Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 6 listopada 2015 roku Sąd Rejonowy w Zgierzu w sprawie o sygn. akt I Ns 1028/12 z wniosku K. S. z udziałem Giełdy Praw Majątkowych (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w przedmiocie sposobu nabycia spadku postanowił:

1.  zatwierdzić uchylenie się przez wnioskodawcę K. S. od

skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po J. S., zmarłym w dniu 14 kwietnia 2007 r. w G., ostatnio stale zamieszkałym w G.;

2.  zasądził od uczestnika Giełdy Praw Majątkowych (...) Spółki Akcyjnej z

siedzibą w W. na rzecz wnioskodawcy kwotę 360 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

3.  nakazać pobrać od uczestnika Giełdy Praw Majątkowych (...) Spółki Akcyjnej z

siedzibą w W. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Zgierzu kwotę 612,97 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Apelację od powyższego postanowienia wniosła uczestniczka Giełda Praw Majątkowych (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W., zaskarżając je w całości. Rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego skarżąca zarzuciła naruszenie:

- art. 1019 k.c. przez jego zastosowanie per analogiam, mimo że przepis ten nie może być zastosowany do rozstrzygnięcia tej sprawy,

- § 9 pkt 2 w zw. z § 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie,

- art. 109 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez jego zastosowanie pomimo braku stosownego wniosku pełnomocnika wnioskodawcy,

- art. 520 § 1 i 2 k.p.c., a także art. 102 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez ich nieprawidłowe zastosowanie.

W konkluzji skarżący wniósł o zmianę kwestionowanego postanowienia i oddalenie wniosku.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawca wniósł o oddalenie apelacji jako niezasadnej.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

apelacja nie jest zasadna.

Sąd Okręgowy na podstawie art. 382 k.p.c. podziela i przyjmuje za własny ustalony przez Sąd Rejonowy stan faktyczny, który ocenił jako prawidłowy i zgodny z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Jako trafną należało uznać także ocenę prawną dokonaną przez Sąd I instancji.

Skarżący podniósł w apelacji zarzut zastosowania przepisu art. 1019 k.c., w sytuacji, w której wedle skarżącego przepis ten nie mógł stanowić podstawy rozstrzygnięcia w badanej sprawie.

Skuteczne uchylenie się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku wymaga spełnienia przesłanek określonych w art. 1019 k.c. oraz w przepisach części ogólnej kodeksu cywilnego dotyczących wad oświadczenia woli.

Zgodnie z § 1 art. 1019 k.c. jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli ze zmianami polegającymi na tym, że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem oraz spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Zgodnie zaś z § 2 wskazanego przepisu spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Choć istotnie treść § 2 wskazanego przepisu wskazuje na możliwość uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie sposobu nabycia spadku pod wpływem błędu lub groźby, to jednak nie wyłącza stosowania przepisów ogólnych dotyczących wad oświadczeń woli, w szczególności nie wyłącza stosowania przepisu art. 82 k.c., który reguluje skutki prawne oświadczenia woli złożonego przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Oświadczenie złożone w przez osobę w takim stanie powoduje jego nieważność. Wniosku tego nie kwestionował skarżący, który wskazał w uzasadnieniu apelacji, że „oświadczenie woli złożone w opisanym powyżej stanie jest po prostu nieważne”, jednakże wedle skarżącego nie ma potrzeby uchylania się od skutków jego złożenia i stąd zarzut naruszenia art. 1019 k.p.c. poprzez jego zastosowanie. Tymczasem taka konkluzja nie jest prawidłowa. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, które może być dotknięte bezwzględną nieważnością na podstawie art. 82 k.c. nie powoduje, że w ogóle nie następują skutki prawne związane z nabyciem spadku. Nieważność oświadczenia prowadzi jedynie do uznania, że dany spadkobierca oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie złożył. W takim przypadku zastosowanie znajdzie art. 1015 § 2 k.c. i w konsekwencji, jeżeli chodzi o spadek otwarty do 18 października 2015 r., tak jak w tej sprawie (Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawca zmarł 14 kwietnia 2007 r.) nastąpi albo proste przyjęcie spadku (art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c.), albo przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jeżeli w stosunku do spadkobiercy istnieją podstawy do jego ubezwłasnowolnienia (art. 1015 § 2 zdanie drugie k.c.). W tej sprawie nie zostały stwierdzone przez Sąd Rejonowy podstawy do ubezwłasnowolnienia wnioskodawcy wobec ustalenia, że Prokuratura Okręgowa w Łodzi nie znalazła podstaw do skierowania do Sądu Okręgowego w Łodzi wniosku o jego ubezwłasnowolnienie.

