Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 243/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Dariusz Dończyk
w sprawie z powództwa Joanny S.
przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 sierpnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz powódki kwotę 1 800 (tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Joanna S. reprezentowana przez sprawującą nad nią opiekę prawną matkę
w pozwie z dnia 27 czerwca 2007 r. wniosła m.in. o zasądzenie od pozwanego
Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego kwoty 300 000 zł tytułem
zadośćuczynienia za doznaną przez nią krzywdę, z odsetkami ustawowymi od dnia
1 stycznia 1999 r., pismem zaś z dnia 15 listopada 2007 r. rozszerzyła żądanie
pozwu: wniosła o zasądzenie kwoty 400 000 zł tytułem zadośćuczynienia, z
odsetkami od dnia 1 stycznia 1999 r., oraz o zasądzenie kwoty 152 066,40 zł
tytułem skapitalizowanych odsetek ustawowych za opóźnienie w wypłacie
zadośćuczynienia w kwocie 100 000 zł za okres od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia
12 października 2007 r., z ustawowymi odsetkami od daty wniesienia pozwu.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2008 r. zasądził od pozwanego
na rzecz powódki kwotę 300 000 zł tytułem zadośćuczynienia, z odsetkami
ustawowymi od dnia 9 grudnia 2003 r. (punkt I), oraz odsetki ustawowe od kwoty
100 000 zł od dnia 9 grudnia 2003 r. do dnia 12 października 2007 r. (punkt II).
Sąd Apelacyjny na skutek apelacji pozwanego wyrokiem z dnia 28 sierpnia
2009 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w obu punktach; w punkcie I w ten
sposób, że ustalił datę początkową naliczania odsetek ustawowych od kwoty
200 000 zł na dzień 13 lipca 2006 r., a od kwoty 100 000 zł - na dzień 12 grudnia
2007 r., w punkcie II zaś w ten sposób, że ustalił datę początkową naliczania
odsetek ustawowych od kwoty 100 000 zł na dzień 13 lipca 2006 r.
Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że w dniu 4 grudnia 1998 r.
powódka, mająca wówczas 20 lat, uległa wypadkowi komunikacyjnemu. W wyniku
tragicznych następstw tego wypadku wymaga całodobowej opieki; została też
całkowicie ubezwłasnowolniona. Pozwany wypłacił powódce dwukrotnie po
100 000 zł tytułem zadośćuczynienia: pierwszy raz w dniu 9 grudnia 2003 r., tj.
jeszcze przed wytoczeniem powództwa, a drugi raz w dniu 12 października 2007 r.,
tj. już po wytoczeniu powództwa.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, odsetki za opóźnienie w zapłacie
dochodzonego zadośćuczynienia należały się dopiero po upływie 14 dni od daty
doręczenia pozwanemu wezwania do zapłaty zadośćuczynienia; tj. od dnia 13 lipca
2006 r. co do kwoty 300 000 zł żądanej jeszcze przed wytoczeniem powództwa i od
3
dnia 12 grudnia 2007 r. co do kwoty 100 000 zł, o którą powództwo zostało
rozszerzone. Tym samym Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska pozwanego, że
odsetki za opóźnienie w zapłacie dochodzonego zadośćuczynienia należały się
dopiero od dnia wyrokowania przez Sąd Okręgowy, tj. od dnia 28 sierpnia 2008 r.,
a od kwoty 100 000 zł uiszczonej w toku postępowania nie należały się w ogóle.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego jedynie w tej części, którą
oddalono jego apelację w zakresie odnoszącym się do zasądzonych od niego
odsetek ustawowych od kwoty 200 000 zł od dnia 13 lipca 2006 r. do dnia
27 sierpnia 2008 r., od kwoty 100 000 zł od dnia 12 grudnia 2007 r. do dnia
27 sierpnia 2008 r., i od kwoty 100 000 zł od dnia 13 lipca 2006 r. do dnia
12 października 2007 r. Zarzucił, że w tej części wyrok Sądu Apelacyjnego narusza
art. 481 § 1 w związku z art. 455 i 445 §1 k.c. przez przyjęcie, że powódce należały
się odsetki ustawowe za okres poprzedzający dzień wyrokowania przez Sąd
Okręgowy, tj. od dnia 13 lipca 2006 r. co do kwoty 200 000 zł i od dnia 12 grudnia
2007 r. co do kwoty 100 000 zł (punkt I wyroku Sądu Okręgowego) oraz od dnia
13 lipca 2006 r. co do kwoty 100 000 zł (punkt II wyroku Sądu Okręgowego).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna trafnie wskazuje na występującą w orzecznictwie
rozbieżność stanowisk co do początkowego terminu naliczania odsetek za
opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Rozbieżność ta jest
przejawem szerszego zjawiska, łączy się ściśle z rozbieżnością stanowisk co do
początkowego terminu naliczania odsetek za opóźnienie w zapłacie odszkodowania
za naprawienie szkody majątkowej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego
2000 r., II CKN 725/98, OSNC 2000, nr 9, poz. 158, i z dnia 25 marca 2009 r.,
V CSK 370/08, LEX nr 584212).
