytalnego, rodzajów prac,
stanowisk, warunków uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na
wniosek, że przepisy dotychczasowe, o których mowa w odesłaniu, to § 2 ust. 1
rozporządzenia, stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Sąd
Najwyższy w konsekwencji stwierdził, że odesłanie do przepisów dotychczasowych
nie dotyczy kompetencji do tworzenia wykazów obejmujących stanowiska, na
których świadczy się pracę w szczególnych warunkach, ale obejmuje samą treść
tych wykazów i inne okoliczności wyraźnie wskazane w art. 32 ust. 2 ustawy
emerytalnej in principio, co zostało zaakceptowane przez Trybunał Konstytucyjny w
motywach wskazanego wyżej wyroku (por. także wyrok SN z dnia 14 stycznia
2014 r., II UK 224/13, LEX nr 1424852).
Nie można tracić z pola widzenia, że prawo do emerytury w obniżonym
wieku emerytalnym stanowi odstępstwo od zasady wyrażonej w przepisach ustawy
emerytalnej. Nabiera to znaczenia szczególnie dziś, gdy wiek emerytalny ulega
stopniowo wydłużaniu. Wyjątek od zasady powinien być interpretowany w sposób
ścisły (exceptiones non sunt extendendae), tak by zachować cel uzasadniający to
odstępstwo. Z kolei zgodnie z utrwalonym stanowiskiem doktryny, jak i
8
orzecznictwem Sądu Najwyższego, przepisy prawa ubezpieczeń społecznych
powinny być wykładane ściśle (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 11 grudnia 2008 r., I UZP 6/08, OSNP 2009 nr 9-10, poz. 120
oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 listopada 1999 r., II UKN 187/99,
OSNAPiUS 2001 nr 4, poz. 121; 16 sierpnia 2005 r., I UK 378/04, OSNP 2006 nr
13-14, poz. 218; 25 czerwca 2008 r., II UK 315/07, Lex nr 496396), co oznacza w
zasadzie prymat dyrektyw wykładni językowej w odniesieniu do pozostałych metod
wykładni, w tym wykładni systemowej i wykładni historycznej lub celowościowej.
Tak ukształtowane stanowisko nie jest przypadkowe, gdyż przesłanki uzyskania
prawa do emerytury nie powinny lokować się w sferze swobodnego uznania. Stąd
też w judykaturze utrwalił się słuszny pogląd, że w świetle przepisów
rozporządzenia (wykazu A i B, stanowiącego załącznik tego aktu), wyodrębnienie
poszczególnych prac ma charakter stanowiskowo – branżowy (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia: 3 czerwca 2008 r., I UK 381/07, Lex nr 494112; 16 czerwca
2009 r., I UK 20/09, Lex nr 515698 i I UK 24/09, Lex nr 518067; 1 czerwca 2010 r.,
II UK 21/10, Lex nr 619638; 19 maja 2011 r., III UK 174/10, Lex nr 901652; 14
marca 2013 r., I UK 547/12, Lex nr 1415525). Przyporządkowanie danego rodzaju
pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w
szczególnych warunkach. Usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i
uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach
gałęzi gospodarki nie jest dowolne, gdyż należy przyjąć, że konkretne stanowisko
narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu mniejszym lub
większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest umiejscowione.
Konieczny jest bezpośredni związek wykonywanej pracy z procesem
technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki. Znajduje on także
zakotwiczenie w § 1 ust. 1 rozporządzenia, zgodnie z którym ma zastosowanie do
pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia. Skoro
przytoczony przepis nawiązuje do wykazów (A i B), to znaczy że dokonany w nim
podział prac stanowi istotny mechanizm jurysdykcyjnej oceny uprawnień do
uzyskania świadczenia emerytalnego w obniżonym wieku emerytalnym. Nie ulega
przecież wątpliwości, że praca w szczególnych warunkach, wykonywana stale i w
9
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy,
przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności organizmu, stąd też osoba
wykonująca taką pracę ma prawo do emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni.
