Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w Bydgoszczy postanowieniem z dnia 11.06.2014 roku stwierdził, że spadek po D. W. zmarłym dnia 11.01.2011 roku w B., ostatnio stale zamieszkałym w B., nabył na podstawie ustawy w całości jego syn J. W.. Kosztami obciążono wnioskodawczynie w częściach równych oraz zasądzono od nich na rzecz uczestnika koszty postępowania w kwotach po 320 zł.

W uzasadnieniu postanowienia wskazano, iż wnioskodawczynie: D. P. i A. G. wnosiły o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu na podstawie testamentu notarialnego z dnia 30.10.2008 roku przez D. P.. Uczestnik wnosił o stwierdzenie dziedziczenia na podstawie ustawy zarzucając, że jest on nieważny a następnie w toku postępowania wniósł powództwo o uznanie, iż wnioskodawczynie są niegodne dziedziczenia.

Sąd Rejonowy ustalił, że w chwili śmierci spadkodawca był wdowcem i pozostawił dzieci: D. P., A. G. i J. W.. Spadkodawca sporządził testament z dnia 30.10.2008 roku w formie aktu notarialnego. Testament ten Sąd Rejonowy uznał za nieważny. Córki zmarłego D. P. i A. G. zostały uznane za niegodne dziedziczenia – wyrok Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 01.07.2013 roku w sprawie I C 421/12.

Sąd Rejonowy ustaleń tych dokonał w oparciu o dokumenty zgromadzone w aktach sprawy, gdyż nie budziły one wątpliwości co do swej autentyczności, a także na podstawie zapewnienia spadkowego złożonego przez wnioskodawczynię, które zostało potwierdzone przez pozostałych uczestników postępowania i nie budziło ono wątpliwości co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. Sąd dał wiarę również zeznaniom świadków a także opinii biegłej sądowej E. D., którą uznał za wyczerpującą, rzetelną i szczegółową. Biegła w sposób kategoryczny i nie budzący wątpliwości wskazała, że spadkodawca w chwili sporządzania swojej ostatniej woli był niezdolny do świadomego i swobodnego podejmowania decyzji i wyrażania woli. Sąd Rejonowy wskazał na przepis art. 945 § 1 kc i uznał, iż testament sporządzony przez spadkodawcę jest nieważny, głownie w oparciu o wyniki opinii biegłej sądowej, która u testatora rozpoznała zespół otępienny znacznego stopnia o etiologii złożonej. Sąd Rejonowy miał na uwadze również zeznania świadków opisujące zachowania spadkodawcy na przestrzeni ostatnich kilku lat i informacje z dokumentacji medycznej. Z zeznań świadków: V. R., A. W., T. S., H. U., M. P. (2), G. W. i L. W. wynika, że zmarły był niesprawny psychicznie i fizycznie, nie był w stanie samodzielnie prowadzić swoich spraw, wykonywać codziennych czynności, pozostawał pod opieką żony a następnie córek. Nawet notariusz, przed którą dokonywana była czynność, miała wątpliwości co do stanu zdrowia testatora, przeprowadzając z córkami wywiad na te okoliczności. Opinia biegłej nie była kwestionowana przez wnioskodawczynie, co więcej na rozprawie w dniu 12.10.2011 roku przyznały, że ich ojciec nie był w stanie sporządzić świadomie i swobodnie testamentu.

Wobec ustalenia, że spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, do spadkobrania po nim powołani są spadkobiercy dziedziczący na podstawie ustawy. Sąd Rejonowy na mocy art. 931 § 1 kc w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku, stwierdził nabycie spadku z ustawy tylko przez syna zmarłego tj. J. W., bowiem córki zmarłego zostały uznane za niegodne dziedziczenia na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 01.07.2013 roku wydanego w sprawie I C 421/12. Sąd Rejonowy wskazał na przepis art. 928 § 2 kc, zgodnie z którym spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Sąd Rejonowy wskazał również na przepis art. 670 § 1 kpc, zgodnie z którym Sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W ocenie Sądu Rejonowego powołana reguła nie zwalnia jednak uczestników postępowania od aktywności związanej z toczącą się sprawą i składania wniosków mających na celu ochronę swoich interesów, w szczególności w sytuacji, gdy uczestnicy są reprezentowani przez zawodowego pełnomocnika. Sąd Rejonowy wskazał przy tym na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.04.2004 roku w sprawie III CK 420/02. Pełnomocnik wnioskodawczyń pomimo wyroku uznającego je za niegodne dziedziczenia nie złożył jakichkolwiek wniosków mogących mieć wpływ na wynik rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, a Sąd Rejonowy nie znalazł podstaw do podejmowania w tym zakresie działań z urzędu.

Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania oparte zostało na zasadzie wynikającej z przepisu art. 520 § 2 kpc.

Apelację od tego postanowienia wniosła wnioskodawczyni D. P. zarzucając naruszenie art.670 kpc w zw. z art. 227, poprzez zaniechanie podjęcia przez Sąd z urzędu inicjatywy dowodowej w zakresie ustalania kręgu spadkobierców w związku z uznaniem wnioskodawczyń za niegodne dziedziczenia i naruszenie art. 913 § 2 kc w zw. z art. 928 § 2 kc poprzez ich niezastosowanie, co w konsekwencji spowodowało, że zstępni wnioskodawczyni uznanej za niegodną dziedziczenia, którzy znajdują się w kręgu osób powołanych do spadku po D. W., nie zostali uwzględnieni w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Na tej podstawie wnioskodawczyni wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez stwierdzenie, że spadek po D. W. na podstawie ustawy nabyli: J. W. w (...)oraz M. P. (1) i J. P. każdy po (...) części.

Po wniesieniu apelacji na podstawie art. 510 § 1 kpc zgłosili swój udział w postępowaniu synowie wnioskodawczyni D. P. M. P. (1) i J. P., wnosząc jednocześnie o odebranie oświadczenia o przyjęciu spadku po D. W..

Uczestnicy postępowania nie złożyli odpowiedzi na apelację.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelację wnioskodawczyni D. P. należało uznać za zasadną.

Nie ma w niniejszej sprawie wątpliwości, iż ani wnioskodawczyni ani uczestnik nie kwestionowali ustaleń faktycznych w niniejszej sprawie, zarówno co do nieważności testamentu notarialnego jak i co do uznania wnioskodawczyń za niegodne dziedziczenia.

W tej sytuacji zgodnie z art. 321 § 1 kc w zw. z art. 328 § 2 kc i w oparciu o art. 670 kpc zadaniem Sądu Rejonowego było ustalenie kręgu spadkobierców zmarłego powołanych do spadku z ustawy, przy czym w miejsce niegodnych dziedziczenia wnioskodawczyń do spadku z ustawy powołani byli ich zstępni. Sąd Rejonowy nie przeprowadził żadnych czynności w celu ustalenia czy w kręgu spadkobierców ustawowych znajdują się dalsi zstępni spadkodawcy tj. dzieci uznanych za niegodne wnioskodawczyń.

Tym samym Sąd Rejonowy naruszył wskazane w apelacji przepisy prawa materialnego i procesowego a w szczególności art. 670 kpc. Zgodnie z tym przepisem Sąd z urzędu bada kto jest spadkodawcą. Sąd ma wobec tego obowiązek podejmowania działań umożliwiających mu prawidłowe ustalenie kręgu spadkobierców, w niniejszej sprawie spadkobierców ustawowych a także okoliczności związanych z ich zdolnością spadkobrania w tym ograniczających lub wyłączających tą zdolność.

Orzeczenie Sądu Najwyższego przywołane w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia nie daje przyzwolenia Sądowi Rejonowemu do bezczynności przy ustalaniu kręgu spadkobierców. Orzeczenie to dotyczyło odmiennego stanu faktycznego, w którym uczestnik nie sprostał zadaniu wykazania okoliczności faktycznych uzasadniających podniesiony przez jego zarzut dotyczący sporządzonego przez spadkodawcę testamentu.