Według niektórych orzeczeń, zadośćuczynienie pieniężne za doznaną
krzywdę jest wymagalne dopiero z dniem wyrokowania przez sąd (art. 316 k.p.c.).
Zobowiązany zatem dopiero od tego dnia pozostaje w opóźnieniu w zapłacie
zasądzonego zadośćuczynienia i tym samym dopiero od tego dnia należą się od
niego odsetki za opóźnienie (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia
1997 r., I CKN 361/97, LEX nr 477638, z dnia 20 marca 1998 r., II CKN 650/97,
4
LEX nr 477665, z dnia 4 września 1998 r., II CKN 875/97, LEX nr 477579, z dnia
9 września 1999 r., II CKN 477/98, LEX nr 477661).
W innych orzeczeniach przyjmuje się natomiast, że zadośćuczynienie za
krzywdę zobowiązany ma zapłacić, z zastrzeżeniem wyjątków - obecnie
wynikających z art. 14 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. nr 124, poz. 1152 ze zm.) - niezwłocznie
po wezwaniu przez uprawnionego (art. 455 in fine k.c.), w związku z czym odsetki
za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia powinny być zasądzone od dnia,
w którym zobowiązany ma zadośćuczynienie zapłacić (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 września 1970 r., II PR 257/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 103,
z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00, LEX nr 56055, z dnia 18 lutego 2010 r.,
II CSK 434/09, LEX 602683).
Żadne jednak z tych rozwiązań nie może być uznane – na co zdają się
wskazywać nawet już niektóre z przytoczonych orzeczeń - za wyłącznie właściwe.
Odsetki, w zasadzie według stopy ustawowej, należą się, zgodnie z art. 481
k.c., za samo opóźnienie w spełnieniu świadczenia, choćby więc wierzyciel nie
poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które
dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Stanowią one zatem opartą na
uproszczonych zasadach rekompensatę typowego uszczerbku majątkowego
doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia go możliwości czerpania
korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98).
Jeżeli zobowiązany nie płaci zadośćuczynienia w terminie wynikającym
z przepisu szczególnego lub w terminie ustalonym zgodnie z art. 455 in fine k.c.,
uprawniony nie ma niewątpliwie możliwości czerpania korzyści z zadośćuczynienia,
jakie mu się należy już w tym terminie. W konsekwencji odsetki za opóźnienie
w zapłacie zadośćuczynienia należnego uprawnionemu już w tym terminie powinny
się należeć od tego właśnie terminu. Stanowiska tego nie podważa pozostawienie
przez ustawę zasądzenia zadośćuczynienia i określenia jego wysokości w pewnym
zakresie uznaniu sądu. Przewidziana w art. 445 §1 i art. 448 k.c. możliwości
przyznania przez sąd odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za krzywdę nie
5
zakłada bowiem dowolności ocen sądu, a jest jedynie konsekwencją
niewymiernego w pełni charakteru okoliczności decydujących o doznaniu krzywdy
i jej rozmiarze. Mimo więc pewnej swobody sądu przy orzekaniu
o zadośćuczynieniu, wyrok zasądzający zadośćuczynienie nie ma charakteru
konstytutywnego, lecz deklaratywny (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 40, z dnia 17 listopada
2006 r., V CSK 266/06, LEX nr 276339, z dnia 26 listopada 2009 r., III CSK 62/09,
LEX nr 738354, i z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 434/09).
