Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 maja 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Wiesława Stachowiak /spr./

Sędziowie: SSA Dorota Goss-Kokot

SSA Katarzyna Wołoszczak

Protokolant: insp.ds.biurowości Agnieszka Perkowicz

po rozpoznaniu w dniu 20 maja 2015 r. w Poznaniu

sprawy L. R. (1)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

o rentę z tytułu niezdolności do pracy

na skutek apelacji L. R. (1)

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 22 maja 2014 r. sygn. akt VIII U 245/12

1.  zmienia zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję i przyznaje L. R. (1) prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od dnia 1 września 2011 r.;

2.  zasądza od pozwanego na rzecz L. R. (1) kwotę 150 zł tytułem kosztów procesu w instancji odwoławczej.

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. decyzją z 28 listopada 2011 roku znak (...), art. 12 ust. 1, art. 57 i art. 58 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń odmówił L. R. (1) przyznania prawa renty z tytułu niezdolności do pracy.

Organ rentowy nie zaliczył do stażu ubezpieczeniowego odwołującego okresu współpracy z B. R. od 20 maja 1978 roku do 31 grudnia 1981 roku, ani okresu prowadzenia gospodarstwa ogrodniczego od 1 stycznia 1982 roku do 31 grudnia 1988 roku, z uwagi na brak dokumentacji potwierdzającej fakt i okres opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Ponadto organ rentowy nie zaliczył do stażu ubezpieczeniowego okresu zatrudnienia L. R. (1) we (...) Przedsiębiorstwie (...) od 21 listopada 1969 roku do 30 sierpnia 1970 roku.

L. R. (1) odwołał się od decyzji, wnosząc o jej zmianę poprzez przyznanie mu prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Odwołujący podniósł, że posiada nowe dowody poświadczające staż w wysokości co najmniej 25 lat.

Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 22 maja 2014 roku w sprawie VIII U. 245/12 oddalił odwołanie.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Odwołujący (ur. (...)) z zawodu jest technikiem mechanikiem, do 31 sierpnia 2007 roku prowadził działalność gospodarczą w zakresie krawiectwa.

2 lipca 2009 roku odwołujący złożył wniosek o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy.

Organ rentowy 5 lutego 2010 roku wydał decyzję odmawiającą przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy ze względu na brak wymaganych okresów ubezpieczenia, którą uchylił decyzją z 2 czerwca 2010 roku. Zakład odmówił przyznania ubezpieczonemu prawa do renty. L. R. (1) złożył odwołanie od obu decyzji.

Wyrokiem z 5 sierpnia 2010 roku, w sprawie VIII U 445/10, Sąd Okręgowy w Poznaniu umorzył postępowanie w części dotyczącej odwołania od decyzji z 5 lutego 2010 roku oraz zmienił zaskarżoną decyzję z 2 czerwca 2010 roku poprzez przyznanie odwołującemu renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 1 lipca 2009 roku na stałe.

Wyrokiem z 3 marca 2011 roku, w sprawie III AUa. 977/10 Sąd Apelacyjny w Poznaniu zmienił zaskarżony przez ZUS wyrok i oddalił odwołanie.

Odwołujący jest całkowicie niezdolny do pracy od 31 stycznia 2005 roku.

W okresie od 20 listopada 1968 roku do 28 sierpnia 1970 roku odwołujący był zatrudniony we (...) Przedsiębiorstwie (...), w pełnym wymiarze czasu na stanowisku mechanika samochodowego.

Odwołujący w okresie od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1988 roku prowadził gospodarstwo ogrodnicze i w tym okresie, z tegoż tytułu podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników. Figuruje on w Rejestrze Wymiarowym zobowiązania pieniężnego (łącznie z Funduszem Ubezpieczenia Społecznego Rolników) za lata 1983-1988 jako osoba, której wymierzono zobowiązanie pieniężne z gruntów przeznaczonych na uprawy specjalne. Odwołujący w ww. okresie opłacał składki na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Rolników z tytułu prowadzenia upraw specjalnych w gospodarstwie rolnym w L. ul. (...). Zachowały się również zeznania odwołującego za powyższy okres, które stanowiły podstawę wymiaru zobowiązania pieniężnego. Brakuje natomiast takich wpisów za 1982 rok. W konsekwencji Sąd uwzględnił odwołującemu okres od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1988 roku, w którym odwołujący prowadził samodzielnie gospodarstwo rolne z uprawami specjalnymi.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji powołał przepisy właściwe do rozstrzygnięcia w sprawie, tj. art. 57 ust. 1, art. 12, art. 13 oraz art. 58 a także art. 10 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W rozpatrywanej sprawie fakt całkowitej niezdolności do pracy L. R. (1) od 31 stycznia 2005 roku był bezsporny.

