Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 czerwca 2013 r.

Sąd Okręgowy we Wrocławiu, Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia SO Wojciech Wójcik (spr.)

Sędzia SO Patrycja Gruszczyńska - Michurska Sędzia SR del. Izabela Cieślińska

po rozpoznaniu w dniu 27 maja 2013 r. we Wrocławiu na rozprawie

sprawy z powództwa T. K.

przeciwko T. D.

o stwierdzenie nieważności umowy

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Rejonowego w Strzelinie

z dnia 22 listopada 2012 r.

sygn. akt I C 1/12

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo oddala;

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.217 zł (trzy tysiące dwieście siedemnaście złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 311/13

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Rejonowy w Strzelinie w sprawie z powództwa T. K.przeciwko T. D.o stwierdzenie nieważności umowy, w punkcie I stwierdził nieważność umowy sprzedaży udziału wynoszącego 12/150 we współwłasności działek nr (...)zawartej przez powoda T. K.i pozwanego T. D.w dniu 16 listopada 2011 r. w Kancelarii Notarialnej w S.Rep. A nr (...), zaś w punkcie II zasądził od pozwanego na rzecz powoda 3.806,25 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, w tym 3.617 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego.

Orzeczenie zapadło w oparciu o następujący stan faktyczny:

Powód T. K. był właścicielem udziału wynoszącego 12/150 we współwłasności nieruchomości zabudowanej położonej w D.. Udział w nieruchomości to faktycznie zajmowane przez powoda, zgodnie z podziałem do użytkowania, mieszkanie o powierzchni około 70 m ². Powód mieszkał tam od roku, ostatnio z konkubiną i dzieckiem. We wrześniu 2011 r. konkubina wyprowadziła się wraz z dzieckiem. Po jej odejściu powód brał narkotyki i pił alkohol, był „w ciągu”. Rodzice powoda odwiedzali go dwa razy w tygodniu.

Po odejściu konkubiny powód postanowił sprzedać mieszkanie, o czym powiedział swojemu koledze pozwanemu T. D.. Pozwany był zainteresowany zakupem tego mieszkaniem, gdyż zamierzał zamieszkać tam wraz ze swoją dziewczyną. Strony uzgodniły cenę mieszkania na 10.000 zł. Początkowo pozwanemu wydawało się, że cena za mieszkanie jest niska, jednak kiedy je obejrzał i stwierdził, że mieszkanie jest w złym stanie technicznym, zmienił zdanie.

W dniu 16 listopada 2011 r. powód T. K.zawarł z pozwanym T. D.w formie aktu notarialnego Rep A nr (...) umowę sprzedaży, na podstawie której powód sprzedał pozwanemu swój udział wynoszący 12/150 we współwłasności działek o numerach (...)o łącznej powierzchni 2,05 ha, oznaczony w ewidencji gruntów jako użytki rolne zabudowane, położone w obrębie D., gm. S., dla której Sąd Rejonowy w Strzelinie V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą Kw nr (...). Strony ustaliły cenę na kwotę 10.000 zł, która została zapłacona. Powód nie wydał pozwanemu sprzedanego mieszkania. Strony umówiły się, że może on pozostać w mieszkaniu, tak długo jak będzie chciał. Pozwany nigdy w nim nie zamieszkał. Po 3-4 miesiącach od nabycia sprzedał mieszkanie.

Powód nie poinformował rodziców, iż zamierza sprzedać mieszkanie i że je sprzedał. W dniu 16 listopada 2011 r. powód nie przyjechał do rodziców na urodziny swojego ojca, mimo, że zawsze to robił. Powód nie odbierał telefonów od nich. Po trzech dniach zaniepokojeni rodzice pojechali do jego mieszkania, powód nie chciał z nimi rozmawiać, czuć było od niego alkohol, był roztrzęsiony. O sprzedaży mieszkania rodzice powoda dowiedzieli się od sąsiada powoda dopiero w grudniu 2012 r.

