Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 maja 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA– Marzena Miąskiewicz

Sędzia SA– Anna Orłowska

Sędzia SA – Małgorzata Manowska (spr.)

Protokolant: sekr. sądowy Katarzyna Kędzierska

po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2013 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Ltd. Sp. z o.o. w W.

przeciwko Centrum (...) Sp. z o.o. w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 17 sierpnia 2012 r., sygn. akt XX GC 870/11

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VI ACa 1458/12

Uzasadnienia

(...) Ltd. Sp. z o.o. w W. wniosła pozew przeciwko spółce Centrum (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. żądając od niej kwoty 111 468 zł tytułem zryczałtowanego odszkodowania za straty i utracone korzyści, wynikające z rozwiązania umowy leasingu z przyczyn leżących po stronie pozwanej.

Pozwana w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Okręgowy w Warszawie w dniu 22 listopada 2011 roku wniosła o oddalenie powództwa w całości.

Wyrokiem z dnia 17 sierpnia 2012 roku Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od pozwanego Centrum (...) Sp. z o. o. w W. na rzecz powoda (...) Ltd. Sp. z o.o. w W. kwotę 111 467,06 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 2011 roku do dnia zapłaty.

Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 16 marca 2009 r. pozwana zawarła z powódką Umowę Leasingu Bezpośredniego w EURO zarejestrowaną przez powoda pod nr (...), na mocy której powód zobowiązał się finansować urządzenie (...) wraz z (...) wartości 94 000, 00 EURO (446 340,00 zł) netto tj. 114 680, 00 EURO (544 534, 80 zł) brutto według średniego kursu NBP z dnia 2 marca 2009 r.

Na podstawie umowy, pozwana zobowiązała się do uiszczania comiesięcznych rat leasingowych. Szczegółowe warunki współpracy w tym obowiązki stron oraz wzajemne roszczenia określone zostały w Ogólnych Warunkach Leasingu Bezpośredniego w EURO, które pozwana zaakceptowała, dając temu wyraz własnoręcznym podpisem. Ponadto pozwanej przysługiwało prawo nabycia Urządzenia (...) po 16 miesiącach leasingu za kwotę 380 263, 00 zł.

W dniu 10 listopada 2010 r. powódka wystosowała do pozwanej warunkowe oświadczenie o wypowiedzeniu Umowy, które wobec braku uregulowania zaległych rat leasingowych, zostało potwierdzone w dniu 16 stycznia 2011 r. pismem powódki. W związku z istniejącym zadłużeniem oraz niespełnieniem warunków przez pozwaną, na podstawie pkt. 28.5 Umowy ze skutkiem na dzień 31 grudnia 2010 r., powódka rozwiązała łączącą strony Umowę leasingu.

Wezwaniem do zapłaty z dnia 14 lipca 2011 r. powódka wyznaczyła pozwanej termin na dobrowolną zapłatę zryczałtowanego odszkodowania za straty i utracone korzyści, do którego była uprawniona na podstawie ogólnych warunków umowy leasingu (OWL), w związku z uporczywym niepłaceniem rat leasingowych przez pozwaną. Pomimo upływu powyższego terminu pozwana nie uregulowała należnej powódce kwoty 27 665, 50 EUR. W odpowiedzi na pismo z dnia 14 lipca 2011 r. pozwana przyznała jednak, iż przyczyny leżące u podstaw wypowiedzenia przez powódkę Umowy spowodowane były wyłącznie sytuacją materialną pozwanej, która miała problemy z utrzymaniem płynności finansowej przedsiębiorstwa. Jednocześnie pozwana potwierdziła prawidłowość doręczenia jej wezwań do zapłaty oraz wypowiedzenia Umowy, a także wniosła o polubowne załatwienie sprawy, na co powódka nie przystała,

Z uwagi na nieotrzymanie odszkodowania, na podstawie OWL powódka wniosła o wydanie nakazu zapłaty zobowiązującego pozwaną do zapłaty kwoty 111 468 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 2011 r. oraz kosztami postępowania sądowego.

