Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 grudnia 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Robert Obrębski

Sędziowie SA Małgorzata Rybicka - Pakuła

SO (del.) Agnieszka Łukaszuk

Protokolant: referent stażysta Weronika Trojańska

po rozpoznaniu w dniu 4 grudnia 2015 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa E. W.

przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 17 grudnia 2014 r., sygn. akt II C 692/14

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w części w ten tylko sposób, że oddala powództwo o zapłatę odsetek ustawowych od kwoty (...) (trzydzieści sześć tysięcy) zł za okres od dnia 1 grudnia 2010 r. do dnia 17 grudnia 2014 r.;

2.  oddala apelację w pozostałym zakresie;

3.  zasądza od E. W. na rzecz Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego kwotę (...) (dwa tysiące siedemset czterdzieści siedem) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Małgorzata Rybicka – Pakuła R. A. Ł.

Sygn. akt IA Ca 440/15

UZASADNIENIE

Pozwem z 5 stycznia 2012r., wniesionym przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu w W., na podstawie art. 446 § 4 k.c. E. W. wniosła o zasądzenie od pozwanego zadośćuczynień w kwotach po 43000 zł i (...) za krzywdę doznaną wskutek utraty braci –P. oraz M. W. w okolicznościach wskazujących na odpowiedzialność pozwanego z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia 2010 r. do daty zapłaty. Wskazywała na wypadek drogowi z dnia 15 sierpnia 2009 r., spowodowany przez D. Z., który był nieletni, nie posiadał prawa jazdy i był pod wpływem alkohol, a m mimo to prowadził samochód, którym podróżowali bracia powódki, jak też na wypłacenie przez pozwanego niewielkich kwot tytułem zadośćuczynienia należnego powódce ze względu na krzywdę doznaną w wyniku utraty braci, którzy zginęli w tym wypadku.

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa. Nie kwestionując obowiązku wyrównania krzywdy doznanej przez powódkę, podnosił, że kwoty wypłacone powódce przed wniesieniem spraw spełniły cel kompensacyjny. Nie powinny być więc podnoszone wyrokiem korzystnym dla powódki. Pozwany podnosił, że wymiar świadczeń wypłaconych powódce na podstawie art. 446 § 4 k.c. był zdeterminowany postawą braci powódki, do śmierci których przyczyniło się niezapięcie pasów bezpieczeństwa oraz pozostawanie przez starszego z nich pod wypływem alkoholu. Pozwana kwestionowała ponadto powództwo w części dotyczącej żądania zasądzenia odsetek za okres poprzedzający wydanie wyroku uwzględniającego powództwo.

Wyrokiem z 17 grudnia 2014 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę po 36000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia 2010 r. do daty zapłaty tytułem zadośćuczynień za krzywdę doznaną przez powódkę wskutek śmierci braci w wypadku z dnia 15 sierpnia 2009 r. W pozostałej części żądania powódki zostały oddalone. Stosunkowo rozliczone też zostały koszty procesu, szczegółowe wyliczenie których zostało pozostawione przez Sąd Okręgowy referendarzowi sądowemu przy uwzględnieniu ustalonej proporcji, zgodnie z którą powódka ponosi 70 % kosztów procesu, pozwany zaś 30 % tych kosztów.