W myśl art. 57 ustawy emerytalno-rentowej, jednym z warunków niezbędnym dla uzyskania renty jest posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego.

Zgodnie z art. 58 ustawy emerytalno-rentowej warunek ten uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony, który ukończył 30 lat, osiągnął łącznie 5 letni okres składkowy i nieskładkowy przypadający w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej.

Odwołujący złożył wniosek 27 września 2011 roku. W dziesięcioleciu przypadającym przed tym dniem, tj. od 27 września 2001 roku do 26 września 2011 roku ma udowodniony 1 rok, 1 miesiąc i 20 dni okresów składkowych i nieskładkowych.

W dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy tj. w okresie od 31 stycznia 1995 roku do 31 stycznia 2005 roku udowodnił natomiast 3 lata, 11 miesięcy i 20 dni, zamiast wymaganych 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

W myśl powołanych przepisów odwołujący nie spełnia drugiego z warunków niezbędnych do uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, tj. warunku posiadania wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych.

Sąd Okręgowy wskazał w dalszej kolejności, że ustawodawca dopuścił wyjątek od ogólnych reguł, określony w art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej. Zgodnie z jego treścią, przepisów dotyczących wymogu posiadania m.in. 5 letniego okresu składkowego i nieskładkowego w okresie ostatnich dziesięciu lat nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.

Wprowadzona do ustawy emerytalnej zmiana – art. 58 ust. 4 - zawęża krąg podmiotów, które będą zwolnione z obowiązku wykazania wymaganych art. 58 ustawy emerytalno-rentowej okresów składkowych i nieskładkowych przypadających w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy do osób legitymujących się okresem składkowym wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny.

Sąd I instancji wskazał nadto, że ustawa z 28 lipca 2011 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2011.187.1112) weszła w życie 23 września 2011 roku. Nie zawiera ona żadnych przepisów intertemporalnych, należy zatem przyjąć, że przepis art. 58 ust. 4 znajduje zastosowanie do wszystkich wniosków zgłoszonych począwszy od dnia jej wejścia w życie tj. od 23 września 2011 roku. Odwołujący złożył wniosek 27 września 2011 roku, zatem w niniejszej sprawie zastosowanie będą miały przepisy art. 58 ust. 4 ustawy emerytalno-rentowej.

W konkluzji Sąd I instancji uznał, że aby spełnić drugi z warunków niezbędnych do uzyskania renty, pomimo braku 5 letniego okresu składkowego i nieskładkowego w okresie ostatnich dziesięciu lat, odwołujący musiałby legitymował się 30 letnim okresem składkowym.

Tymczasem bezsporne w niniejszej sprawie jest, że na dzień złożenia wniosku odwołujący legitymował się okresami składkowymi w wymiarze 16 lat, 9 m-cy, 20 dni oraz okresami nieskładkowymi w wymiarze 9 lat, 9 m-cy, 15 dni.

Sąd Okręgowy uznał ponadto za udowodniony okres zatrudnienia odwołującego we (...) Przedsiębiorstwie (...) od 20 listopada 1968 roku do 29 sierpnia 1970 roku. Łączny okres składkowy wynosi 17 lat i 7 m-cy.

Sąd ustalił również, że odwołujący przez 6 lat - od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1988 roku podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników z tytułu prowadzenia upraw specjalnych w gospodarstwie rolnym i w tym zakresie opłacał składki na Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników.