Na mocy zaś art. 1019 § 1 k.c. do wad oświadczenia woli występujących przy składaniu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, co do zasady, mają zastosowanie przepisy o wadach oświadczenia woli z części ogólnej Kodeksu cywilnego (art. 82-88 k.c.). Z kolei § 2 wskazanego przepisu reguluje przypadek niezłożenia oświadczenia woli z powodu dotknięcia go określoną wadą i umożliwia uchylenie się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie sposobu nabycia spadku. Prawidłowo zatem rozumował Sąd Rejonowy, wskazując, że w sprawie tej znajduje zastosowanie przepis art. 1019 § 2 k.c. Analogia ( rozumowanie per analogiam) Sądu Rejonowego polegała na ustaleniu skutków prawnych prawidłowo ustalonego przez ten Sąd stanu faktycznego poprzez porównanie go z innymi stanami faktycznymi, których skutki prawne są znane i prawidłowo doszedł do przekonania, że w tej sprawie doszło do prostego przyjęcia spadku, a skoro nastąpiło to w wyniku zaistnienia stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenia woli, to właściwie Sąd Rejonowy ustalał okoliczności relewantne w świetle przesłanek warunkujących zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie. Nie wolno bowiem tracić z pola widzenia, że surowość normy uznającej niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia w terminie za jednoznaczne z przyjęciem spadku łagodzi przepis art. 1019 § 2 k.p.c. Konstrukcję fikcyjnego przyjęcia spadku przez bierne zachowanie można zatem zaakceptować pod warunkiem jednoczesnego zapewnienia spadkobiercy możliwości skorygowania skutków tej fikcji w sposób pozwalający na uwzględnienie stanu świadomości spadkobiercy, na co w pewnym stopniu pozwalają właśnie przepisy o wadach oświadczenia woli. Przedstawiony stan rzeczy, nakazuje zatem przychylić się do zapatrywania Sądu Rejonowego, iż w okresie od śmierci J. S. do około 2014 r. wnioskodawca nie mógł świadomie powziąć decyzji w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku (co wynikało z opinii biegłego, której skarżący nie kwestionował), a zatem Sąd zatwierdził oświadczenie wnioskodawcy o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po J. S. w terminie.

Kolejny zarzut naruszenia § 9 pkt 2 w zw. z § 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie, należy uznać za chybiony. Skarżący podniósł, że Sąd Rejonowy niezasadnie przyjął, wobec braku określenia we wskazanym rozporządzeniu stawki minimalnej w sprawie o zatwierdzenie uchylenia się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, że sprawą najbliższą rodzajowo tej sprawie jest sprawa z zakresu prawa spadkowego, której przedmiotem jest ważność testamentu. Wedle skarżącego Sąd powinien określić wysokość stawki minimalnej w wysokości stawki przysługującej w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Skarżący podniósł, że kwestie ważności związane z tytułem prawnym powołania do spadku (testamentu) nie były przedmiotem tego postępowania.

