Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 stycznia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w składzie:

Przewodniczący: SSA Jacek Zajączkowski

Sędziowie: SSA Iwona Szybka ( spr. )

del. SSO Anna Rodak

Protokolant: st. sekr. sąd. Patrycja Stasiak

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 stycznia 2016 r. w Ł.

sprawy B. B. (1)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddziałowi w Ł.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji B. B. (1)

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 29 kwietnia 2015 r. sygn. akt VIII U 4631/14

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 ( pierwszym ) oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i ustala, że B. B. (1) nie jest zobowiązany do zapłaty odsetek za okres od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. w kwocie 807,72 ( osiemset siedem 72/100 ) złotych;

2.  oddala apelację w pozostałej części.

A. R. J. I. S.

Sygn. akt: III AUa 1196/15

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 29 października 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł. ustalił, że B. B. (1) pobrał nienależne świadczenie za okres od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r. w kwocie 9209,15 zł i zobowiązał do zwrotu pobranej renty wraz z odsetkami za okres od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. w kwocie 807,72 zł.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2015 r. Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił odwołanie, zaś wniosek B. B. (1) z dnia 17 grudnia 2014 r. o umorzenie pobranych świadczeń za okres od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r. przekazał Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddziałowi w Ł. do rozpoznania. Powyższe rozstrzygnięcie zostało wydane po następujących ustaleniach faktycznych: B. B. (1) urodził się (...) Wnioskodawca pobierał rentę rodzinną po śmierci ojca M. B., zmarłego 6 grudnia 2002 r., przyznaną decyzją ZUS z dnia 14 stycznia 2003r., płatną do rąk matki wnioskodawcy B. B. (2). Odwołujący w dniu 24 sierpnia 2009 r. zapisał się do (...) -Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych, jednak w wyniku nie zaliczenia sesji egzaminacyjnej, w dniu 3 lutego 2010 r. został skreślony z listy uczniów. B. B. (1) ponownie zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 10 lutego 2010 r., jednak ponownie w wyniku nie zaliczenia sesji egzaminacyjnej, w dniu 3 czerwca 2010 r. został skreślony z listy uczniów. Wnioskodawca zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 15 lipca 2010 r., i był słuchaczem - do dnia, wystawienia zaświadczenia czyli 19 stycznia 2011 r. Zaświadczeniem nr 55-2011 z dnia 1 sierpnia 2011 r. (...) powiadomiła ZUS, że wnioskodawca złożył dokumenty do (...) na semestr 1, nauka - trwa 6 semestrów (planowany termin rozpoczęcia zajęć - wrzesień 2011 r., zaś planowany termin zakończenia nauki - czerwiec 2014 r.). Decyzją z dnia 29 sierpnia 2011 r. organ rentowy podjął wypłatę renty rodzinnej dla wnioskodawcy od dnia 1 września 2011 r., z informacją, ze renta przysługuje do 30 września 2011 r., ze zobowiązaniem do powiadomienia ZUS o okolicznościach, podanych w pouczeniu do decyzji, powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty w całości lub części. Zaświadczeniem nr (...) z dnia 30 września 2011 r. (...) powiadomiła ZUS, ze wnioskodawca jest słuchaczem (...) Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych na semestrze 1, nauka - trwa 6 semestrów, planowany termin rozpoczęcia zajęć to 17 wrzesień 2011 r., a planowany termin zakończenia nauki – czerwiec 2014 r.

Decyzją z dnia 10 października 2011 r. ZUS przeliczył rentę rodzinną dla wnioskodawcy od dnia 1 października 2011 r., z informacją, ze renta przysługuje do 31 sierpnia 2012 r., ze zobowiązaniem do powiadomienia ZUS o okolicznościach, podanych w pouczeniu do decyzji, powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty w całości lub części.

W dniu 15 listopada 2011 r. (...) powiadomiła ZUS, że wnioskodawca zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 15 lipca 2010 r. na pierwszy semestr. Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia 2 lutego 2011 r. został skreślony z listy uczniów. B. B. (1) ponownie zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 1 marca 2011 r. na pierwszy semestr. Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia 21 czerwca 2011 r. został skreślony z listy słuchaczy. Wnioskodawca w dniu 1 sierpnia 2011 r. po raz kolejny zapisał się do (...) Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych i jest słuchaczem semestru 1 (planowany termin rozpoczęcia zajęć 17 wrzesień 2011 r., a planowany termin zakończenia nauki - czerwiec 2014 r.). Zaświadczeniem nr (...) z dnia 1 sierpnia 2012 r. (...) powiadomiła ZUS, ze wnioskodawca złożył dokumenty do (...) na semestr 1, nauka - trwa 6 semestrów, (planowany termin rozpoczęcia zajęć - wrzesień - październik 2011 r., planowany termin zakończenia nauki - czerwiec 2015 r.).

