Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

We wniosku z dnia 28 października 2013 r. (...) Spółka Akcyjna w Ł. wniosła o ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego należącym do uczestnika postępowania (...) z siedzibą w Ł. ustanowionym na należącej do Skarbu Państwa działce gruntu położonej w Ł. przy ulicy (...) w Ł. (wniosek k. 2 – 3).

W odpowiedzi na wniosek z dnia 13 grudnia 2013 r. uczestnik nie kwestionował co do zasady potrzeby ustanowienia na należącym do niego prawie służebności przesyłu, zanegował natomiast wskazywaną przez wnioskodawcę szerokość strefy ochronnej znajdujących się na jego gruncie urządzeń wnioskodawcy, dla potrzeby eksploatacji których służebność miałaby zostać ustanowiona, jak również wysokość wynagrodzenia, jakie wnioskodawca gotów jest zapłacić za ustanowienie na jego rzecz stosownej służebności (odpowiedź na wniosek 44 – 49).

Postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2014 r. Sąd Rejonowy wezwał w charakterze uczestnika postępowania właściciela terenu – na którym znajdują się eksploatowane przez wnioskodawcę urządzenia – Skarb Państwa, ten zaś w odpowiedzi na wniosek pozostawił go do uznania sądu, o ile żądana służebność ustanowiona miałaby zostać na prawie użytkowania wieczystego, w przypadku jednak, gdyby żądane prawo obciążyć miało grunt, także zanegował wysokość wynagrodzenia za ustanowienie takiej służebności (postanowienie k. 68).

Skarżonym postanowieniem z dnia 25 września 2014 r. Sąd Rejonowy dla Łodzi Śródmieścia w Łodzi oddalił wniosek.

Podstawę rozstrzygnięcia Sądu I instancji stanowiły następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Okolicznością niesporną jest, iż grunt, na którym znajdują się eksploatowane przez wnioskodawcę urządzenia, obciążony jest prawem użytkowania wieczystego.

Sytuacji takiej dotyczy powołane w odpowiedzi na wniosek Skarbu Państwa zapadłe w sprawie III CSK 174/13 postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2014 r., w uzasadnieniu którego wyrażony został pogląd, iż „obciążenie służebnością gruntową użytkowania wieczystego w warunkach, gdy prawem tym mogłaby być obciążona sama nieruchomość utrudnia oznaczenie reguł pierwszeństwa wykonywania ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość w relacji do ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego ustanowione na niej użytkowanie wieczyste. Nadto jeszcze, ustanowienie służebności gruntowej z obciążeniem użytkowania wieczystego nie gwarantuje tej służebności takiej samej trwałości, jaką cechuje się służebność ustanowiona na nieruchomości. Służebność ustanowiona na użytkowaniu wieczystym gaśnie bowiem wraz z wygaśnięciem tego prawa, niezależnie od innych sytuacji, w których także wystąpi ten skutek ze względu na odpowiednie zastosowanie przepisów o wygaśnięciu służebności gruntowej ustanowionej na nieruchomości.”

Sąd I instancji przywołał dalej we fragmentach uzasadnienie Sądu Najwyższego wskazując, że przywołane względy skłoniły Sąd Najwyższy do sformułowania poglądu, iż „przedsiębiorcy korzystającemu z urządzeń przesyłowych przysługuje roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu za wynagrodzeniem w stosunku do właściciela nieruchomości (art. 305 ¹ § 1 k.c.) i właściciel nieruchomości może też żądać od przedsiębiorcy wynagrodzenia za ustanowienie służebności (art. 305 ² § 1 k.c.).”.