Wbrew wywodom apelacji, Sąd Rejonowy prawidłowo zastosował § 5 rozporządzenia, z którego wynika, iż wysokość stawek w sprawach w nim nieokreślonych ustala się, przyjmując za podstawę stawkę w sprawach o najbardziej zbliżonym rodzaju wobec braku w rozporządzeniu regulacji dotyczącej wprost stawek w sprawach o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Sąd Rejonowy zasadnie uznał, że sprawą najbliższą rodzajowo rozpoznawanej sprawie była sprawa z zakresu prawa spadkowego, której przedmiotem jest ważność testamentu. Rozpoznawana przez Sąd Rejonowy sprawa spełniała bowiem warunek przynależności do kategorii spraw z zakresu prawa spadkowego, zaś jej istotą było ustalenie, że oświadczenie spadkowe wnioskodawcy było bezwzględnie nieważne. Sąd ustalał zatem okoliczności ważności oświadczenia woli i w tym zakresie jego ustalenia były analogiczne jak w sprawie, w której Sąd ustalałby okoliczności ważności testamentu. Podobieństwo zasadza się bowiem nie na rodzaju oświadczenia, a na okolicznościach dotyczących jego ważności.

Nietrafnym okazał się również zarzut błędnego zastosowania art. 109 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., którym uwzględniono wniosek pełnomocnika wnioskodawcy o zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych, mimo braku, według skarżącego, stosownego wniosku o zasądzenie kosztów. Otóż w protokole rozprawy z dnia 2 września 2015 r. wskazano, że pełnomocnik wnioskodawcy złożył wniosek o zasądzenie kosztów postępowania, który Sąd Rejonowy uwzględnił, zasądzając koszty zgodnie z przepisami prawa /wniosek – k. 113, uzasadnienie - k. 123/. Zgłoszenie roszczenia o zwrot kosztów następuje w postaci spisu kosztów lub wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych, tzn. według norm zawartych w obowiązujących przepisach regulujących wysokość kosztów sądowych i wynagrodzeń radców prawnych. Skoro w tej sprawie pełnomocnik wnioskodawcy złożył wniosek „przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia”, a zatem nie uchybił terminowi do jego złożenia oraz nie złożył spisu kosztów, to prawidłowo Sąd Rejonowy uwzględnił wniosek i zasądził koszty należne pełnomocnikowi tytułem jego wynagrodzenia taryfowo (tak też postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 28 maja 2013 r., V CZ 164/2012, LEX nr 1360371).

Roszczenie o zwrot kosztów ma ściśle procesowy charakter, wskutek czego istotne jest sformułowanie wniosku o zasądzenie kosztów w terminie przewidzianym w przepisie art. 109 k.p.c. Charakter prawny zgłoszonego wniosku nie budził żadnych wątpliwości Sądu Rejonowego, zaś wysokość wynagrodzenia, wobec braku spisu kosztów, Sąd określał zgodnie z przepisami prawa. Nieprecyzyjne nazwanie wniosku nie przesądza per se o jego bezskuteczności. Skutek taki nie został wskazany w przepisie art. 109 k.p.c., a zatem jeżeli Sąd Rejonowy nie miał wątpliwości, o co wnosił pełnomocnik wnioskodawcy, to brak jest podstaw do stwierdzenia nieprawidłowości w postępowaniu Sądu I instancji, który zasądził koszty zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Zarzut naruszenia art. 520 § 1 i 2 k.p.c., a także art. 102 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez ich nieprawidłowe zastosowanie, bowiem, w ocenie apelującego, brak było podstaw do odstąpienia przez Sąd Rejonowy od zasady rozstrzygania o kosztach postępowaniu w oparciu o art. 520 § 1 k.p.c., tj. obciążenia każdego z uczestników kosztami związanymi z jego udziałem w sprawie także nie zasługiwał na uwzględnienie.