Decyzją z dnia 21 sierpnia 2012 r. ZUS przeliczył rentę rodzinną dla wnioskodawcy od dnia 1 września 2012 r., z informacją, ze renta przysługuje do 30 września 2012 r., ze zobowiązaniem do powiadomienia ZUS o okolicznościach, podanych w pouczeniu do decyzji, powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty w całości lub części.

Zaświadczeniem nr 51-2012 z dnia 1 października 2012 r. (...) powiadomiła ZUS, że wnioskodawca jest słuchaczem (...) na semestr 1, nauka - trwa 6 semestrów (planowany termin rozpoczęcia zajęć 29 wrzesień 2012 r., planowany termin zakończenia nauki - czerwiec 2015 r.).

Decyzją z dnia 5 października 2012 r. ZUS przeliczył rentę rodzinną dla wnioskodawcy od dnia 1 października 2012 r. z informacją, że renta przysługuje do 31 sierpnia 2013 r., ze zobowiązaniem do powiadomienia ZUS o okolicznościach, podanych w pouczeniu do decyzji, powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty w całości lub części.

Zaświadczeniem nr l/2013r. z dnia 3 stycznia 2013 r. (...) powiadomiła ZUS, że B. B. (1) zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 10 lutego 2010 r. Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia dniu 21czerwca 2010 r. został skreślony z listy słuchaczy. W dniu 15 lipca 2010 r. B. B. (1) ponownie zapisał się do (...) na pierwszy semestr. Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia 2 lutego 2011 r. został skreślony z listy uczniów. Wnioskodawca zapisał się do (...) - Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w dniu 1 marca 2011 r., na pierwszy semestr. Uchwałą rady Pedagogicznej z dnia 21 czerwca 2011 r. został skreślony z listy słuchaczy. Wnioskodawca w dniu 1 sierpnia 2011 r. zapisał się do (...) Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych Uchwała Rady Pedagogicznej z dnia 30 stycznia 2012 r. został skreślony z listy słuchaczy. Wnioskodawca zapisał się do (...) na semestr 1 w dniu 11 lutego 2012 r., a Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia 27 czerwca 201r. został skreślony z listy słuchaczy. Wnioskodawca zapisał się do (...) na semestr 1 w dniu 31 lipca 2012 r. i jest słuchaczem.

Zaświadczeniem nr (...). (...) powiadomiła ZUS, że wnioskodawca, w wyniku nie zaliczenia sesji egzaminacyjnej został skreślony z listy słuchaczy w czerwcu 2012 r. Ponownie zapisał się w dniu 31 lipca 2012 r. i ponownie w wyniku nie zaliczenia sesji egzaminacyjnej został skreślony z listy słuchaczy w styczniu 2013 r. Ponownie zapisał się do tej szkoły w dniu 15 lutego 2013 r. i w wyniku nie zaliczenia sesji egzaminacyjnej został skreślony z listy słuchaczy w czerwcu 2013r.

W dniu 4 września 2013 r. B. B. (1) złożył do ZUS wniosek o dalszą wypłatę renty rodzinnej. Zaświadczeniem nr 71A-2013 z dnia 2 września 2013 r. (...) wskazała, że odwołujący zapisał się do (...) na semestr 1. Planowany termin rozpoczęcia zajęć 28 września 2013 r., zaś zakończenia czerwiec 2016 r. Decyzją z dnia 12 sierpnia 2014 r. ZUS wstrzymał wypłatę renty rodzinnej dla wnioskodawcy od dnia 1 sierpnia 2014 r., gdyż wnioskodawca ukończył 25 lat życia.

Zaświadczeniem z dnia 13 października 2014 r. (...) powiadomiła ZUS, że wnioskodawca dnia 28 września 2013 r. rozpoczął naukę, zaś decyzją Rady Pedagogicznej z dnia 18 lutego 2014 r. został skreślony z listy słuchaczy, gdyż nie brał czynnego udziału w zajęciach w roku szkolnym 2013-2014. W dniu 17 lutego 2014 r. ponownie zapisał się do (...) i dnia 15 marca 2014 r. rozpoczął naukę ponownie na I semestrze i ponownie nie brał czynnego udziału w zajęciach i w konsekwencji decyzją Rady Pedagogicznej dnia 26 czerwca 2014 r. został skreślony z listy słuchaczy.

Zaskarżoną decyzją z dnia 29 października 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł. ustalił, że B. B. (1) pobrał nienależne świadczenie za okres od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r. w kwocie 9209,15 zł i zobowiązał do zwrotu pobranej renty wraz z odsetkami za okres od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. w kwocie 807,72 zł.