Sąd Rejonowy stwierdził, iż argumenty, które legły u podstaw stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w przywołanym wyżej postanowieniu, zachowują aktualność także w sprawie niniejszej, a z uwagi na fakt, iż zawarte w zgłoszonym w sprawie niniejszej wniosku żądanie, którym sąd pozostaje związany z mocy art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., dotyczyło obciążenia służebnością nie samego gruntu, lecz wyłącznie ustanowionego na nim już innego prawa rzeczowego wniosek podlegał oddaleniu. Sąd I instancji podniósł, iż wnioskodawca w niniejszym postępowaniu nie powołał się na jakąkolwiek okoliczność, którą można by usprawiedliwić odstępstwo od zasady na rzecz ustanowienia służebności przesyłowej z obciążeniem przysługującego uczestnikowi prawa użytkowania wieczystego, zamiast nieruchomości Skarbu Państwa.

Apelację od powyższego postanowienia wniosła uczestniczka - (...) z siedzibą w Ł. , zaskarżając postanowienie w całości.

Skarżonemu orzeczeniu uczestniczka zarzuciła naruszenie:

1.  przepisów prawa materialnego, tj. art. 233 i 305 ¹ k.c. poprzez ich błędną wykładnię i uznanie, iż nieuzasadniony jest wniosek o ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego nieruchomości, podczas gdy uprawnienie do rozporządzania prawem użytkowania obejmuje w swej istocie możliwość ustanowienia na tym prawie ograniczonych praw rzeczowych, w tym służebności przesyłu;

2.  przepisów prawa procesowego, tj. art. 233 § l k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez bezzasadne i sprzeczne z doświadczeniem życiowym uznanie przez Sąd za niedopuszczalne na gruncie niniejszej sprawy ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego nieruchomości bez przeprowadzenia jakiegokolwiek postępowania dowodowego w zakresie pozwalającym na stwierdzenie, iż zachodzi przypadek uniemożliwiający ustanowienie wskazanej służebności.

W uzasadnieniu apelacji skarżąca przywołała dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmujące jednolicie, że służebnością może być obciążona nie tylko nieruchomość gruntowa, ale i użytkowanie wieczyste. Podniosła, że Sąd Rejonowy wybiórczo przyjął rozważania Sądu Najwyższego jako własne, bezzasadnie wywodząc z cytowanego postanowienia wniosek o niedopuszczalności ustanowienia służebności przesyłu na użytkowaniu wieczystym, podczas gdy teza tego postanowienia jest przeciwna, a jedynie w konkretnych okolicznościach faktycznych rozpoznawanej sprawy Sąd Najwyższy opowiedział się przeciwko obciążeniu służebnością użytkowania wieczystego. Apelująca wskazała nadto, że Sąd Rejonowy nie poczynił w istocie żadnych ustaleń faktycznych poza niekwestionowaną okolicznością istnienia na nieruchomości urządzeń przesyłowych, podczas gdy podstawą orzeczenia Sądu Najwyższego była wnikliwa analiza ustalonego stanu faktycznego zawierającego okoliczności o szczególnym charakterze.

Uczestniczka wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi i instancji do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Na rozprawie w dniu 18 marca 2015 roku pełnomocnik wnioskodawczyni pozostawił apelację do uznania Sądu II instancji, wskazując jednocześnie na zmianę nazwy Spółki wnioskującej na (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w Ł. [protokół – k. 122-124].

Sąd Okręgowy ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja była uzasadniona, co skutkowało uchyleniem zaskarżonego orzeczenia.

Pomimo sformułowania przez skarżącą zarzutu naruszenia przepisów postępowania, w pierwszej kolejności należało odnieść się do zarzutu błędnej wykładni przepisów art. 233 i 305 ¹ k.c., gdyż stanowisko w tym zakresie z istoty swej determinuje rozważania co do pozostałych zarzutów apelacyjnych.

Sąd Okręgowy nie podziela poglądu jakoby niedopuszczalne było ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego.