Na podstawie zebranych dowodów, w tym złożonych dokumentów, opinii biegłego i przesłuchania powódki, Sąd Okręgowy ustalił okoliczności śmierci P. W. i 11 – letniego wówczas M. W. w wypadku samochodowym z dnia 15 sierpnia 2009 r., który został spowodowany przez nieletniego D. Z., który nie miał prawa jazdy, był pod wpływem alkoholu, a mimo to przewoził pełnoletniego brata powódki, który był w towarzystwie dwóch kobiet i swojego małoletniego brata, który siedział po środku tylnego siedzenia bez zapiętych pasów bezpieczeństwa. Sąd Okręgowy ustalił następstwa tego zdarzenia dla życia powódki. Opinia biegłego sądowego pozwoliła ustalić Sądowi Okręgowemu, że bracia powódki mieli duże szanse na uratowanie swojego życia, gdyby podczas feralnej przejażdżki byli przypięci pasami bezpieczeństwa. Sąd Okręgowy ustalił, że pismem z dnia 28 września 2009 r., odpowiadając na roszczenia zgłoszone przez licznych członków rodziny zmarłych, pozwany wypłacił powódce zadośćuczynienie w kwocie 6000 zł z tytułu śmierci P. W. oraz w kwocie 10000 zł z związku z utratą przez powódkę brata M. W.. Oceniając okoliczności tej sprawy w zakresie dotyczącym krzywdy powódki, za adekwatne Sąd Okręgowy uznał przyznanie E. W. zadośćuczynienia z tytułu utraty każdego z braci w wysokości 40000 zł. Uwzględnione jednak zostało przyczynienie się P. do wypadku w 70 %. Odliczeniu podlegała więc kwota 28000 zł oraz wypłacone na rzecz powódki zadośćuczynienie w kwocie 6000 zł. Tytułem naprawienia krzywdy związanej z utratą pełnoletniego brata, zasądzona na rzecz powódki została więc kwota 6000 zł. Mając na uwadze wiek M., jak też okoliczności, w których małoletni brat powódki znalazł się w środku nocy w samochodzie ze swoim pełnoletnim bratem i jego znajomymi, Sąd Okręgowy za bezzasadny uznał zarzut przyczynienia się M. W. do jego zgonu w wypadku z dnia 15 sierpnia 2009 r. Od zadośćuczynienia należnego powódce odliczona więc została tylko świadczenie wypłacone przez pozwanego przed wniesieniem sprawy w kwocie 10000 zł. Zasądzeniu na podstawie art. 446 § 4 k.c. z tego tytułu na rzecz powódki podlegała więc kwota 30000 zł. Łącznie na tej podstawie prawnej Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 36000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy uznał, że roszczenia zasądzone na wskazanej podstawie stały się w całości wymagalne po upływie trzydziestodniowego terminu liczonego od daty zgłoszenia wypadku, stosownie do art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł natomiast na postawie art. 98 k.p.c., pozostawiając szczegółowe ich rozliczenie referendarzowi sądowemu, stosownie do art. 108 § 1 k.p.c.

Apelację do wyroku Sądu Okręgowego wniósł pozwany. Zaskarżył ten wyrok w zakresie dotyczącym okresu odsetek od zasądzonych zadośćuczynień, jak też w części odnoszącej się do kosztów procesu. Pozwany zarzucił Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 481 w zw. z art. 455 k.c. i art. 14 powołanej ustawy poprzez bezpodstawne uwzględnienie odsetek za okres poprzedzający wydanie wyroku. Na podstawie tego zarzutu, pozwany domagał się zamiany zaskarżonej części wyroku Sądu Okręgowego poprzez oddalenie powództwa w tym zakresie oraz obciążenie powódki całością kosztów procesu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie w zakresie dotyczącym odsetek od zadośćuczynień zasądzonych przez Sąd Okręgowy na rzecz powódki za okres poprzedzający wydanie zaskarżonego wyroku. W dalszym, nieznacznym zakresie, dotyczącym kosztów procesu przed Sądem Okręgowym, nie była zasadna. Podlegała więc w tej części oddaleniu. Na uwzględnienie zasługiwał w związku z tym wniosek strony skarżącej o obciążenie powódki kosztami procesu w postępowaniu apelacyjnym.

Mając pełną świadomość rozbieżności, które występują w tym zakresie w orzecznictwie, głównie dotyczącym zadośćuczynienia z art. 445 § 1 k.c., w oddaleniu części żądań dotyczących odsetek, które obejmowały okres sprzed wydania zaskarżonego wyroku, Sąd Apelacyjny dopatrzył się naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 455 w zw. z art. 481 k.c. Można było ponadto dostrzec nieprawidłowe pominięcie przez Sąd Okręgowy art. 316 § 1 k.p.c., jak również kompensacyjnych elementów art. 363 § 2 k.c., które uzasadniały uznanie, że przed wydaniem zaskarżonego wyroku, strona pozwana nie popadła w stan opóźnienia, uzasadniający zasądzenie odsetek za okres wcześniejszy.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego nie jest jednolite we wskazanym zakresie. W niektórych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjmował, że świadczenie z tytułu zadośćuczynienia zasadzanego na podstawie istotnie art. 445 § 1 k.c. staje się wymagalne po wezwaniu pozwanego do jego zapłaty, zgodnie z art. 455 k.c. Z takiego założenia wyprowadzano więc podstawę do zasądzania odsetek za okres poprzedzający wydanie wyroku. Odsetki zasądzano więc od dnia wezwania albo od doręczenia odpisu pozwu pozwanemu, który zostaje w ten sposób wezwany do zapłaty należnego świadczenia w rozumieniu powołanego przepisu (tak Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 18 września 1970 r., II PR 257/70; z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00 i z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 434/09).