Sprzeczność interesów uczestników postępowania nieprocesowego zachodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie korzystne dla jednego (lub tylko niektórych) z nich będzie ze swej istoty niekorzystne dla pozostałych. Ustalenie sprzeczności interesów jest możliwe na podstawie składanych przez nich oświadczeń i stanowisk w sprawie. Zauważa się, że taka sytuacja jest niejako zbliżona do reguł rozliczeń kosztów w postępowaniu procesowym, jeśli istnieją przynajmniej dwa sprzeczne stanowiska w sprawie. W takim wypadku Sąd może odstąpić od ogólnej reguły rozstrzygania, że koszty postępowania ponosi każdy uczestnik we własnym zakresie i orzec o obciążeniu tymi kosztami uczestnika „przegrywającego”, którego żądania nie zostały uwzględnione na rzecz „wygrywającego”. Stanowisko takie zaprezentował Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 grudnia 2012 r. w sprawie I CZ 148/12 (LEX nr 13480880), wskazując, że „sprzeczność interesów pomiędzy uczestnikami, w rozumieniu art. 520 § 2 i 3 k.p.c., występuje wtedy, gdy postanowienie kończące postępowanie w sprawie wywiera wpływ dla jednych zainteresowanych na zwiększenie, a dla innych na zmniejszenie ich praw”.

W badanej sprawie niewątpliwie interesy wnioskodawcy i uczestnika domagającego się zwrotu kosztów postępowania i sprzeciwiającego się wnioskowi były sprzeczne z uwagi na wyraźną różnicę oczekiwań co do wyniku sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 26 lipca 2012 r., II CZ 86/12, LEX nr 1228797). Wnioskodawca dążył do ograniczenia swojej odpowiedzialności wobec uczestnika postępowania. Z kolei uczestnik był zainteresowany oddaleniem wniosku, co umożliwiłoby mu dalsze prowadzenie postępowania egzekucyjnego przeciwko wnioskodawcy.

Sąd Rejonowy prawidłowo zatem zastosował przepis art. 520 § 2 k.p.c. i zasądził koszty zastępstwa procesowego od uczestnika oraz nakazał pobrać od niego nieuiszczone koszty sądowe. Nie było zaś podstaw do zastosowania art. 102 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Choć zasada słuszności wyrażona w art. 102 k.p.c. ma zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1973 r., II CZ 29/73, OSNCP 1973, nr 12, poz. 223 i z dnia 2 marca 2012 r., II CZ 170/11, Lex nr 1170229), to stanowi ona odstępstwo od zasady odpowiedzialności za wynik procesu i jest rozwiązaniem szczególnym, niepodlegającym wykładni rozszerzającej, wykluczającym stosowanie wszelkich uogólnień, wymagającym do swego zastosowania wystąpienia wyjątkowych okoliczności. Do okoliczności branych pod uwagę przez Sąd przy ocenie przesłanek zastosowania dyspozycji omawianego przepisu według doktryny zaliczyć można nie tylko te związane z samym przebiegiem postępowania, lecz także dotyczące stanu majątkowego i sytuacji życiowej strony. Za trafny należy natomiast uznać pogląd, zgodnie z którym sama sytuacja ekonomiczna strony przegrywającej, nawet tak niekorzystna, że strona bez uszczerbku dla utrzymania własnego i członków rodziny nie byłaby w stanie ponieść kosztów, nie stanowi podstawy zwolnienia - na podstawie art. 102 k.p.c. - z obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi, chyba że na rzecz tej strony przemawiają dalsze szczególne okoliczności, które same mogłyby być niewystarczające, lecz łącznie z trudną sytuacją ekonomiczną wyczerpują znamiona wypadku szczególnie uzasadnionego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2011 r., IV CZ 111/11, LEX nr 1119554). Zgodnie z zasadą ścisłej wykładni przepisów o charakterze wyjątkowym, użyte w art. 102 k.p.c. pojęcie „wypadek szczególny” musi być rozumiane ściśle: jako rzeczywiście wyjątkowe, niecodzienne okoliczności przedmiotowe lub podmiotowe sprawy, uzasadniające, ze względów słuszności, nie obciążenie strony przegrywającej kosztami procesu (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2011 r., V CZ 17/11, LEX nr 1314487). W tej sprawie skarżący wskazał na okoliczności przebiegu postępowanie znane Sądowi Rejonowemu w chwili orzekania, nie wskazał jednak żadnych szczególnych okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej lub faktycznej uczestnika, która wskazywałaby na konieczność zastosowania przepisu art. 102 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

Mając na względzie powyższe rozważania, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację jako niezasadną.