Sąd Okręgowy uznał, że sprzeciw pozwanej od nakazu zapłaty należy oddalić w całości i zasądzić od pozwanej Centrum (...) Sp. z o. o. w W. na rzecz powódki (...) Ltd. Sp. z o. o. kwotę 111 467, 06 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 01 stycznia 2011 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 9 191 zł tytułem kosztów procesu.

Zdaniem Sądu Okręgowego stan faktyczny ustalony w toku procesu i przywołany powyżej wynika z niespornych ustaleń oraz został podparty rzetelnym i niebudzącym wątpliwości materiałem dowodowym. Argumenty sformułowane w sprzeciwie od nakazu zapłaty stanowią polemikę z bezspornym stanem faktycznym sprawy. W szczególności Sąd I instancji stwierdził, że nie ulega wątpliwości, iż na podstawie pkt. 29.2 OWL, pozwana zobowiązała się do zapłaty zryczałtowanego odszkodowania w przypadku nieterminowych płatności. Z materiału dowodowego wynika, iż zaległe raty leasingowe zostały uregulowane po ok. 8 miesiącach od ich wymagalności wobec czego powódka miała w ocenie Sądu Okręgowego pełne prawo wypowiedzieć łączącą strony Umowę i wystąpić do pozwanej z żądaniem o zapłatę zryczałtowanego odszkodowania.

W toku procesu powstał spór na tle możliwości wprowadzenia zastrzeżenia umownego, upoważniającego powódkę do żądania kary umownej, na skutek wypowiedzenia Umowy w związku z nieterminowymi płatnościami. W ocenie Sądu Okręgowego takie zastrzeżenie jest zgodne z art. 353 k.c., w myśl którego strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Powyższe nie pozostaje również w sprzeczności z art. 483 § 1 k.c., zgodnie z którym można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy - kary umownej. Powódka nie jest jednocześnie zobowiązana do wykazywania jakiejkolwiek szkody.

Zdaniem Sądu I instancji, swoboda stron związana z możliwością wprowadzenia do Umowy zastrzeżenia o karach umownych istnieje w przypadku, gdy taką sankcją opatrzone jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego. Z ogólnych warunków leasingu wynikało, że uchybienie terminowości zapłaty rat leasingowych daje finansującemu możliwość odstąpienia od umowy i żądania zryczałtowanego odszkodowania (quasi kary umownej). Wysokość tych kar została ustalona w wysokości 25% wynagrodzenia za cały czas na jaki Umowa została zawarta. Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że wbrew twierdzeniom pozwanej, kara umowna została zastrzeżona nie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy leasingu, ale na wypadek odstąpienia od umowy. Kara ta została więc zastrzeżona za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań, jakie powstaną dla leasingobiorcy w następstwie odstąpienia od umowy leasingu, a nie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego, do którego leasingobiorca zobowiązany jest na podstawie umowy leasingu. To, że nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego przez leasingobiorcę było podstawą odstąpienia od umowy, nie przesądza, w ocenie Sądu I instancji, charakteru jego zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną, gdyż leasingodawca miał zastrzeżone prawo do odstąpienia od umowy także z innych przyczyn, które mogły się wiązać z nienależytym wykonaniem obowiązków niepieniężnych przez leasingobiorcę.