W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy uznał odwołanie za niezasadne. Zdaniem Sądu Okręgowego przedstawiony wyżej proces edukacji odwołującego na poziomie średnim jednoznacznie wskazuje, że wnioskodawca w okresie od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r. nie pobierał nauki, ale pobierał świadczenie rentowe, dlatego też decyzja organu rentowego była prawidłowa.

Z uwagi na zgłoszenie, w odwołaniu z dnia 17 grudnia 2014 r. wniosku o umorzenie pobranych świadczeń za okres od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r., Sąd meriti przekazał ten wniosek organowi rentowemu celem rozpoznania.

Apelację od powyższego wyroku złożyła pełnomocnik wnioskodawcy wnosząc o uchylenie zaskarżonego wyroku i ponowne rozpatrzenie sprawy. W uzasadnieniu wskazano, że choroba babci i konieczność opieki nad nią uniemożliwiła odwołującemu obecność na zajęciach.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja okazała się częściowo zasadna, ale z innych względów niż zostały w niej wskazane.

Stosownie do przepisu art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 1440) prawo do renty rodzinnej mają dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione do ukończenia 16 lat; do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2.

W judykaturze ugruntowany jest pogląd, że przez naukę w szkole należy rozumieć nie tyle formalny status ucznia (studenta), co realne wypełnianie tej roli stosownie do regulaminu uczelni (szkoły), w szczególności poprzez uczestnictwo w zajęciach, podchodzenie do egzaminów i przedkładanie wymaganych prac semestralnych itd. Nie mieści się w tym pojęciu takie postępowanie ucznia (studenta), które polega na zapisywaniu się do danej szkoły bez uczestniczenia w całości lub istotnej części zajęć, niepodchodzeniu do egzaminów ani nieprzedkładaniu wymaganych programem nauczania prac, co powoduje skreślenie go z listy uczniów (studentów) (por. m.in. wyrok SN z dnia 13 maja 2014 r., I UK 414/13, LEX nr 1483946; wyrok SA w Poznaniu z dnia 28 maja 2015 r., III AUa 1527/14, LEX nr 1765955; wyrok SA w Łodzi z dnia 29 kwietnia 2014 r., III AUa 51/14, LEX nr 1469328).

Podstawową zatem kwestią w niniejszej sprawie było ustalenie, czy B. B. (1) w spornym okresie, tj. od 1 września 2013r. do 31 lipca 2014r. uczył się w szkole w rozumieniu art. 68 ust. 1 w/w ustawy, czyli czy rzeczywiście uczestniczył w zajęciach, czy tylko posiadał formalny status ucznia. Z prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego, które Sąd Apelacyjny przyjmuje za własne wynika, że B. B. (1) w okresie od 1 września 2013 r. do 31 lipca 2014 r. nie uczył się w szkole, bowiem nie uczestniczył czynnie w zajęciach szkolnych. Z niespornych ustaleń wynika też, że w dniu 18 lipca 2005r. B. B. (1) ukończył 16 lat i nadal pobierał rentę rodzinną wobec kontynuowania nauki w szkole. W dniu 4 września 2013r. złożył w organie rentowym zaświadczenie z Liceum Ogólnokształcącego dla dorosłych, że rozpocznie naukę z dniem 28 września 2013r., a planowany termin jej zakończenia, to czerwiec 2016r. (k. 227 akt rentowych). ZUS decyzją przyznał ubezpieczonemu prawo do renty od dnia 1 września 2013r. do dnia 31 lipca 2014r. (do ukończenia 25 roku życia). W dniu 10 września 2014r. ZUS zwrócił się do Liceum Ogólnokształcącego o udzielenie informacji o przebiegu kształcenia, przerwach i o wyjaśnienie, czy B. B. (1) brał czynny udział w zajęciach (k. 237 akt rentowych). Pismem z dnia 13 października 2014r. Liceum Ogólnokształcące poinformowało, że B. B. (1) rozpoczął naukę w dniu 28 września 2013r., ale 18 lutego 2014r. został skreślony z listy uczniów, bo nie brał czynnego udziału w zajęciach w roku szkolnym 2013/2014. W dniu 17 lutego B. B. (1) ponownie zapisał się do tego Liceum, ale znowu nie brał czynnego udziału w zajęciach i 26 czerwca 2014r. został skreślony z listy uczniów. W świetle powyższego nie budzi wątpliwości, że ubezpieczony w okresie objętym zaskarżoną decyzją nie uczył się w szkole, a tylko posiadał formalny status ucznia, co nie uprawniało go do nabycia prawa do renty rodzinnej w tym okresie. Oznacza to, że wypłacona w tym okresie renta była nienależna. Bez znaczenia dla tego ustalenia jest podnoszona w apelacji okoliczność (w żaden sposób nieudowodniona), że ubezpieczony nie chodził do szkoły, bo opiekował się babcią.

Zgodnie z treścią art. 138 ust. ustawy o emeryturach i rentach z FUS osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. W myśl ust. 2 pkt 1 za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.