Powód T. K. jest osobą uzależnioną od co najmniej 24 roku życia od alkoholu i środków psychoaktywnych. W 2002 r. rozpoznano u powoda zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane uzależnieniem od alkoholu. Z powodu uzależnienia już w 2003 r. i 2004 r. powód dobrowolnie podejmował leczenie odwykowe, zarówno stacjonarne, jak i ambulatoryjne, po którym utrzymywał abstynencję do 14 miesięcy. W latach w 2008 - 2010 powód ponownie dobrowolnie poddał się implantacji D./A., na którym utrzymywał abstynencję przez 7-8 miesięcy. W czasie spożywania alkoholu i zażywania innych środków psychoaktywnych powód bywał agresywny. Często miał ciągi alkoholowe, trwające 4-7 dni 2-3 razy w miesiącu. Jak wychodził z ciągu, to miał trudności z zasypianiem, „zimne poty”, nudności, lęki, kołatanie serca oraz zwidy. Po alkoholu powód samookaleczał się, ma z tego tytułu liczne poprzeczne blizny. Ostatni raz dokonał autoagresji w 16 roku życia. Podejmował próby samobójcze - ostania próba samobójcza miała miejsce w październiku 2012 r. – powód chciał się rzucić pod pociąg. Powód był wielokrotnie karany.

U powoda T. K. nie stwierdzono objawów niedorozwoju umysłowego. Stwierdzono natomiast pewne deficyty sprawności intelektualnej kwalifikujące jego inteligencję jako mieszczącą się w granicach ociężałości – dolna granica szerokiej normy. Wieloletnia, intensywna intoksykacja alkoholem powodowała degradację pierwotnie nieprawidłowej osobowości – spłyciła więzi emocjonalne, zubożała sferę uczuciową, utrudniała stabilizacje, przyczyniała się do destabilizacji zawodowej, pogłębiała pierwotnie słabe poczucie odpowiedzialności za los rodziny. Zaawansowane uzależnienie od alkoholu z objawami psychodegradacji, ciąg alkoholowy z piciem na umór w ostatnich 2 miesiącach przed zawarciem umowy w dniu 16 listopada 2011 r., objawy abstynenckie i podawany stan nietrzeźwości w dniu 16 listopada 2011 r. pozbawiały powoda świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli w dniu zawierania umowy będącej przedmiotem sprawy.

Powód T. K. ma 36 lat. Z zawodu jest mechanikiem samochodowym. Obecnie powód mieszka u swoich rodziców w S.. Pracuje w Cukrowni jako pomoc wirówkarza, jest to praca na czas określony.

Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, iż powództwo jako uzasadnione podlegało uwzględnieniu w całości. Na wstępie Sąd Rejonowy zaznaczył, iż podstawę prawną powództwa stanowił art. 82 k.c. oraz dokonał jego analizy i wykładni. Wskazał również na odpowiednie poglądy doktryny i orzecznictwa.