Sąd Okręgowy zważył, iż w związku z odstąpieniem od umowy mogą powstać po stronie leasingodawcy także szkody spowodowane faktem zerwania więzi umownej łączącej strony. Sąd I instancji powołał tu okoliczności niniejszej sprawy wskazując, że powódce dopiero 1,5 roku od dnia odzyskania urządzenia udało się je sprzedać i to po cenie znacznie niższej od tej, za którą urządzenie zostało zakupione. Wobec tego Sąd Okręgowy stwierdził, że ryczałtowe odszkodowanie na wypadek przedterminowego zakończenia Umowy jest rekompensatą w razie niewykonania lub nienależytego wykonania wszelkich zobowiązań niepieniężnych, jakie mogą powstać wskutek odstąpienia od umowy. Z tego względu, dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy, nie ma znaczenia, że przyczyną, uprawniającą leasingodawcę do złożenia oświadczenia o odstąpieniu było nienależyte wykonanie przez leasingobiorcę świadczenia pieniężnego (zapłaty rat leasingowych). Zdaniem Sądu Okręgowego zważywszy, że ryczałtowe odszkodowanie, które w tym wypadku jest swoistą karą umowną, można dochodzić nawet gdy nie powstała żadna szkoda, wystarczy wykazanie, iż nastąpiło odstąpienie od umowy, a także sprecyzowanie postanowienia w OWL, które dawałoby podstawę do wyegzekwowania takiego świadczenia.

W przekonaniu Sądu I instancji istnienie szkody i jej rozmiar mogą mieć w tej sytuacji znaczenie tylko dla ewentualnego miarkowania kary umownej, gdy zachodzą przesłanki określone w art. 484 § 2 k.c. Zgodnie z przytoczonym przepisem Sąd może miarkować karę umowną w przypadku gdy kara umowna jest rażącą wygórowana lub zobowiązanie zostało przez dłużnika w znacznej części wykonane. Zdaniem Sądu Okręgowego z okoliczności przedmiotowej sprawy wynika, że żadna z powyższych przesłanek nie została przez pozwaną udowodniona zwłaszcza, iż w sprzeciwie nie podano żadnych powodów dla uznania zapłacenia ¼ rat leasingowych za rażąco wygórowanych. Mając powyższe na uwadze Sąd uznał, iż nie zasługują na uwzględnienie podniesione przez stronę pozwaną zarzuty co do niedopuszczalności i bezzasadności obciążenia ją przez stronę powodową karą umowną, wynikającą z OWL.

Sąd Okręgowy, uznał również za nietrafione wywody podniesione w sprzeciwie od nakazu zapłaty w przedmiocie zastosowania art. 709 [15] k. c., oraz dalsze wywody nt. możliwości w konsekwencji obniżenia sumy wszystkich kwot rat leasingowych, podlegających ewentualnemu zwrotowi na rzecz powódki. W ocenie Sądu I instancji nie jest to przepis bezwzględnie obowiązujący i strony mogą odmiennie uregulować skutki wcześniejszego rozwiązania umowy.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł pozwany. W apelacji zarzucił:

1.  Naruszenie art. 353 [1] k.c. w związku z art. 483 par. 1 k.c. w związku z art. 58 k.c. przez nieuznanie zapisu pkt. 28 ppkt. 5 w związku z pkt. 29 OWL do umowy leasingu z dnia 16 marca 2009 r. za nieważne, jako zmierzające do obejścia prawa i nakładające na pozwanego obowiązek zapłaty kary umownej za niewykonanie zobowiązania pieniężnego;

2.  Naruszenie art. 709 [15] k.c. przez jego niezastosowanie;

3.  Naruszenie art. 353 [1] i art. 483 par. 1 k.c. przez ich zastosowanie pomimo niewskazania jakiego konkretnie zobowiązania niepieniężnego powód nie wykonał;

4.  Naruszenie art. 484 par. 2 k.c. przez zaniechanie miarkowania kary umownej;

5.  Naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 236, art. 227, art. 217 par. 2 oraz art. 278 par. 1, art. 328 par. 2 oraz art. 233 par. 1 k.p.c.

W konkluzji skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie o ile zmierza do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Błędny jest bowiem pogląd Sądu Okręgowego, co zasadnie zarzuca skarżący, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu na skutek okoliczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność. Rozliczenia stron w takim przypadku reguluje art. 709 [15] k.c., który szczegółowo określa jakich należności w takim przypadku może żądać finansujący i jakie potrącenia przysługują wówczas korzystającemu. Przepis ten, zdaniem Sądu Apelacyjnego nie wprowadza jakichkolwiek odstępstw i jest przepisem bezwzględnie obowiązującym.