Stanowisku temu nie sprzeciwia się również stosowanie się do
zadośćuczynienia art. 363 § 2 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja
1990 r., II CR 225/90, LEX nr 9030). Wyrażona w tym przepisie, korespondującym
z art. 316 §1 k.p.c., zasada, że rozmiar szeroko rozumianej szkody, a więc
zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej, ustala się, uwzględniając czas
wyrokowania, ma na celu możliwie pełną kompensatę szkody ze względu na jej
dynamiczny charakter - nie może więc usprawiedliwiać ograniczenia praw
poszkodowanego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN
725/98, i z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK 524/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 106).
Wysokość krzywdy, tak jak i szkody majątkowej, może się jednak, jak
wspomniano, zmieniać w czasie. Różna zatem w miarę upływu czasu może być
też wysokość należnego zadośćuczynienia. W rezultacie początek opóźnienia
w jego zapłacie może się łączyć z różnymi datami.
Jeżeli więc powód żąda od pozwanego zapłaty określonej kwoty tytułem
zadośćuczynienia z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od danego dnia,
poprzedzającego dzień wyrokowania, odsetki te powinny być, w świetle
powyższych uwag, zasądzone zgodnie z żądaniem pozwu, o ile tylko w toku
postępowania zostanie wykazane, że dochodzona suma rzeczywiście się
powodowi należała tytułem zadośćuczynienia od wskazanego przez niego dnia.
Jeżeli natomiast sąd ustali, że zadośćuczynienie w rozmiarze
odpowiadającym sumie dochodzonej przez powoda należy się dopiero od dnia
wyrokowania, odsetki od zasądzonego w takim przypadku zadośćuczynienia mogą
się należeć dopiero od dnia wyrokowania.
6
Sytuacja może być też bardziej złożona. W szczególności, w dochodzonej
przez powoda sumie jej część może odpowiadać zadośćuczynieniu należnemu
w terminie lub terminach poprzedzających dzień wyrokowania, a część -
zadośćuczynieniu należnemu dopiero od dnia wyrokowania. W takim razie odsetki
za opóźnienie w zapłacie co do jednej części należnego zadośćuczynienia powinny
być zasądzone od terminu lub terminów poprzedzających dzień wyrokowania, a co
do innej części - od dnia wyrokowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
9 września 1999 r., II CKN 477/98).
Na tle przedstawionego stanu prawnego za trafny należy zatem uznać ten
nurt orzecznictwa, według którego wymagalność roszczenia o zadośćuczynienie
za krzywdę, a tym samym i początkowy termin naliczania odsetek za opóźnienie
w zapłacie należnego zadośćuczynienia, może się różnie kształtować
w zależności od okoliczności sprawy (zob. w szczególności wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, i z dnia 4 listopada 2008 r.,
II PK 100/08, OSNP 2010, nr 10, poz. 108). W świetle tego stanowiska terminem,
od którego należą się odsetki za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia za
krzywdę, może być więc, w zależności od okoliczności sprawy, zarówno dzień
poprzedzający wyrokowanie o zadośćuczynieniu, jak i dzień tego wyrokowania.
W sprawie brak podstaw do zakwestionowania zasądzonych odsetek za
opóźnienie w zapłacie orzeczonego na rzecz powódki zadośćuczynienia. Dokonane
w toku postępowania przedstawione wyżej ustalenia i oceny wskazują na to, że
krzywda doznana przez powódkę w rozmiarze odpowiadającym zasądzonemu
zadośćuczynieniu istniała już w stwierdzonych przez Sąd Apelacyjny terminach
wymagalności zadośćuczynienia, od których zasądzone zostały odsetki za
opóźnienie.
Ze względu na bezzasadność przytoczonych podstaw kasacyjny skargę
kasacyjną strony pozwanej należało na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalić,
a o kosztach postępowania kasacyjnego orzec zgodnie z art. 98 w związku z art.
108 § 1 i art. 39821
k.p.c.
db