Konstrukcja służebności przesyłu polegającej na obciążeniu nieruchomości na rzecz przedsiębiorcy prawem, polegającym na tym, że może on korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (art. 305 ¹ k.c.) nawiązuje do konstrukcji pozostałych służebności gruntowych, pomimo wyodrębnienia jej w kodeksie cywilnym spośród tych służebności. Urządzenia przesyłowe, z których korzystają przedsiębiorstwa dostarczające odbiorom wodę, prąd, gaz, ciepło, czy świadczące na ich rzecz usługi telekomunikacyjne muszą być umieszczone na gruntach, często bardzo odległych od siedziby przedsiębiorstwa i miejsca, z którego czerpie ono wodę, czy w którym produkowana jest rozprowadzana przez nie energia. Służebność przesyłu pomyślana została w celu stworzenia przedsiębiorcy korzystającemu z urządzeń przesyłowych, o jakich jest mowa w art. 49 § 1 k.c. tytułu prawnego do ich posadowienia na cudzych nieruchomościach i korzystania z tych nieruchomości zgodnie z przeznaczeniem urządzeń. Zgodnie z art. 305 ⁴ k.c. do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebności gruntowej, co uzasadnia sięgnięcie do dorobku judykatury w zakresie możliwości obciążania użytkowania wieczystego służebnościami gruntowymi.

W myśl art. 285 k.c. nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej) prawem, którego treść polega bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (służebność gruntowa). Oczywistym jest zatem, że zasadniczo służebności gruntowe, a tym samym również służebność przesyłu, winny obciążać nieruchomość, przy czym nie tyle chodzi o obciążenie prawa jej własności co samej rzeczy.

Zasada ta doznaje modyfikacji w przypadku ustanowienia na danej nieruchomości prawa użytkowania wieczystego. Treść użytkowania wieczystego zawarta jest w art. 233 k.c. Stosownie do tego przepisu użytkownik wieczysty może korzystać z terenu z wyłączeniem innych osób w granicach określonych przez ustawę i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste. W tych też granicach użytkownik wieczysty może swoim rozporządzać prawem. Sformułowanie to podobne jest do określenia prawa własności zawartego w art. 140 k.c.. Istotna różnica między tymi obu prawami polega przede wszystkim na tym, że przedmiotem rozporządzeń dokonanych przez użytkownika wieczystego nie jest sama rzecz, lecz prawo, które mu przysługuje. użytkownik wieczysty korzysta wprawdzie z rzeczy cudzej, to jednak zakres jego uprawnień do korzystania z gruntu jest o wiele szerszy aniżeli przy jakimkolwiek ograniczonym prawie rzeczowym. Ponadto użytkownik wieczysty może swoim prawem rozporządzać, co oznacza także, że prawo to może obciążyć innymi ograniczonymi prawami rzeczowymi. Za tym ostatnim poglądem przemawia przede wszystkim treść art. 233 k.c., który to przepis nie wprowadza żadnych ograniczeń w tym zakresie, a nadto treść art. 241 k.c., w myśl którego wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego wygasają również ustanowione na nim obciążenia.

W orzecznictwie za utrwalone uznać należy stanowisko, że użytkowanie wieczyste jest prawem pośrednim między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi, do którego - w kwestiach nie uregulowanych w art. 232-243 k.c. - stosuje się w drodze analogii odpowiednie przepisy o własności, w tym przepisy o wykonywaniu oraz o ochronie własności (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 29 listopada 1972 r. III CZP 82/72, OSNCP 1973, z. 7-8, poz. 125; z dnia 17 stycznia 1974 r. III CRN 316/73, OSNCP 1974, z. 11, poz. 197; z dnia 29 maja 1974 r. III CZP 21/74, OSNCP 1975, z. 4, poz. 55; z dnia 11 grudnia 1975 r. III CZP 63/75, OSNCP 1976, z. 12, poz. 259). W wyniku nowelizacji kodeksu cywilnego, jak i przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 z późn. zm.), zastąpionej od 1 stycznia 1998 r. przez ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. Nr 115, poz. 741 ze zm.), doszło do wprowadzenia istotnych zmian, w wyniku których przesądzony został cywilnoprawny charakter użytkowania wieczystego, a prawo to stało się jeszcze bardziej zbliżone do prawa własności. Z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego użytkowanie wieczyste w swej treści i wykonywaniu jest bardzo zbliżone do prawa własności. Świadczy o tym zestawienie art. 233 k.c. z art. 140 k.c..