Oznacza to, że pod określoną pozycją wykazu jest umieszczone konkretne
stanowisko odpowiadające danej branży. Wskazuje na to systematyka wykazu A,
gdzie poszczególne działy (górnictwo, energetyka, hutnictwo i przemysł metalowy
itd.) zawierają wykaz stanowisk, uprawniających do emerytury. Odstępstwo od tej
zasady znajduje się w dziale XIV - prace różne - które nie zostały przypisane do
określonego działu gospodarki. Zatem tylko w tym obszarze zatrudnienie w
określonej branży nie będzie miało znaczenia w kontekście emerytury (za
wyjątkiem pkt 7 odwołującego się do przemysłu muzycznego). Natomiast dalsze
odkodowywanie rodzaju prac powinno odbywać się w granicach branży, do której
przynależy zakład pracy zatrudniający pracownika. W okolicznościach faktycznych
sprawy, wnioskodawczyni była zatrudniona w przemyśle lekkim przy produkcji
obuwia, a żądanie przyznania emerytury wywodziła z tytułu wykonywania pracy w
przemyśle poligraficznym.
Powyższe założenie implikuje konieczność uwzględnienia dodatkowych
argumentów. Zatrudnienie może mieć miejsce w zakładzie pracy, którego
działalność zamyka się w obrębie jednego działu gospodarki. W takim układzie w
przedsiębiorstwie mogą występować zbieżności terminologiczne (nazwy stanowisk)
odpowiadające nazwom miejsc pracy z innych działów gospodarki. Również zakres
czynności konkretnego pracownika wskazywać może na pewne podobieństwo do
pracy typowych w innej branży. W obu sytuacjach specyfika poszczególnych gałęzi
przemysłu determinuje charakter świadczonej pracy i warunków, w jakiej jest
wykonywana, jej uciążliwość i szkodliwość dla zdrowia. Nie ma zatem
aksjologicznych podstaw do przenoszenia warunków pracy z jednej gałęzi na
drugą, skoro o prawie do emerytury nie decyduje stopień podobieństwa
wykonywanych prac, lecz zatrudnienie w określonej branży, gdyż dopiero
zatrudnienie wykonywane w takich warunkach umożliwia wcześniejsze ziszczenie
się ryzyka emerytalnego (szybszej utraty sprawności psychofizycznej pracownika).
Wówczas realizacja obowiązków pracowniczych kumuluje szereg czynników
10
decydujących o uprawnieniu do emerytury (np. uniezależnia ją od pór roku, czy też
zmiennego zapotrzebowaniem na pracę określonego rodzaju).
W przedmiotowej sprawie interesująco przedstawia się kwestia, czy opisany
wyżej dyktat przełamuje fakt, że oprócz branży podstawowej w zakładzie pracy
istnieją inne wyodrębnione działy, zakłady, które zajmują się odmiennym profilem
działalności, z rozwiniętą strukturą w ujęciu technologicznym i organizacyjnym,
pozwalającą na przypisanie mu cech wielobranżowości. Nie chodzi tu o status
podmiotowy (kto jest pracodawcą), gdyż ten aspekt w sprawie nie ma znaczenia,
lecz o wyodrębnienie techniczne, zadaniowe, gdzie rodzaj pracy polega na
wykonywaniu przedmiotowo innej pracy, związanej funkcjonalnie (lub nie) z
podstawowym profilem produkcji. Zakres tych innych czynności może być istotny,
czy też nawet równorzędny w stosunku do produkcji podstawowej. Postawiona teza
w znacznym stopniu odpowiada kwestii wykonywania tej samej pracy w ramach
zatrudnienia pracowniczego i innych form aktywności zawodowej człowieka
(pozarolnicza działalność gospodarcza, umowy cywilnoprawne). W judykaturze nie
budzi wątpliwości, że prawo do emerytury w wieku niższym od powszechnego
przysługuje jedynie osobom wykonującym prace w ramach pracowniczego
zatrudnienia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 12 lutego 2004 r., II UK 246/03,