Zarówno Sąd I instancji jak i strona powodowa powoływali się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, które dopuszcza możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy leasingu. Zważyć jednak należy, że wypowiedzi te formułowane były na tle odstąpienia od umowy leasingu i dotyczyły tych umów leasingu, które zawarte zostały przed uregulowaniem leasingu jako umowy nazwanej i wejściem w życie art. 707 [15] k.c. (9 grudnia 2000 r.). Sąd Najwyższy przyjmował wówczas, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej nie na wypadek niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy leasingu przez korzystającego w ramach jego zobowiązań pieniężnych, ale na wypadek niewykonania bądź nienależytego wykonania tych zobowiązań, jakie powstaną dla leasingobiorcy w następstwie odstąpienia od umowy leasingu (tak np. SN w wyroku z 20 października 2006 r., IV CSK 154/06).

Pod rządami art. 709 [15] k.c. Sąd Najwyższy wskazał w wyroku z dnia 13 stycznia 2012 r. (I CSK 176/11), że przewidziana w powołanym przepisie zapłata finansującemu przez korzystającego wszystkich przewidzianych w umowie a nie zapłaconych rat, ma na celu przywrócenie takiego stanu, w jakim finansujący znajdowałby się, gdyby korzystający należycie wykonał umowę leasingu i nie dał powodu do jej przedwczesnego zakończenia. Pełni ona zatem funkcję odszkodowania za szkodę poniesioną przez finansującego wskutek naruszenia przez korzystającego umowy leasingu z powodów, za które on odpowiada. Ze względu na to, że pełna kwota ustalonych w umowie, a nie zapłaconych rat mogłaby przewyższać szkodę powstałą w majątku finansującego, a więc przekraczać przewidziane w art. 361 § 2 k.c. granice dopuszczalnej wysokości odszkodowania, w art. 70915 k.c. przewidziano pomniejszenie kwoty umówionych a nie zapłaconych rat o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek zapłaty rat przed umówionym terminem i rozwiązania umowy leasingu.

Rozważania zawarte w uzasadnieniu powołanego wyroku prowadzą do wniosku, że niedopuszczalne byłoby zastrzeżenie kary umownej na wypadek przedterminowego rozwiązania umowy leasingu na skutek jej wypowiedzenia z przyczyn leżących po stronie korzystającego, gdyby pozbawiała ona leasingobiorcę prawa powoływania się na regulację art. 709 [15] k.c. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że błędne było kwalifikowanie przez sąd powszechny przewidzianego w umowie leasingu obciążenia korzystającego obowiązkiem zapłacenia finansującemu - w razie wypowiedzenia przez niego umowy na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność korzystający - przewidzianych w tej umowie, a nieuiszczonych rat jako zastrzeżenia kary umownej. A contrario zastrzeżenie takiej kary w oderwaniu od zakresu odszkodowania przewidziano w art. 709 [15] k.c. byłoby sprzeczne z tym przepisem (porównaj także orzecznictwo Sądu Najwyższego powołane w cytowanym orzeczeniu).

W par. 28 i 29 OWUL strony zastrzegły „zryczałtowane odszkodowanie z tytułu strat i utraconych korzyści” w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy na skutek jej wypowiedzenia z przyczyn leżących po stronie klienta. Taka regulacja odpowiada hipotezie art. 709 [15] k.c. Odszkodowanie to stanowiące w istocie karę umowną odniesione zostało do procentowej części wynagrodzenia z tytułu leasingu należnego za cały okres na jaki umowa została zawarta, a zatem w oderwaniu od zakresu odszkodowania należnego na podstawie art. 709 [15], to jest od ilości przewidzianych w umowie i niezapłaconych rat. Umowa nie przewiduje przy tym jakichkolwiek potrąceń z tytułu korzyści odniesionych przez finansującego na skutek przedterminowego rozwiązania umowy. Takie ukształtowanie stosunku prawnego sprzeczne jest zatem z art. 709 [15] k.c. i jako takie – nieważne na podstawie art. 58 k.c.