Odwołując się do poglądów prezentowanych w judykaturze odnośnie stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli Sąd I instancji stwierdził, że przy uwzględnieniu poczynionych w sprawie ustaleń, w szczególności opinii sądowo-psychiatryczna sporządzonej przez specjalistę psychiatrę powód T. K. w trakcie składania oświadczenia woli w dniu 16 listopada 2011 r. znajdował się w stanie był w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Sąd I instancji wskazał, iż w opinii, która nie była kwestionowana przez pozwanego, biegła ustaliła, że czynność prawna z dnia 16 listopada 2011 r. była podejmowana przez powoda T. K. w stanie wyłączającym świadome podejmowanie decyzji i wyrażenie woli co do celu działania. Opinia została przeprowadzona w oparciu o wywiad z powodem i ma szczegółowe odniesienie do całości zebranego w sprawie materiału dowodowego. Biegła wzięła bowiem pod uwagę dokumentację medyczną dołączoną do akt niniejszej sprawy, z której wynika, iż u powoda już w 2002 r. rozpoznano zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane uzależnieniem od alkoholu i innych środków psychoaktywnych. Z powodu uzależnienia już w 2003 i 2004 r., a następnie w latach 2008 - 2010 powód dobrowolnie podejmował leczenie odwykowe, zarówno stacjonarne , jak i ambulatoryjne, po którym wracał do nałogu. Często miał ciągi alkoholowe, trwające 4-7 dni 2-3 w miesiącu. Po alkoholu powód samookaleczał się, zachowywał się agresywnie, miał również za sobą próby samobójcze. Biorąc pod uwagę całość obrazu klinicznego biegła stwierdziła, iż powód jest osobą o nieprawidłowo ukształtowanej osobowości, uzależnionym od co najmniej od 24 roku od alkoholu i środków psychoaktywnych. Zaawansowane uzależnienie od alkoholu z objawami psychodegradacji, ciąg alkoholowy z picem na umór w ostatnich 2 miesiącach przez zawarciem umowy, objawy abstynenckie i podawany stan nietrzeźwości w dniu 16 listopada 2011 r. skutkowały tym , iż powód w czasie podpisywania umowy będącej przedmiotem sprawy był w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Biegła nie wykluczyła również, jak wskazał Sąd Rejonowy, zasugerowania powodowi wyceny nieruchomości niekorzystanej dla niego, co w konsekwencji było powodem dokonania niekorzystanej dla niego transakcji przy zawieraniu umowy sprzedaży tej nieruchomości za kwotę 10.000 zł. Są podstawy do stwierdzenia również, że motywacja powoda przy zawieraniu umowy była patologiczna w rozumieniu braku możliwości oceny danej sytuacji lub pokierowania swoim postępowaniem.

Sąd I instancji przyjmując za prawdziwe wnioski tej opinii oraz okoliczności przedmiotowej sprawy, w tym zeznania świadków J. K. (1) i J. K. (2) oraz przesłuchanie powoda uznał, iż w dniu, w którym powód zawierał umowę sprzedaży z pozwanym T. D., działał on w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli.

Wobec powyższego Sąd Rejonowy w Strzelinie stwierdził nieważność umowy sprzedaży zawartej przez powoda T. K. i pozwanego T. D. w dniu 16 listopada 2011 r. orzekając jak w pkt I sentencji wyroku.

O kosztach postępowania orzeczono zgodnie z treścią art. 98 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany, zaskarżając go w całości i wnosząc o jego zmianę i orzeczenie co do istoty poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1. nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy,

2. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, mający wpływ na teść zaskarżonego wyroku poprzez przyjęcie, że w ostatnich dwóch miesiącach przed zawarciem umowy w dniu 16 listopada 2011 r. oraz w dniu 16 listopada 2011 r. objawy abstynenckie i podawany stan nietrzeźwości pozbawiły powoda świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli w dniu zawierania umowy będącej przedmiotem sprawy, podczas gdy prawidłowo ustalony stan faktyczny, na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego, nie daje podstawy do przyjęcia takiego stanu faktycznego.

3. mające wpływ na treść zaskarżonego wyroku naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie:

a) art. 82 k.c. - w związku z wadliwie przeprowadzoną oceną dowodów. Sąd dokonał nieprawidłowej wykładni tego przepisu, uznając, że powód aktem notarialnym z dnia 16 listopada 2011 r. zawarł z pozwanym umowę sprzedaży udziału w nieruchomość będąc w czasie podpisywania umowy w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, podczas prawidłowa wykładnia tego przepisu, mając na uwadze zgromadzony materiał dowodowy, prowadzi do wniosku, że powód zawarł akt notarialny po powzięciu świadomej i swobodnej decyzji i świadomie i swobodnie wyraził swoją wolę nie będąc w stame wyłączającym jego świadomość.