W dalszej kolejności Sąd I instancji cytując art. 10 ust. 2 i ust. 3 ustawy emerytalno-rentowej wskazał, że okresy pracy rolniczej uwzględnia się przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w razie spełnienia następujących warunków:

- okresy te nie zostały zaliczone do okresów, od których zależy prawo renty na podstawie przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, tym samym nie można ich uwzględnić podwójnie, tzn. zarówno przy ustalaniu prawa do świadczeń rolniczych, jak i świadczeń pracowniczych i pochodnych,

- okresy te uwzględniane są tylko przy ustalaniu uprawnień,

- okresy te służą wyłącznie do uzupełnienia brakującego okresu ubezpieczenia (składkowego i nieskładkowego) wymaganego do nabycia renty z systemu powszechnego, co oznacza, że przy ustalaniu prawa do świadczeń rentowych okresy pracy rolniczej bierze się pod uwagę dopiero po uwzględnieniu wszystkich udokumentowanych okresów składkowych i nieskładkowych.

W myśl powołanego przepisu, okres prowadzenia przez odwołującego gospodarstwa rolnego od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1988 roku może zostać zaliczony wyłącznie jako okres uzupełniający brakujących okresów składkowych i nieskładkowych.

Podsumowując, Sąd Okręgowy wskazał, że odwołujący mimo braku wymaganych 5 letnich okresów składkowych i nieskładkowych przypadających w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy, spełniłby drugi z warunków określonych w art. 57 ustawy emerytalno-rentowej, gdyby legitymował się co najmniej 30 letnim okresem składkowym. Ponieważ jednak odwołujący udowodnił okres składkowy w wymiarze 17 lat i 7 m-cy, okres nieskładkowy w wymiarze 9 lat, 9 m-cy i 15 dni oraz okres uzupełniający w wymiarze 6 lat, zatem warunek nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w postaci wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego nie został spełniony.

Marginalnie Sąd I instancji zaznaczył, że również uwzględnienie okresu współpracy odwołującego z B. R., tj. od 20 maja 1978 roku do 31 grudnia 1981 roku (3 lata, 7 m-cy, 12 dni), nie zmieniłoby kierunku rozstrzygnięcia - wymiar okresów składkowych i tak nie przekroczyłby progu 30 lat i wyniósłby 27 lat, 2 m-ce, 12 dni.

Odwołujący zaskarżył wyrok w całości, składając apelację.

Apelujący podniósł zarzuty:

- naruszenia przepisów ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - art. 58 ust.4 ustawy poprzez jego błędne zastosowanie, albowiem odwołujący nabył prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy przed 23 września 2011 roku tj. dniem wejścia w życie tego przepisu, na warunkach określonych w art. 57 ust.2 tej ustawy, a całkowicie niezdolność do pracy utrzymywała się po tym dniu i trwa nadal;

- naruszenia przepisów postępowania tj. art. 473 k.p.c. poprzez odmówienie przymiotu dowodu dokumentom przedstawionym przez odwołującego obrazującym okresy opłacania przez niego składek na ubezpieczenie społeczne;

- błędu w ustaleniach faktycznych, przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia poprzez przyjęcie, iż odwołujący nie posiada wymaganego okresu składkowego i nie składkowego, skutkującego odmową przyznania prawa do renty.

Z uwagi na powyższe, odwołujący wniósł o zmianę wyroku poprzez przyznanie mu renty z tytułu niezdolności do pracy, orzeczenie o kosztach postępowania wg norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosztach.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie.

Powołane przez Sąd Okręgowy przepisy art. 57 i 58 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, na dzień wystąpienia przez odwołującego z wnioskiem o rentę miały następujące brzmienie:

(art. 57 ust. 1) renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

1) jest niezdolny do pracy;

2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;

3) niezdolność do pracy powstała w okresach, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1, 3-8 i 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11-12, 13 lit. a, pkt 14 lit. a i pkt 15-17 oraz art. 7 pkt 1-4, 5 lit. a, pkt 6 i 12, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

2. Przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.

Przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy ( art. 57 ust. 2).

Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, w myśl art. 57 ust. 1 pkt 2, uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:

1) 1 rok - jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;

2) 2 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;

3) 3 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;

4) 4 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;

5) 5 lat - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat (art. 58 ust. 1).

Okres, o którym mowa w ust. 1 pkt 5, powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy; do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (ust. 2).

Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa w ust. 1, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe (ust. 3).