Według niektórych orzeczeń, zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę staje się wymagalne w dniu wyrokowania albo niezwłocznie po tym dniu, w związku z czym od kwoty przyznanej na podstawie art. 445 § 1 k.c., odsetki nie mogą zostać zasądzone za okres poprzedzający wydanie wyroku (Sąd Najwyższy w wyrokach: z dnia 8 grudnia 1997 r., I CKN 361/97; z dnia 20 marca 1998 r., II CKN 650/97; z dnia 4 września 1998 r., II CKN 875/97 i z dnia 9 września 1999 r., II CKN 477/98). Zwolennicy tego stanowiska wskazują też, że wymagalność świadczenia pieniężnego odnosi się nie tylko do jego zasady, ale do konkretnej kwoty świadczenia, która powinna wynikać z określonego zdarzenia i winna być na tyle wymierna, aby przy prawidłowości czynności związanych z ustaleniem jej wysokości, obie strony sporu miały pewność co do pieniężnego wymiaru świadczenia oraz by dłużnik miał gwarancje uniknięcia opóźnienia w wypadku spełnienia świadczenia możliwego do ustalenia bez postępowania sądowego. O ile dominuje pogląd, że wyrok wydany na podstawie art. 445 § 1 k.c. stanowi orzeczenie deklaratoryjne (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03 i wyrok z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 434/09), o tyle zwolennicy tej koncepcji podnoszą, że wyrok przyznający zadośćuczynienie bliższy jest rozstrzygnięciu konstytutywnemu, zwłaszcza że stosuje się w tym zakresie art. 363 § 2 k.c. (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1990 r., II CR 225/90). Ustalenie należnego odszkodowania na podstawie tego przepisu pełni funkcję kompensacyjną. Wyłączona w tym zakresie zostaje tym samym zasadność roszczenia o zapłatę odsetek za okres poprzedzający ustalenie kwoty należności głównej. Zastosowanie powołanego przepisu do ustalenia wysokości zadośćuczynienia przewidzianego art. 446 § 4 k.c. jest więc uzasadnione, gdy za podstawę określenia należności głównej przyjmuje się wszystkie okoliczności, które zostały uwzględnione przy wyrokowaniu, zaistniały bowiem po zgłoszeniu zdarzenia ubezpieczycielowi, jak również po upływie terminu z art. 817 § 1 k.c. Obliczenie należności głównej w sposób oparty na art. 363 § 2 k.c. jest ponadto tym bardziej uzasadnione, gdy w toku postępowania zakończonego wyrokiem uwzględniającym powództwo oparte na art. 446 § 4 k.c., przy wykorzystaniu dowodów z opinii biegłych, ustalone zostają prognozy na przyszłość co do stanu zdrowia, w tym kondycji psychicznej, osoby uprawnionej. Nie może bowiem ulegać wątpliwości, że celem zadośćuczynienie zasądzanego na podstawie tego przepisu jest skompensowanie całego wymiaru krzywdy, której poszkodowany doznał przed wydaniem zaskarżonego wyroku, jak też której będzie doświadczał przez kolejne miesiące oraz lata, niejednokrotnie przez wszystkie lata swojego życia. Na uzasadnianie tej linii orzeczniczej, podnosi się, że wystarczającym instrumentem ochrony dłużnika jest możliwość rozszerzenia powództwa w toku postępowania, która w tego rodzaju sprawach nie jest ograniczona. Wskazuje się również, że większy wymiar krzywdy, uwzględniający okoliczności zaistniałe w toku postępowania, powód może uwzględnić w wyższej należności głównej, tj. przez rozszerzenie powództwa zgodnie z art. 193 k.p.c. W ten sposób może więc uzyskać uwzględnienie swoich uzasadnionych interesów (Sąd Apelacyjny w Warszawie w uzasadnieniach wyroków wydanych w sprawach IA Ca 939/11 i IA Ca 152/12). Argumenty podawane na rzecz wskazanej koncepcji, zmierzają do wykazania, że określenie zadośćuczynienia, wymaga uwzględniania wielu elementów, podlegających ustaleniu w toku postępowania, a przede wszystkim należy do kompetencji sądów orzekających, decyzji których ubezpieczyciel nie jest w stanie przewidzieć. Nie może więc popaść w opóźnienie uzasadniające naliczanie odsetek za zwłokę przed wydaniem wyroku. Na gruncie tej koncepcji, znacznie większe oraz decydujące znaczenie jest przywiązywane do właściwej wysokości należności głównej i takiego sposobu jej ustalenia, w świetle którego kompensacyjna funkcja odsetek tracić powinna na znaczeniu. Nie może więc stanowić uznaniowego przedmiotu rozstrzygnięcia, którego ubezpieczyciel nie może przewidzieć. Nie może być więc adresatem zarzutu naruszenia terminu spełnienia świadczenia, którego wysokość zostaje ustalona dopiero w wyniku wydania wyroku uwzględniającego żądanie oparte na art. 446 § 4 k.c. Praktyka dobrowolnego wypłacania uprawnionym części świadczeń przed wniesieniem sprawy opartej na tym przepisie, nie może przemawiać zawsze na niekorzyść ubezpieczycieli. Dobrowolne świadczenia są bowiem wypłacane jeszcze przed ustaleniem wysokości tych należności na drodze postępowania sądowego, przy uwzględnieniu znanych już okoliczności i nieznajomości kolejnych wydarzeń, takich jak następne etapy leczenia, uzyskane jego efekty i postawione prognozy na przyszłość.