Należy przyjąć, że przyznanie użytkownikowi wieczystemu w art. 233 k.c. prawa korzystania z gruntu z wyłączeniem innych osób oznacza, że uprawnienia użytkownika wieczystego w tym zakresie pokrywają się z uprawnieniami, które przysługiwałyby właścicielowi nieruchomości w przypadku, gdyby nie została ona obciążona tym prawem (jeżeli nie określono sposobu korzystania z nieruchomości na etapie jej oddawania w użytkowanie wieczyste). W razie oddania nieruchomości w użytkowanie wieczyste prawa właścicielskie podlegają niejako „zawieszeniu" na czas trwania użytkowania wieczystego.

Jeśli chodzi o służebności gruntowe, to ustanowienie tych służebności, ich zmiana lub zniesienie wchodzi w sferę korzystania z tego terenu przez wieczystego użytkownika. Stąd też to właśnie wieczysty użytkownik zainteresowany jest w tym, aby służebność taka - jeżeli ma być ustanowiona - była przeprowadzona z najmniejszym obciążeniem terenu oddanego mu w użytkowanie.

Zdaniem Sądu zasadnicza konstrukcja służebności gruntowych ustanawianych na nieruchomości nie tylko może, ale co do zasady powinna być zastąpiona służebnością na prawie użytkowania wieczystego jeśli grunt jest nim objęty. Wszak w okresie trwania użytkowania ograniczenia związane z korzystaniem z gruntu dotykają bezpośrednio właśnie użytkownika wieczystego, a nie właściciela i w konsekwencji to użytkownik wieczysty zobowiązany znosić ograniczenie swego prawa winien uzyskać odpowiednie wynagrodzenie.

W związku z powyższym Sąd Okręgowy podziela dotychczas ustaloną linię orzecznictwa przyjmującego, że służebnością gruntową może być obciążona nie tylko nieruchomość gruntowa, ale i użytkowanie wieczyste gruntu oraz że służebność taka może być ustanowiona na rzecz użytkownika wieczystego [tak Sąd Najwyższy w uchwale z 22 października 1968 r. w sprawie III CZP 98/68, opubl. w OSNC 1969, Nr 11, poz. 188, w uchwale z 29 maja 1974 r. w sprawie III CZP 21/74, opubl. w OSNC 1975, Nr 4, poz. 55, w postanowieniu z 17 stycznia 1974 r. w sprawie III CRN 316/73, opubl. w OSNC 1974, Nr 11, poz. 197;, w uchwale z dnia 7 maja 1998 r. w sprawie III CZP 11/98 opubl. m.in. w OSNC 1998/12/199, OSP 1999/1/2 oraz w postanowieniu z 15 października 2008 r. w sprawie I CSK 135/08, opubl. w OSNC-ZD 2009, Nr 3, poz. 62].

Oczywiście Sąd Najwyższy słusznie zauważył w uzasadnieniu postanowienia z dnia 28 marca 2014 r. w sprawie III CSK 174/13, że obciążenie służebnością gruntową użytkowania wieczystego utrudnia oznaczenie reguł pierwszeństwa wykonywania ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość w relacji do ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego ustanowione na niej użytkowanie wieczyste, a nadto służebność przesyłowa ma zapewnić przedsiębiorcy stabilny tytuł do korzystania z urządzeń, o jakich jest mowa w art. 49 § 1 k.c., zaś ustanowienie służebności gruntowej z obciążeniem użytkowania wieczystego nie gwarantuje tej służebności takiej samej trwałości, jaką cechuje się służebność ustanowiona na nieruchomości. Służebność ustanowiona na użytkowaniu wieczystym gaśnie bowiem wraz z wygaśnięciem tego prawa, niezależnie od innych sytuacji, w których także wystąpi ten skutek ze względu na odpowiednie zastosowanie przepisów o wygaśnięciu służebności gruntowej ustanowionej na nieruchomości. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że co do zasady, taka służebność ma obciążać nieruchomość, a nie ustanowione na niej prawo użytkowania wieczystego i dlatego przedsiębiorcy korzystającemu z urządzeń przesyłowych przysługuje roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu za wynagrodzeniem w stosunku do właściciela nieruchomości (art. 305 ¹ § 1 k.c.) i właściciel nieruchomości może też żądać od przedsiębiorcy wynagrodzenia za ustanowienie służebności (art. 305 ² § 1 k.c.).