Powyższe skutkuje uznaniem, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy co wywołuje konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto jednolicie pewne typowe sytuacje, w których taka decyzja sądu apelacyjnego jest uzasadniona. Należy do nich przede wszystkim zaniechanie przez sąd I instancji rozpoznania materialnej podstawy żądania pozwu, mające wpływ na istnienie prawa powoda bądź kwalifikację całego stosunku prawnego, albo też sytuacje, gdy sąd ten oddala powództwo wprost, to jest w oparciu o jedną tylko przesłankę – unicestwiającą roszczenie – nie badając merytorycznie podstaw powództwa, np. uchyla się od zbadania przesłanek nieważności umowy, uznaje, że brak legitymacji procesowej, że doszło do przedawnienia bądź upływu terminu zawitego albo też że powództwo jest przedwczesne. Ponadto sąd I instancji nie rozpoznaje istoty sprawy, gdy pomija merytoryczne zarzuty pozwanego mogące doprowadzić do unicestwienia roszczenia, np. zarzut potrącenia, zarzut nieważności umowy. Jako przesłanka nierozpoznania istoty sprawy wskazywana jest również sytuacja, gdy sąd rozstrzygnął o żądaniu powoda na innej podstawie faktycznej i prawnej albo o innym przedmiocie niż zgłoszone pozwie (na temat tych przyczyn por. wyroki SN: z 9 sierpnia 2012 r., V CSK 371/11, LEX nr 1226854; z 12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11, LEX nr 1110971; z 6 września 2011 r., I UK 70/11, LEX nr 1102258; z 13 stycznia 2010 r., II CSK 239/09, LexPolonica nr 2300247; z 27 marca 2008 r., III UK 86/07, LexPolonica nr 19380008; z 12 września 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3, poz. 36; z 12 września 2002 r., IV CKN 1298/00, MoP 2011, nr 11, poz. 586; z 5 lutego 2002 r., I PKN 845/00, OSNP 2004, nr 3, poz. 46; z 9 stycznia 2001 r., I PKN 642/00, OSNAPiUS 2002, nr 17, poz. 409; z 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3, poz. 36; z 25 listopada 2003 r., II CK 293/02, Lex nr 151622; z 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LexPolonica nr 2415303, z 24 marca 2004 r., I CK 505/03, M. Spół. 2006, nr 6, s. 45; z 20 stycznia 2005 r., I UK 137/04, Lex nr 602671; z 21 października 2005 r., III CK 161/05, LexPolonica nr 390476; z 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LexPolonica nr 2415303 oraz postanowienia z 26 listopada 2012 r., III SZ 3/12, LEX nr 1232797; z 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, LEX nr 1231340). Uwzględnienie przez Sąd Okręgowy powództwa w niniejszej sprawie wyłącznie w oparciu o zastrzeżoną przez strony karę umowną, a więc na podstawie art. 484 k.c., nie zaś art. 709 [15] k.c., które to zastrzeżenie jest nieważne, stanowi o nierozpoznaniu istoty sprawy. Sąd Okręgowy pominął bowiem wszystkie zarzuty pozwanego odnoszące się do odliczenia od należnej finansującemu sumy rat leasingowych uzyskanych przez leasingodawcę korzyści wskutek zapłaty tych rat przed terminem i rozwiązania umowy leasingu. Pominięte zostały również wszystkie wnioski dowodowe strony pozwanej zgłoszone na te okoliczności, które ogniskowały podstawę sporu.

Mając na uwadze przedstawione wyżej okoliczności Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 par. 4 k.p.c. orzekł jak na wstępie.