W innym postanowieniu z dnia 27.02.2013 roku w sprawie IV CSK 380/12 Sąd Najwyższy wskazał, że sąd spadku: „nie może poprzestać na tym, co zaoferowane zostanie przez uczestników, musi ocenić, czy stanowi to wystarczającą podstawę do prawidłowego stwierdzenia, kto nabył spadek. Zobowiązany jest do ustalenia pełnego kręgu spadkobierców ustawowych, ewentualnie istnienia testamentu i jego ważności oraz stwierdzenia, czy nie zachodzą negatywne przesłanki dziedziczenia. Sąd nie może zatem poprzestać na badaniu twierdzeń uczestników ani na dowodach przez nich zgłoszonych, jeśli okażą się niewystarczające do wypełnienia obowiązku określonego w art. 670 i 677 k.p.c. W razie uznania, że przedstawione dowody nie dają podstawy dla właściwego określenia kręgu spadkobierców, a w jego ramach oceny ważności testamentu, może nałożyć na uczestników określone obowiązki dowodowe i egzekwować ich wykonanie przez zastosowanie właściwych konsekwencji procesowych. Nie oznacza to, że sąd powinien zastąpić uczestników w udowodnieniu okoliczności istotnych dla wykazania ich praw, ponieważ art. 670 k.p.c. nie wyłącza ani nie zastępuje przepisów regulujących postępowanie dowodowe. Takie stanowisko wyrażone zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwałę z dnia 24 października 2001 r., III CZP 20/02, Nr 5, poz. 61; postanowienia z dnia 26 stycznia 1999 r., III CKN 134/98, niepubl. z dnia 9 lutego 1999 r., I CKN 917/98, niepubl.; z dnia 24 września 2009 r., IV CSK 129/09, niepubl.; z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 37/10, niepubl.).”

Stanowisko to w pełni podziela Sąd Okręgowy. Sąd Rejonowy nie mógł w niniejszej sprawie biernie oczekiwać na wnioski procesowe uczestników ale inicjować czynności zmierzające do prawidłowego ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych, nakładając na uczestników postępowania określone obowiązki umożliwiające dokonanie prawidłowych ustaleń w tym zakresie. Tymczasem, jak już wskazano powyżej, Sąd I instancji po uprawomocnieniu się wyroku uznającego wnioskodawczyni za niegodne dziedziczenia nie podjął żadnych działań w celu ustalenia czy w miejsce wnioskodawczyń wchodzą ich zstępni czy mają niczym nie ograniczone prawo dziedziczenia.

Na termin rozprawy, po podjęciu zawieszonego postępowania, Sąd nie wezwał ani wnioskodawczyń ani uczestnika postępowania celem uzupełnienia składanych wcześniej zapewnień spadkowych, ograniczając się jedynie do zawiadomienia pełnomocników procesowych. Już tylko ta w/w czynność zapewne pozwoliłaby ustalić potencjalnych spadkobierców ustawowych i zakreślić rozmiar i kierunek dalszych czynności procesowych w niniejszej sprawie. Sąd Rejonowy nie zobowiązał także pełnomocników procesowych do wskazania niezbędnych informacji lub przedłożenia dokumentów. Wobec tego Sąd nie mógł w niniejszej sprawie braku własnych działań usprawiedliwiać bezczynnością uczestników i ich pełnomocników powołując się na przepis art. 232 kpc.

W ocenie Sądu Okręgowego Sąd I instancji, nie działając w niniejszej sprawie zgodnie z dyrektywą zawartą w przepisie art. 670 kpc, nie rozpoznał istoty sprawy, bowiem celem postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku jest ustalenie kręgu spadkobierców czy to z testamentu czy też ustawy. Tymczasem w niniejszej sprawie jak wynika z zaskarżonego postanowienia i jego uzasadnienia Sąd I instancji mając świadomość, iż nie poczynił żądnych ustaleń co do kręgu spadkobierców ustawowych wydał postanowienie, w którym stwierdził nabycie spadku w całości przez jedynego znanego Sądowi spadkobiercę dziedziczącego z ustawy.

Poczynienie ustaleń zarówno co do kręgu spadkobierców ustawowych jak i ich zdolności do dziedziczenia przez Sąd Okręgowy w postępowaniu apelacyjnym byłoby możliwe ale prowadziłoby do naruszenia zasady dwuinstancyjności, bowiem Sąd II instancji w całości zastąpiłby Sąd I instancji pozbawiając tym samym uczestników postępowania jednego ze środków zaskarżenia.

Wobec tego na mocy art. 386 § 4 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc zaskarżone postanowienie należało uchylić i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygniecie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sąd I instancji ponownie rozpoznając sprawę powinien czynić działania zmierzające do ustalenia właściwego kręgu spadkobierców ustawowych stosując się do w/w interpretacji przepisu art. 670 kpc tj. co do zakresu w jakim Sąd powinien działać z urzędu w niniejszym postępowaniu.