OSNP 2004 nr 20, poz. 358; 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04, OSNP 2005 nr 17,
poz. 272; 29 czerwca 2005 r., I UK 300/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 94 i 8 maja
2008 r., I UK 354/07, MPP 2008 nr 10). Powyższe stwierdzenie należy uzupełnić,
że chodzi o zatrudnienie pracownicze w branży, do której zakwalifikowany jest (był)
zakład pracy, albowiem dopiero w ten sposób zinterpretowane prawo materialne
realizuje cel, jakim jest zakreślenie granic podmiotowych i przedmiotowych kręgu
osób uprawnionych do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym. Przepisy
rozporządzenia zostały napisane w sekwencji tradycyjne ukształtowanego modelu
podziału pracy, tj. działów gospodarki, a następnie poszczególnych branż i opierały
się na specjalizacji określonej jednostki. Odkodowywanie zapisów rozporządzenia
powinno opierać się na statycznej wykładni przepisów, albowiem od czasu ich
wejścia w życie nastąpił istotny zwrot w funkcjonowaniu systemu gospodarczego.
Emerytury wcześniejsze, jako pewien stan zastany w nowej sytuacji ekonomicznej,
zgodnie z wolą ustawodawcy są wygaszane. Nowe uprawnienia w kontekście
11
uzyskania prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym wynikają z materii
objętej ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z
2008 r. Nr 237, poz. 1656). Antytetyczne rozumowanie prowadziłoby do bifurkacji
systemu emerytalnego w obrębie realizacji obniżonego ryzyka emerytalnego z
uwagi na wiek.
Zauważyć także należy, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawił się
pogląd, iż jeżeli praca jest wykonywana na rzecz pracodawcy, ale w obrębie innego
zakładu pracy, to podstawowe znaczenie dla stwierdzenia, czy jest pracą w
szczególnych warunkach ma przynależność tego innego zakładu pracy do
określonej branży. Jak już bowiem powiedziano, konkretne stanowisko narażone
jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu mniejszym lub większym w
zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest umiejscowione, na co nie ma
żadnego wpływu przynależność pracodawcy do określonej branży, jeżeli pracownik
w ramach swoich obowiązków wykonuje pracę w zakładzie pracy należącym do
innego działu przemysłu. Wtedy bowiem konieczny jest bezpośredni związek
wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym dla tego działu
gospodarki, w którym praca jest wykonywana (por. uzasadnienie wyroków Sądu
Najwyższego z dnia 25 marca 2014 r., I UK 337/13, Lex nr 1458817; 6 lutego
2014 r., I UK 314/13, Lex nr 1439383). Przedstawione judykaty nie przemawiają za
dezaktualizacją wyżej omówionych argumentów, gdyż ustalenie pracy w warunkach
szczególnych - jak już wskazano – stanowi element stanu faktycznego, którym Sąd
Najwyższy jest związany w sprawie. Powracając na grunt przedmiotowej sprawy,
rysuje się konieczność oceny stanowiska, wyrażonego przez Sąd II instancji, w
kontekście rodzaju prac wykonywanych przez wnioskodawczynię od dnia 7 maja
1981 r., a mianowicie czy można je zaliczyć do prac w przemyśle poligraficznym –
dział XI, wykaz A, poz. 12 - bezpośrednia obsługa maszyn i urządzeń do składania
arkuszy papieru, krajania papieru i wyrobów poligraficznych oraz oprawy wyrobów
poligraficznych w drukarniach. Konieczne staje się wyjawienie dystynkcji
pojęciowych tej regulacji. Z gramatycznego brzmienia przepisu wynika, że chodzi w
nim zarówno o miejsce wykonywania pracy (drukarnia), jak i obsługę
specjalistycznych maszyn i urządzeń typowych dla przemysłu poligraficznego.