Z akt rentowych wynika, że w decyzjach poprzedzających zaskarżoną decyzję, w punkcie VIII znajdowało się pouczenie, że ubezpieczony musi powiadomić o zaprzestaniu nauki lub złożyć zaświadczenie o kontynowaniu nauki oraz, co to jest nienależnie pobrane świadczenie. Ubezpieczony wiedział, że tylko nauka w szkole uprawnia go do pobierania renty rodzinnej. Oznacza to, że wypłacona w spornym okresie renta była świadczeniem nienależnie pobranym w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i dlatego ubezpieczony ma obowiązek jej zwrotu zgodnie z treścią art. 138 ust. 1 w/w ustawy. W tym zakresie zaskarżony wyrok oddalający odwołanie odpowiada prawu.

Błędnie jednak Sąd Okręgowy, a wcześniej organ rentowy uznał, że B. B. (1) zobowiązany jest także, na podstawie wyżej wymienionego przepisu, do zapłaty odsetek za okres od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem judykatury, które Sąd Apelacyjny w Łodzi podziela, świadczenia uważane za nienależne, w oparciu o przepisy art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podlegają zwrotowi po wydaniu stosownej decyzji administracyjnej i dopiero od momentu skutecznego jej doręczenia na osobie zobowiązanej ciąży obowiązek jego zwrotu. Ta data „aktywizuje” również wcześniej nieistniejący obowiązek odsetkowy (por. wyrok SN z dnia 3 lutego 2010 r., I UK 210/09, LEX nr 585713; wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 kwietnia 2015 r., III AUa 1959/14, LEX nr 1711383; wyrok SA w Krakowie z dnia 21 marca 2013 r., III AUa 1311/12, LEX nr 1298936, wyrok SA w Łodzi z dnia 9 września 2015 r., III AUa 33/15, LEX nr 1814789). Świadomość pobierania nienależnej renty jest jedną z przesłanek wydania decyzji statuującej obowiązek ich zwrotu, ale brak jest podstaw do twierdzenia, że wyznacza ona również moment, od którego ubezpieczony ma obowiązek do zapłaty odsetek (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17 września 2014 r., III AUa 2425/13, LEX nr 1527050). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 grudnia 2008 r. (I UK 154/08, OSNP 2010/15-16/201) zauważył, że odesłanie do „prawa cywilnego” dotyczy wyłącznie zasad zapłaty i wysokości odsetek, a nie zasad zwrotu nienależnego świadczenia. Nie ma żadnych podstaw do stosowania przepisów prawa cywilnego (o bezpodstawnym wzbogaceniu lub czynie niedozwolonym) do oceny wymagalności, czy przedawnienia samego nienależnie pobranego świadczenia. Żądanie zwrotu nienależnie pobranego świadczenia następuje przez doręczenie stosownej decyzji. Z tą chwilą następuje też wymagalność (w prawnym znaczeniu według prawa cywilnego - art. 359 § 2 k.c.) roszczenia o odsetki, gdyż od tej chwili dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego (art. 481 § 1 k.c.). Z tą też chwilą rozpoczyna się bieg przedawnienia roszczenia o zapłatę odsetek (art. 120 § 1 k.c.) (podobnie: wyrok SN z dnia 3 lutego 2010 r., I UK 210/09, LEX nr 585713).

W niniejszej sprawie organ rentowy ma zatem prawo żądać odsetek ustawowych liczonych od chwili, od której ubezpieczony pozostaje w opóźnieniu, a to „uaktywnia się” dopiero z chwilą wezwania do zapłaty. Wezwaniem do zapłaty, w przypadku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego, jest doręczenie decyzji organu rentowego stwierdzającej taki obowiązek. Żądanie wyprzedzające to wydarzenie należy uznać za błędne. Zaskarżona decyzja organu rentowego została wydana w dniu 29 października 2014 r., zatem nie ulega najmniejszej wątpliwości, że ubezpieczony nie jest zobowiązany do zapłaty odsetek za wskazany w decyzji okres, tj. od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. w kwocie 807,72 zł.

W związku powyższym należy stwierdzić, że wyrok Sądu Okręgowego narusza prawo materialne, tj. przepis art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Naruszenia prawa materialnego niewymienione w apelacji, Sąd drugiej instancji bierze pod rozwagę z urzędu, bowiem obowiązujący system apelacji pełnej charakteryzuje się tym, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę ponownie, kontynuując rozprawę rozpoczętą przed sądem pierwszej instancji.

Reasumując, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego w części dotyczącej odsetek i stwierdził, że B. B. (1) nie jest zobowiązany do zapłaty odsetek za okres od 26 września 2013 r. do 29 października 2014 r. W pozostałym zakresie apelacja jako bezzasadna podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.