Przepisu ust. 2 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (ust. 4).

Odwołujący uzasadniając apelację podniósł, że Sąd I instancji błędnie przyjął, że w sprawie niniejszej ma zastosowanie przepis art. 58 ust.4 ustawy emerytalnej, z tego względu, że wniosek w sprawie został złożony po wejściu w życie tego przepisu, a nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych. Zdaniem apelującego, decydujące znaczenie w kwestii określenia przepisów właściwych dla rozstrzygnięcia ma treść art. 100 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W przypadku skarżącego zastosowanie powinien znaleźć art. 57 ust. 2 powoływanej ustawy i wystarczającym dla uwzględnienia jego żądania jest wykazanie 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

Odwołujący w uzasadnieniu środka zaskarżenia przekonywał również, że Sąd I instancji bezzasadnie nie uwzględnił przedstawionych przez niego dowodów na wykazanie stażu ubezpieczeniowego, który łącznie wynosi ponad 30 lat.

Sąd II instancji uznał argumentację przedstawiona w apelacji za słuszną.

Odwołujący złożył wniosek o rentę 27 września 2011 roku roku. Data ta jednak, wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, nie ma decydującego znaczenia dla ustalenia podstawy prawnej właściwej dla rozstrzygnięcia w sprawie.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 12 czerwca 2013 roku, w sprawie I UK. 9/13 moment nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej, ustanawiający generalną zasadę, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Nabycie prawa do świadczenia następuje zatem ex lege i co do zasady nie jest uzależnione ani od złożenia przez ubezpieczonego stosownego wniosku, ani od ustalenia (potwierdzenia) tego prawa decyzją organu rentowego, która ma jedynie charakter deklaratoryjny. Przewidziany w art. 116 ust. 1 ustawy emerytalnej wniosek o świadczenie nie jest elementem prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż te określa art. 57 tej ustawy, a stanowi jedynie żądanie realizacji świadczenia nabytego z mocy prawa.

Powyższe stanowisko jest utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego jak i sądów powszechnych. Apelujący również powołał przykłady stosownych wyroków.

Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 6 lutego 2013 roku, w sprawie III AUa. 1001/12 wskazał, iż ubezpieczony niespełniający warunków do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy określonych w art. 57 ust. 1 pkt 2 i pkt 3 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który został uznany za osobę całkowicie niezdolną do pracy przed dniem wejścia w życie zmiany przewidzianej w art. 1 pkt 1 ustawy z 28 lipca 2011 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 187, poz. 1112), tj. przed 23 września 2011 roku, a z wnioskiem o to świadczenie wystąpił po tej dacie, nie musi wykazywać posiadania okresów składkowych w wymiarze określonym w art. 58 ust. 4 tej ostatniej ustawy.

Bezspornym w sprawie jest, że odwołujący L. R. (1) jest całkowicie niezdolny do pracy od 31 stycznia 2005 roku.

Uprawnienie do świadczenia rentowego apelującego, należało oceniać w oparciu o art. 57 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jednocześnie w przypadku odwołującego aktualność zachowało stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 roku w sprawie I UZP. 5/05, w której przyjęto, iż renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.

Na dzień 31 stycznia 2005 roku odwołujący legitymował się okresem składkowym i nieskładkowym w łącznej wysokości 25 lat. Organ rentowy ostatecznie w piśmie z 18 sierpnia 2014 roku (k. 132) uznał okresy składkowe w wymiarze 17 lat i 7 miesięcy oraz nieskładkowe w wysokości 5 lat, 10 miesięcy i 10 dni (razem 23 lata, 5 miesięcy i 10 dni). Stosownie do art.10 ust. 2 jako okres uzupełniający nalało doliczyć, uznany przez Sąd I instancji, okres prowadzenia przez odwołującego gospodarstwa rolnego z uprawami specjalnymi od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1988 roku..

Wobec powyższego, Sąd Apelacyjny w oparciu o art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję ZUS i przyznał L. R. (1) prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, poczynając od 1 września 2011 roku.

Orzeczenie o kosztach zawarte w punkcie 2 wyroku znajduje swoje uzasadnienie w treści art. 98 i art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z:

- § 13 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu a także art. 36 ustawy z 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

- art. 35 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.