Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 15 czerwca 2016 r.

Sąd Okręgowy w Gliwicach III Wydział Cywilny Odwoławczy w następującym składzie:

Przewodniczący - Sędzia SO Andrzej Dyrda

Sędziowie: SO Anna Hajda

SR (del.) Joanna Łukasińska-Kanty (spr.)

Protokolant Justyna Chojecka

po rozpoznaniu w dniu 15 czerwca 2016 r. na rozprawie sprawy

z wniosku W. K. i I. H.

z udziałem S. K. (1), L. K. (1), S. M., J. H.,

A. K. i E. S.

o ustanowienie drogi koniecznej

na skutek apelacji uczestników postępowania L. K. (1) i S. K. (1)

od postanowienia Sądu Rejonowego w Rybniku

z dnia 10 kwietnia 2015 r., sygn. akt II Ns 44/11

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Rybniku, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

SSR (del.) Joanna Łukasińska-Kanty SSO Andrzej Dyrda SSO Anna Hajda

Sygn. akt III Ca 191/16

UZASADNIENIE

Wnioskiem z dnia 21.08.2009 r. W. K. i I. H. wniosły o ustanowienie służebności drogi koniecznej na nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw Nr (...) stanowiącej własność S. i L. K. (1) na rzecz każdoczesnych właścicieli nieruchomości objętych księgami wieczystymi: Kw Nr (...), której współwłaścicielem jest W. K. oraz Kw Nr (...), której współwłaścicielem jest I. H.. W uzasadnieniu wnioskodawczynie podniosły, że ich nieruchomości nie mają odpowiedniego dostępu do drogi publicznej oraz że korzystały z drogi, która przebiega przez nieruchomość S. i L. K. (1) pasem szerokości 3 m.

Uczestnicy L. i S. K. (1) na rozprawie wnieśli o oddalenie wniosku w stosunku do ich nieruchomości wskazując, iż nieruchomość W. K. ma dostęp do drogi publicznej, zaś ustanowienie służebności na rzecz nieruchomości I. H. powinno nastąpić na nieruchomości W. K., albowiem obie te nieruchomości są wydzielone z jednej księgi wieczystej, w związku tym powinny ulec wzajemnemu współobciążeniu.

Uczestnicy A. K. i E. S. oraz J. H. przychylili się wniosku wnosząc, by służebność przebiegła przez nieruchomość uczestników K..