Ergo, nie wszystkie prace związane z poligrafią samoczynnie kwalifikują się do prac
12
w szczególnych warunkach. Innymi słowy mówiąc, wykonywanie pracy w innym
miejscu niż drukarnia albo wykonywanie innego rodzaju prac (niż obsługa maszyn i
urządzeń do składania arkuszy papieru, etc.) nie weryfikuje zasadniczej tezy na
korzyść skarżącej. W danej kwestii nie istnieje żadne domniemanie, czy też
argumentum certum o tożsamości pracy odpowiadającej warunkom zatrudnienia w
branży poligraficznej. Wręcz przeciwnie, jeżeli praca jest wykonywana w innym
dziale gospodarki, to po stronie wnioskodawczyni istnieje obowiązek wykazania, że
wszelkie czynności pracownicze, określane łącznie jako praca w warunkach
szczególnych, muszą odpowiadać jednemu konkretnemu punktowi działu wykazu
stanowiącego załącznik do rozporządzenia (np. obsługa maszyn do składania
arkuszy papieru, krajania papieru i wyrobów poligraficznych, oprawa wyrobów
poligraficznych). Jeżeli na tle zapisów rozporządzenia identyfikacja nie jest możliwa
lub jest znacznie utrudniona z uwagi na stopień uogólnienia, to pomocne (i
konieczne) staje się odesłanie do zarządzeń resortowych, w tym wypadku
zarządzenia nr 7 Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego z dnia 7 lipca 1987 r.
w sprawie wykazu prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu przemysłu chemicznego i
lekkiego (Dz.Urzęd. M.P.CHiL z 1983 r. Nr 4, poz. 87). Zaznaczyć w związku z tym
wypada, że uprawnienia do sporządzenia w podległych i nadzorowanych zakładach
pracy wykazów stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych
warunkach, wymienione w wykazach A i B, nie rozszerzały ani nie ograniczały
uprawnień pracowników, gdyż wykazy branżowe musiały być dostosowane do
treści załączników do rozporządzenia i co do zasady stanowiły jedynie
konkretyzację zakresu prac objętych tym rozporządzeniem w poszczególnych
resortach i należących do nich zakładach. Wymienione przepisy określały
szczegółowo stanowiska pracy, na których występowały rodzaje prac wymienione
w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia. W tym tylko zakresie
zarządzenie resortowe może być pomocne przy ocenie charakteru i kwalifikacji
prac o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia w rozumieniu art. 32 ust. 2 ustawy
13
emerytalnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2010 r., I UK 324/09,
Lex nr 1001287).
Ad casum, zarządzenie w dziale XI (przemysł poligraficzny) pkt 5
bezpośrednia obsługa maszyn i urządzeń do składania arkuszy papieru, krajania
papieru i wyrobów poligraficznych oraz oprawy wyrobów poligraficznych w
drukarniach dookreśla, iż chodzi o wykonywanie prac introligatora przemysłowego,
krajacza folii i tworzyw sztucznych, preparatora wyrobów introligatorskich,
pomocnika w dziale introligatorskim oraz operatora maszyn od krajania papieru
tektury. Z poczynionych przez Sąd Okręgowy i przyjętych przez Sąd drugiej
instancji za podstawę rozstrzygnięcia ustaleń wynika, że w okresie od 7 maja
1981 r. obowiązki skarżącej na Oddziale Opakowań i Dodatków Obuwniczych
sprowadzały się do prac pomocniczych przy spinaniu pudełek, obsługi urządzenia
do sklejania pudełek oraz drukowaniu winiet i etykiet. Tego rodzaju prace nie są
wymienione w zarządzeniu resortowym. Naturalnie pamiętać trzeba, że w tym
samym czasie ubezpieczona była także kierowana do prac przy okuwaniu
sznurowadeł i obsługi urządzenia (wtryskarki) do wykonywania elementów obuwia,