Wbrew wyrażonemu przez Sąd Najwyższy poglądowi Sąd Okręgowy stoi na stanowisku, że wzajemna relacja uprawnień właściciela i użytkownika wieczystego przemawia raczej za ustanawianiem służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego, chyba że okoliczności konkretnej sprawy wskazują na potrzebę obciążenie służebnością nieruchomości, przykładowo w sytuacji gdy okres użytkowania wieczystego zbliża się do końca. W praktyce do wygaśnięcia użytkowania wieczystego przed przewidzianym w umowie terminem jego zakończenia dochodzi sporadycznie, a nadto nie oznacza to konieczności natychmiastowego usunięcia z gruntu istniejących urządzeń przesyłowych, a jedynie nowego uregulowania prawa przedsiębiorstwa przesyłowego do korzystania z cudzego gruntu. Oczywiście sytuacja przedsiębiorstwa dysponującego służebnością ustanowioną na nieruchomości jest korzystniejsza, z punktu widzenia jej stabilności, co nie oznacza, że wniosek o odmienne ukształtowanie służebności przesyłu winien podlegać oddaleniu.

Przede wszystkim jednak z uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego nie daje się wywieść, jak to błędnie uczynił Sąd Rejonowy, zasada mająca wykluczać dopuszczalności ustanowienia służebności przesyłu na użytkowaniu wieczystym niezależnie od ukształtowania sytuacji faktycznej w sprawie – co słusznie podniosła skarżąca.

W konsekwencji zasadnym jest również zarzut apelacji naruszenia art. 233 k.p.c. poprzez niedokonanie ustaleń faktycznych dotyczących sposobu powstania użytkowania wieczystego przedmiotowej nieruchomości, jak i wybudowania na niej urządzeń przesyłowych oraz wzajemnej relacji tych zdarzeń mogących przemawiać jedynie w konkretnej sprawie za koniecznością ustanowienia służebności na nieruchomości, a nie na prawie jej wieczystego użytkowania. Brak jest zatem w aktualnym stanie sprawy podstaw do przyjęcia, że w okolicznościach faktycznych rozpoznawanej sprawy niedopuszczalne jest ustanowienie służebności przesyłu na użytkowaniu wieczystym.

Sąd I instancji nie dokonał również żadnych ustaleń faktycznych pozwalających na wydanie orzeczenia reformatoryjnego. W szczególności nie został zebrany materiał dowodowy pozwalający ustalić jaki jest niezbędny zakres służebności i należne za jej ustanowienie wynagrodzenie. Brak również jakiejkolwiek dokumentacji geodezyjnej pozwalającej na opisanie służebności. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy musi zatem przeprowadzić w całości postępowanie dowodowe pozwalające na rozstrzygnięcie wniosku o ustanowienie żądanej służebności co do istoty sprawy.

Uwadze Sądu I instancji umknęło również to, że z załączonej do wniosku karty informacyjnej (k. 23) wynika, iż linia ciepłownicza, dla której ustanowienie służebności jest zdaniem wnioskodawczyni konieczne, przebiega nie tylko przez grunt, ale również wewnątrz budynku, który stanowi odrębny przedmiot własności użytkownika wieczystego, co wymaga wyjaśnienia w toku ponownego rozpoznania sprawy.

Wobec powyższego na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. Sąd Okręgowy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Łodzi – śródmieścia w Łodzi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia, pozostawiając temu Sądowi również orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.