Uczestnik S. M. również przychylił się do wniosku podnosząc, iż ustanowienie służebności na nieruchomości stanowiącej własność uczestników S. i L. K. (1) odpowiadać będzie rzeczywistemu stanowi korzystania ze służebności na ich nieruchomości od ponad 40 lat. Postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2015 roku Sąd Rejonowy w Rybniku uwzględnił wniosek w ten sposób, że ustanowił na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości gruntowej położonej w P. składającej się z działki geodezyjnej nr (...) dla której Sąd Rejonowy w Rybniku prowadzi księgę wieczystą Kw. (...) na nieruchomości gruntowej położonej w P. składającej się z działki geodezyjnej nr (...) dla której Sąd Rejonowy w Rybniku prowadzi księgę wieczystą Kw. (...), służebność drogi koniecznej do ulicy (...), polegającej na prawie przechodu i przejazdu pasem o szerokości 3,5 m biegnącym od ulicy (...) równolegle do budynku gospodarczo-mieszkalnego i budynku mieszkalnego do granicy z działką numer (...), a następnie od tej granicy pasem o szerokości 1, 5 m wzdłuż granicy z działką (...), aż do granicy z działką (...), który to pas zaznaczony został kolorem czerwonym na mapie sytuacyjnej z dnia 28 stycznia 2014 r sporządzonej przez biegłego geodetę mgr inż. R. B., która to mapę uczynił Sąd integralną częścią postanowienia, zaś w pkt. 2 postanowienia ustanowił na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości gruntowej położonej w P. składającej się z działek o nr (...) dla których Sąd Rejonowy w Rybniku prowadzi księgę wieczystą Kw. (...) na nieruchomości gruntowej położonej w P. składającej się z działki geodezyjnej nr (...) dla której Sąd Rejonowy w Rybniku prowadzi księgę wieczystą Kw. (...), służebność drogi koniecznej do ulicy (...), polegającej na prawie przechodu i przejazdu pasem o szerokości 3,5 m biegnącym od ulicy (...) równolegle do budynku gospodarczo-mieszkalnego i budynku mieszkalnego do granicy z działką numer (...), a następnie od tej granicy pasem o szerokości 1, 5 m wzdłuż granicy z działką (...), aż do granicy z działką (...), który to pas zaznaczony został kolorem czerwonym na mapie sytuacyjnej z dnia 28 stycznia 2014 r sporządzonej przez biegłego geodetę mgr inż. R. B.. W pkt. 3 i 4 opisywanego postanowienia Sąd przyznał tytułem jednorazowego wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej na rzecz małżonków S. K. (1) i L. K. (1) od małżonków I. H. i J. H. kwotę 3. 487,50 złotych, a w pkt.4 taką samą kwotę zasądził solidarnie od wnioskodawczyni W. K., oraz uczestników postępowania A. K. i E. S. na rzecz I. H. i J. H., wskazując iż są one płatne w terminie jednego miesiąca od prawomocności postanowienia. W pkt. 5 Sąd zasądził od uczestników postępowania L. K. (1) i S. K. (1) solidarnie na rzecz wnioskodawczyni I. H. kwotę 275 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania, a w pkt. 6 taką samą kwotę solidarnie na rzecz wnioskodawczyni W. K.. W pkt.7, 8 i 9 nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Rybniku nieopłacone koszty sądowe: od I. H. i J. H. solidarnie w kwocie 848,15 złotych, od W. K., A. K. i E. S. solidarnie także kwotę 848, 15 złotych i T. samą kwotę solidarnie od uczestników postępowania L. i S. K. (1).

Orzeczenie powyższe zapadło wobec ustalenia przez Sąd Rejonowy, że wnioskodawczyni W. K. oraz uczestnicy A. K. i E. S. są współwłaścicielami nieruchomości gruntowej położonej P. objętej księgą wieczystą Kw Nr (...).062 (obecnie (...)) składającej się z działek o numerach: (...). W. K. i jej zmarły mąż L. K. (2) zostali wpisani jako właściciele tej nieruchomości na podstawie Aktu Własności Ziemi Naczelnika Powiatu w R. z dnia 26 grudnia 1973 roku. Natomiast wnioskodawczyni I. H. oraz uczestnik J. H. są współwłaścicielami nieruchomości gruntowej położnej w P. objętej księgą wieczystą Kw Nr (...) (...) (obecnie (...)) składającej się z działki numer (...). I. H. oraz J. H. zostali wpisani na podstawie Aktu Własności Ziemi Naczelnika Powiatu w R. z dnia 26.12.1973 r. Z kolei uczestnicy L. K. (1) i S. K. (1) są współwłaścicielami nieruchomości gruntowej położonej w P. objętej księgą wieczystą Kw Nr (...) (obecnie (...)) składającej się z działki numer (...). L. i S. K. (1) są właścicielami na podstawie umowy darowizny z dnia 11.07.1996 r. dokonanej przez S. R. (1), a ta stała się właścicielem na podstawie aktu Ziemi Naczelnika Powiatu w R. z dnia 26 grudnia 1973 roku.

Wszystkie trzy nieruchomości graniczą ze sobą bezpośrednio, przy czym ulica (...) w P. stanowiąca drogę, do której odpowiedniego dostępu domagają się wnioskodawczynie przebiega zarówno od strony południowo - wschodniej jak od strony północno - zachodniej powyższych nieruchomości wnioskodawczyń i uczestników S. K. (1) tj. dokładnie z dwóch przeciwnych stron tych nieruchomości.