Z kolei w wyroku z dnia 18 lutego 2010 r., I CSK 243/10, Sąd Najwyższy opowiedział się za koncepcją dużo bardziej elastyczną. Uznał bowiem, że w zależności od okoliczności związanych z powstaniem i nasileniem się krzywdy po stronie uprawnionego, obowiązek zapłaty zadośćuczynienia w określonej jego części może stać się wymagalny przed wydaniem wyroku. W tym zakresie odsetki mogą więc zostać zasądzone za okres poprzedzający wyrokowanie. W pozostałej zaś części, stosownie do okoliczności, mogą podlegać zasądzeniu od daty wyroku uwzględniającego żądanie oparte na art. 445 § 1 k.c. Wprawdzie nie sposób zaprzeczyć trafności argumentów podanych przez Sąd Najwyższy w ostatnim z powołanych orzeczeń, niemniej nie można nie dostrzec, że elastyczna koncepcja zaproponowana przez Sąd Najwyższy w istocie przenosi uznanie sędziowskie wpisane w normę art. 446 § 4 k.c. przy rozstrzyganiu o wysokości zadośćuczynienia na określenie daty jego wymagalności. Może być więc trudna w jednolitym stosowaniu.

Wyważając wszystkie podane argumenty, Sąd Apelacyjny uznał na tle okoliczności tej sprawy, że zasądzenie odsetek od daty zaskarżonego wyroku jest uzasadnione sposobem ustalenia przez Sąd Okręgowy należności głównej i zakresem czasowym okoliczności, które zostały uwzględnione przy ustalaniu stopnia krzywdy doznanej przez powódkę w okresie minionym i prognozami na przyszłość, które zostały ustalone dopiero w toku postępowania, nie były zaś wcześniej znane pozwanemu. Na potrzeby sprawy, Sąd Apelacyjny przychylił się więc do poglądu, że okoliczności świadczące o zakresie krzywdy powinny zostać odzwierciedlone w wysokości należności głównej ustalanej wyrokiem Sądu Okręgowego, przed wydaniem którego kompensacyjna funkcja odsetek nie może być realizowana w sposób zastępujący ustalenie odpowiedniej wysokości zadośćuczynienia. Podstawowe okoliczności, które miały istotne znaczenie dla ustalenia przez Sąd Okręgowy należnych powódce zadośćuczynień z art. 446 § 4 k.c., zostały ustalone w wyniku czynności podjętych podczas rozpoznawania tej sprawy. Szczególne znaczenie miały opinie biegłego S. C. ze stycznia i czerwca 2014 r., jak też przesłuchanie powódki z 3 grudnia 2014. W toku rozpoznanej sprawy, zostało więc ustalone, jakie skutki dla życia powódki przyniosła utrata braci. Przede wszystkim zostały jednak ustalone okoliczności związane z przyczynieniem się P. W. do tak tragicznych skutków wypadku, w tym zwłaszcza okoliczność nieskorzystania z pasów przez obu braci powódki, którzy mieli duże szanse na zachowanie życia, gdyby byli zapięci pasami bezpieczeństwa w czasie feralnej przejażdżki pojazdem, który D. Z. pożyczył od swojej siostry. W toku procesu zostały więc wykazane okoliczności decydujące o zakresie krzywdy powódki istniejącej w dacie wyrokowania, czyli w sposób określony w art. 363 § 2 k.c. dla obliczania odszkodowania według analogicznej metody, opartej na zasadzie aktualności wyroku uwzględniającego powództwo o zapłatę świadczenia kompensacyjnego. Przyjęcie przez Sąd Okręgowy krzywdy