4. mające wpływ na treść zaskarżonego wyroku naruszenie przepisów prawa procesowego, a mianowicie:

b) art. 232 k.p.c. poprzez nie dopuszczenie z urzędu dowodów z zeznań notariusza M. P., przed którą powód zawierał z pozwanym akt notarialny w dniu 16 listopada 2011 r. oraz dowodu z przesłuchania bieglej sądowej, która wydała opinię w przedmiotowej sprawie podczas gdy Sąd powinien dopuścić te dowody z urzędu bowiem było to niezbędne w celu rozpoznania istoty sprawy i wydania prawidłowego jej rozstrzygnięcia.

c) art. 233 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. poprzez uznanie za udowodnione, mając na uwadze całokształt zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, twierdzenie pozwanego, że ten aktem notarialnym z, dnia 16 listopada 2011 r. zawarł z pozwanym umowę sprzedaży udziału w nieruchomości będąc, w czasie podpisywania umowy, w stanie wyliczającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, podczas gdy prawidłowa ocena do dowodów nie pozwala na przyjęcie takiej okoliczności za udowodniona.

d) art. 233 § 1 k.p.c., art. 232 k.p.c. poprzez wadliwą ocenę dowodów - w szczególności zeznań świadka J. K. (1) i J. K. (2) (rodziców powoda) i uznanie na tej podstawie, że powód aktem notarialnym z dnia 16 listopada 2011 r. zawarł z pozwanym umowę sprzedaży udziału w nieruchomości będąc w czasie podpisywania umowy w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli podczas gdy prawidłowa ocena dowodów nie pozwala na przyjęcie takiej okoliczności za udowodnioną,

e) art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, wadliwą jego ocenę oraz nie wskazanie w uzasadnieniu wyroku przyczyn, dla których Sąd dał wiarę świadkom J. K. (1) i J. K. (2) a także przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarogodności i mocy dowodowej,

f) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez wadliwą ocenę dowodu w postaci opinii sądowo - psychiatrycznej sporządzonej przez lek. med. A. K. poprzez przyjęcie na jej podstawie, że powód aktem notarialnym z dnia 16 listopada 2011 r. zawarł z pozwanym umowę sprzedaży udziału w nieruchomości będąc w czasie podpisywania umowy w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, podczas gdy opinia ta oparta była wyłącznie na okolicznościach wskazanych przez powoda i świadków J. K. (1) i J. K. (2) (rodziców powoda) a twierdzenia w niej są wzajemnie sprzeczne, niespójnie i nielogicznie.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja była zasadna jednak z przyczyn całkowicie odmiennych od w niej wskazanych.

Z uwagi na rodzaj zgłoszonego w niniejszym postępowaniu żądania powoda, który domagał się „stwierdzenia nieważności” umowy sprzedaży udziału we współwłasności, podstawę prawną roszczenia stanowi art. 189 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Decydujący dla korzystania z formy powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego jest wyłącznie interes prawny powoda (por. orz. SN z 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68, OSNCP 1969, nr 5, poz. 85). Istnienie interesu prawnego w ustaleniu prawa lub stosunku prawnego jest jednocześnie warunkiem umożliwiającym dopiero dalsze badanie powództwa w zakresie istnienia lub nieistnienia ustalanego prawa lub stosunku prawnego. Tylko po stwierdzeniu, że powód ma interes w ustaleniu nieważności zawartej umowy z dnia 16 listopada 2011 r. aktualna stanie się kwestia rozważania podnoszonych przez niego twierdzeń dotyczących zawarcia tej umowy w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Sąd Okręgowy uznał, że interes prawny, o jakim mowa w art. 189 k.p.c., jest to interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych (T. Rowiński, „Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym”, s. 22, także E. Budna, „ Glosa do orz. SN z 19 kwietnia 1988 r., III CZP 26/88”, OSP 1991, nr 1, s. 9 i n. oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 15 kwietnia 1999 r., I ACa 1046/98, OSA 1999, nr 11–12, poz. 49), a w przypadku ustalania praw czy stosunków prawnych występuje z reguły wówczas, gdy istnieje niepewność tego prawa lub stosunku prawnego zarówno z przyczyn faktycznych, jak i prawnych. W rozpoznawanej sprawie taka właśnie niepewność co do stosunku prawnego stanowi podstawę żądania powoda. Niepewność może bowiem wynikać z wielu przyczyn i może być wynikiem spodziewanego kwestionowania prawa, np. co do istnienia własności nieruchomości lub kwestionowania istnienia stosunku prawnego, w tym przypadku umowy sprzedaży. Tak rozumiana niepewność stosunku prawnego występująca po stronie powoda nie przesądza jednak o istnieniu interesu prawnego w ustaleniu tego stosunku na podstawie art. 189 k.p.c. Istnienie tego interesu jest kwestionowane w tych sytuacjach, w których występuje równocześnie - obok - także inna forma ochrony praw powoda. W ocenie Sądu Okręgowego, że genezą powództwa będącego przedmiotem rozpoznania w niniejszym postępowaniu był występujący w toku postępowania spór ważność zawartej umowy sprzedaży udziału we współwłasności.