czyli typowych prac związanych z działem V poz. 12. Tego rodzaju sposób
świadczenia pracy potwierdza prawidłową wykładnię prawa materialnego,
dokonaną przez Sąd II instancji. Praca w szczególnych warunkach nie może być
kompilacją czynności opisywanych w oddzielnych punktach wykazu, co w sposób
jednoznaczny wizualizuje brak podstaw do ingerencji w zaskarżony judykat. Nie jest
wobec tego trafne stwierdzenie, że ubezpieczona w ramach swoich obowiązków
stale i w pełnym wymiarze była narażona na działanie tych samych czynników, co
pracownicy zatrudnieni przy pracach opisanych w dziale XI pkt 5, skoro inne
równocześnie wykonywane prace nie stanowiły integralnej części większej całości
dającej się zakwalifikować pod określoną jedną pozycję załącznika do
rozporządzenia (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK
62/07, Lex nr 375653; dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09, Lex nr 509022 oraz z dnia 11
marca 2009 r., II UK 243/08, Lex nr 550990). Nie istnieją też przesłanki do wniosku,
że czynności wykonywane w warunkach nienarażających na działanie czynników
szkodliwych dla zdrowia miały charakter incydentalny, krótkotrwały, uboczny (por.
14
wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr
5-6, poz. 75; 12 kwietnia 2012 r., II UK 233/11, OSNP 2013 nr 7-8, poz. 86).
Wyeksponowanie argumentów o pracy w szczególnych warunkach poprzez
odwołanie się do ocen o dużej skali podobieństwa czynności wykonywanych przez
pracownika nie może odnieść zamierzonego skutku, albowiem o faktycznie
wykonywanym zatrudnieniu w takich warunkach nie decyduje walor ilościowy, lecz
jakościowy. W końcu dążenie do wykazania pracy w szczególnych warunkach,
skoncentrowane w pewnym momencie na odwoływaniu się do zasady
nieróżnicowania uprawnień podmiotów znajdujących się w tej samej sytuacji,
wyraźnie nawiązuje do zasady równości. Skarżący jednak nie wskazuje
konkretnego przepisu prawa materialnego w tej kwestii, co w zasadzie wyklucza
możliwość wywołania skutków zgodnych z kierunkiem skargi. W toku postępowania
kasacyjnego Sąd Najwyższy nie jest zobligowany do poszukiwania normy prawnej,
która może zagwarantować stronie skuteczność wniesionego środka
odwoławczego. Tym niemniej należy zwrócić uwagę, że zasady sprawiedliwości
wymagają, aby zróżnicowanie prawne podmiotów (ich kategorii) pozostawało w
adekwatnej relacji do różnic w ich sytuacji faktycznej, jako adresatów danych norm
prawnych. Z powyższego wynika, że zasada równości nie oznacza identyczności,
zwłaszcza gdy ustalone okoliczności faktyczne wykluczają tożsamość rodzaju
wykonywanej pracy, a opierają się na powiązaniach semantycznych wynikających li
tylko z podobieństwa określonych prac zamieszczonych w dziale XI poz. 5
wykazu A.
Sumą powyższych rozważań jest stwierdzenie, że wyodrębnienie rodzaju
prac w świetle przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. 1983 r. Nr 8 poz. 43) ma charakter
stanowiskowo - branżowy, a zatrudnienie pracownika w wielozakładowym
przedsiębiorstwie nie niweczy tego podziału, nawet gdy istnieje określony pułap
podobieństwa wykonywanych zadań, tożsamości w nomenklaturze stanowisk pracy
w stosunku do innej branży, niż dominująca (równorzędna) w zakładzie pracy.
15
Tym samym Sąd Apelacyjny dokonał prawidłowej subsumpcji norm prawa
materialnego w stosunku do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, co niweczy
postawione w skardze zarzuty jego naruszenia. Z tych względów Sąd Najwyższy
orzekł w sprawie na podstawie art. 39814
k.p.c.