W. K., I. H. i świadek S. R. (1) (matka uczestniczki L. K. (1)) są siostrami. Przed 1973 r. opisane wyżej nieruchomości składały się na jedną nieruchomość, której właścicielem była matka powyższych osób W. F. (1). W. F. (2) dokonała nieformalnego podziału tej jednej macierzystej nieruchomości na trzy nieruchomości, a następnie w drodze nieformalnej umowy darowizny przeniosła posiadanie tych działek wg aktualnego stanu własności na: W. K., I. H. i S. R. (1). W 1973 r. w związku z wszczętym przez te siostry postępowaniem uwłaszczeniowym dokonany został podział geodezyjny tej nieruchomości na obecne działki. Po części nieruchomości stanowiącej obecnie działkę nr (...) wydzieloną S. R. (1) (obecnie nieruchomości małżonków K. ) została też wyznaczona jeszcze przez W. F. (1) w latach 60 - tych droga dojazdowa szerokości 3,5 m od ulicy (...) do działek stanowiących obecnie własność nieruchomości małżonków H. i rodziny K.. Droga ta została częściowo utwardzona i naniesiona na szkic połowy zawierający projekt podziału geodezyjnego nieruchomości z 1973 r. i wpisana do protokołu granicznego z tegoż roku. Powyższa droga była wykorzystywana stale i niezakłócenie do dojazdu do nieruchomości małżonków H. i nieruchomości rodziny K. od lat 60 - tych do 2006 r. .lej przebieg w odpowiadał istniejącemu jej przebiegowi w terenie i treści służebności ustalonej przez biegłego R. B. w jego opinii uzupełniającej / dnia 31.01.2014 r. / k. 419-420/, a następnie orzeczonej w pkt 1 i 2 postanowienia tut. Sądu z dnia 10.04.2015 r. W 2006 r. uczestnik S. K. (1) zagrodził przejazd powyższą drogą.

Dalej ustalił Sąd, że uczestnik postępowania S. M. jest właścicielem nieruchomości gruntowej położonej w P. składającej się z działek numer (...) objętej księga wieczystą Kw Nr (...). Nieruchomość ta graniczy bezpośrednio z nieruchomością małżonków H. i nieruchomością małżonków K. i ma dostęp do drogi publicznej ulicy (...) od strony północno - zachodniej , przy czym dostęp ten realizowany jest przez utwardzoną drogę.

Nieruchomość wnioskodawczyni W. K. ma dostęp do ulicy (...) od strony południowo wschodniej, albowiem działka (...) graniczy z tą drogą. Na działce tej znajduje się dom mieszkalny wraz zabudową gospodarczą, do którego prowadzi brama szerokości 4,20 m, ale przylegająca bezpośrednio do pasa jezdni ulicy (...). Z kolei na drugiej należącej do tej wnioskodawczyni działce nr (...) znajduje się pole uprawne, które uczestniczka W. K. nadal wykorzystuje rolniczo uprawiając zboże. W związku z przyleganiem bramy wjazdowej bezpośrednio do ulicy (...) oraz z uwagi na to, że ulica w tym miejscu jest wąska, skręt kombajnem rolniczym i tym samym dojazd do pola nadziale (...)jest niemożliwy. Niemożliwy jest też dojazd wozem strażackim przez nieruchomość rodziny K. z powodu powyższych utrudnień. Utrudniony jest też skręt i dojazd beczkowozem do opróżniania szamba, gdyż dojazd do szamba dodatkowo utrudniają znajdujący się przy domu zsyp na węgiel. Szambo i zsypy na tej nieruchomości były budowane w latach 70- tych, a dom w 1963 roku. Wtedy jeszcze nie było problemu z dojazdem na nieruchomość z drugiej strony tj ulicą (...) od strony północno - zachodniej przez nieruchomości małżonków K.. Opał również musi być dostarczany od strony nieruchomość małżonków K. z powodu powyższych trudności z wjazdem. Na nieruchomość rodziny K. nieutrudniony jest jedynie wjazd i przejazd samochodami osobowymi. Po zagrodzeniu w 2006 r. przejazdu tym szlakiem istniejącym w terenie na nieruchomości małżonków K. dojazd do nieruchomości małżonków H. oraz rodziny K. realizowany był grzecznościowo po nieruchomości S. M., przy czym wjazd kombajnem rolniczym na uprawiane przez W. K. odbywał się po nieruchomości rolnej stanowiącym własność świadka S. K. (2) (graniczącej również z nieruchomością rodziny K.), gdyż nie było możliwości, by zmieścił się on przy przejdzie przez nieruchomość S. M..