Właściwym środkiem ochrony prawnej powoda powinno być zatem wytoczenie powództwa o wydanie spornej nieruchomości. Powód, będąc - zgodnie z jego twierdzeniami - nadal współwłaścicielem nieruchomości może takie powództwo wytoczyć przeciwko każdej osobie, która włada rzeczą wspólną lub jej częścią (art. 222 par. 2 k.c. w zw. z art. 209 k.c.). Na podstawie bowiem tego powództwa powód uzyskać może najpełniejszą ochronę naruszonego w jego ocenie interesu prawnego. Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. zachodzi bowiem wtedy, jeżeli sam skutek, jaki wywoła wyrok ustalający, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości. Samo zaś ustalenie nieważności zawartej w dniu 16 listopada 2011 r. umowy sprzedaży nie spowoduje jeszcze pełnego zaspokojenia interesu powoda, zwłaszcza mając na uwadze zawarcie przez pozwanego umowy dalszego zbycia spornego udziału. Za utrwalony należy uznać pogląd, że powód nie ma interesu prawnego w ustalaniu nieważności umowy przenoszącej własność rzeczy, jeżeli dostępne jest dla niego roszczenie o wydanie rzeczy (windykacyjne). Powszechne jest bowiem zapatrywanie, że możliwość wytoczenia powództwa o zasądzenie świadczeń pieniężnych lub niepieniężnych wyklucza po stronie powoda istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie naruszonego prawa lub stosunku prawnego (vide: orzeczenia Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 1965 r. II CR 266/64, Lex Polonica nr 325924; z dnia 18 grudnia 1968 r. I PR 290/68, Lex Polonica nr 317392; z 7 kwietnia 2010 r. II PK 342/09, OSNP 2011/19-20/247 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 kwietnia 2011 r. I ACa 261/11, LEX nr 898641). Wskazane stanowisko opiera się na założeniach, że wydanie wyroku zasądzającego możliwe jest, gdy wyrok jedynie ustalający istnienie stosunku prawnego nie zapewni ostatecznej ochrony prawnej, ponieważ nie jest - w przeciwieństwie do wyroków zasądzających - wykonalny na drodze egzekucji sądowej. W związku z powyższym brak interesu prawnego w uzyskaniu orzeczenia ustalającego prawo lub stosunek prawny ma miejsce wtedy, gdy te okoliczności faktyczne, na tle których powód występuje z żądaniem, uzasadniają wystąpienie z żądaniem zmierzającym do zaspokojenia roszczenia, o którym powód twierdzi, że mu przysługuje. W sytuacji zatem, gdy powód może żądać świadczenia (wydania nieruchomości) lub uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie ma on interesu prawnego w żądaniu ustalenia stosunku prawnego lub prawa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2011 r. I CSK 351/10)

Niezależnie od tych uwag należy podkreślić, że sporna nieruchomość posiada urządzoną księgę wieczystą. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem i poglądami doktryny w takiej sytuacji spory dotyczące ważności i skuteczności czynności prawnych dotyczących nieruchomości powinny być rozstrzygane w drodze powództwa z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, a więc o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Również więc z tej przyczyny powód nie miał interesu prawnego w wytoczeniu powództwa z art. 189 k.p.c.

Mając powyższe argumenty na uwadze Sąd Okręgowy zmienił na zasadzie art. 386 § 1 k.p.c. orzeczenie Sądu Rejonowego zakresie roszczenia głównego, zmieniając również odpowiednio orzeczenie o kosztach postępowania przed Sądem I instancji.

Orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.