z daty zgłoszenia roszczenia albo też doręczenia odpisu pozwu, mogłoby się wiązać z przyznaniem na rzecz powódki mniejszych zadośćuczynień w porównaniu do ich wysokości ustalonej w zaskarżonym wyroku. W samej wysokości przyznanych zadośćuczynień Sąd Okręgowy uwzględnił, jak wyjaśnił w uzasadnieniu wyroku, kompensacyjną funkcję należności głównej, którą mogłyby spełniać odsetki, gdyby za podstawę jego wydania został przyjęty stan istniejący w dniu zgłoszenia żądań przez powódkę. Prawomocność zaskarżonego wyroku co do wysokości należności głównych nie pozwalała więc na zasądzenie odsetek za okres poprzedzający wydanie wyroku. Ich uwzględnienie za podany okres prowadziłoby bowiem do powstania po stronie powódki korzyści z tytułu dwukrotnego skompensowania dolegliwości wynikającej z konieczności oczekiwania przez powódkę na wyrok wydany na podstawie art. 446 § 4 k.c. W części dotyczącej odsetek apelacja pozwanego zasługiwała więc na uwzględnienie poprzez zmianę tej tylko części rozstrzygnięcia zawartego w punkcie pierwszym wyroku objętego apelacją, w której na rzecz powódki zostały zasądzone odsetki od dnia 1 grudnia 2010 r. do 17 grudnia 2014 r., czyli do wydania zaskarżonego wyroku. W podanej części wyrok Sądu Okręgowego został zmieniony przez oddalenie żądania o odsetki za podany okres. W pozostałym zakresie apelacja pozwanego nie zasługiwała na uwzględnienie. Oddalenie powództwa o odsetki od należności głównych za podany okres nie mogło bowiem stanowić postawy do obciążenia powódki kosztami procesu w części przenoszącej proporcję, która została prawidłowo ustalona przez Sąd Okręgowy w ostatnim punkcie wyroku objętego apelacją. W apelacji nie zostały też podniesione i uzasadnione zarzuty dotyczące kosztów procesu, o których Sąd Okręgowy orzekł zgodnie z art. 98 k.p.c. i przy trafnym zastosowaniu art. 108 § k.p.c. Z przepisu tego wynika bowiem powierzenia szczegółowego ich rozliczenia referendarzowi sądowemu.

Oddalenie apelacji w nieznacznej tylko części uzasadniało, zgodnie z art. 100 in fine k.p.c., obciążenie powódki kosztami procesu, które skarżąca poniosła przed Sądem Apelacyjnym. Na podstawie powołanego przepisu i art. 108 § 1 k.p.c. i przy uwzględnieniu podstawowej tylko stawki za udział zawodowego pełnomocnika w postępowaniu apelacyjnym, stosownie do § 13 ust. 1 pkt 2 w zw. z §6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie i ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu, Sąd Apelacyjny zasądził od powódki kwotę po 2247 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego, na którą złożyła się opłata od apelacji w kwocie 947 zł oraz minimalna tylko stawka z udział przed Sądem Apelacyjnym zawodowego pełnomocnika, w wysokości 1800 zł.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie powołanych przepisów i art. 386 § 1 k.p.c., w zakresie natomiast, w którym apelacja została oddalona – zgodnie z art. 385 k.p.c., Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

Małgorzata Rybicka – Pakuła Robert Obrębski Agnieszka Łukaszuk