Nieruchomość małżonków H. w ogóle nie ma dostępu do drogi publicznej. Do 2006 r. wnioskodawczyni I. H. i jej maż J. H. korzystali z dojazdu ustanowionego na nieruchomości małżonków K. opisanym wyżej szlakiem wytyczonym jeszcze w latach 60 - tych przez W. F. (1) i przewidzianym w czasie pomiarów w 1973 r. Po zagrodzeniu w 2006 r. przejazdu tym szlakiem przez S. K. (1) dojazd do nieruchomości małżonków H. realizowany był grzecznościowo po nieruchomości S. M..

Powyższy stan faktyczny Sąd I instancji ustalił w oparciu o odpisy ksiąg wieczystych, oględziny nieruchomości, opinie biegłego z zakresu geodezji i wyceny nieruchomości mgr inż. R. B., zeznania świadków: S. R. (1), N. F., R. F., S. O., S. K. (2), a częściowo także M. K., oraz zeznania wnioskodawczyń i uczestników postępowania S. M.. Zeznania świadków Sąd uznał za spójne i logiczne i odmówił wiarygodności jedynie zeznaniom świadka M. K., w tej części w której wskazywał on, iż korzystanie z drogi wydzielonej nieruchomości małżonków K. przez wnioskodawczynie miało jedynie charakter sporadyczny, albowiem w tej części zeznania tego świadka pozostawały w sprzeczności z zeznaniami pozostałych świadków i stron.. Sąd pominął dowód z przesłuchania uczestniczki L. K. (1) z uwagi na jej nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawie w dniu 26.06.2013 r., zaś dowód z przesłuchania pozostałych stron tj. uczestników J. H., A. K., E. S. i S. K. (1) Sąd na ich wniosek pominął. Opinię biegłego z kolei Sąd uznał za rzetelną i odzwierciedlającą rzeczywisty stan naniesień na nieruchomościach.

W oparciu o przedłożone przez wnioskodawczynie akty notarialne Sąd ustalił, że nieruchomości małżonków H. i wnioskodawczyni K. mają uregulowane wzajemne prawa drogowe.

Z kolei w oparciu o opinię biegłego z zakresu geodezji i wyceny nieruchomości mgr inż. R. B. Sąd doszedł do przekonania, że ustanowienie służebności drogi koniecznej o przebiegu zgodnym z faktycznie istniejącą od lat 60 - tych drogą na działce (...) małżonków K. tj. pasem szerokości 3,5 m wzdłuż budynku gospodarczo - mieszkalnego, dalej równolegle do budynku mieszkalnego wzdłuż ogrodzenia do działki (...), a przy granicy tej działki pasem 1,5 m do działki (...) skutkuje jednorazowym wynagrodzeniem w kwocie 6.975,00 zł, przy czym w związku z faktem ustanowienia służebności na nieruchomości małżonków K. do korzystania z nieruchomości przez wnioskodawców z obu nieruchomości należność tą należy rozłożyć na obie nieruchomości po równo.

Powyższe ustalenia doprowadziły Sąd Rejonowy do przekonania, że wniosek o ustanowienie służebności drogi koniecznej zasługuje na uwzględnienie.

Wskazał na treść art. 145 k.c. i odnosząc tą regulację do okoliczności sprawy wskazał, że nieruchomość małżonków H. w ogóle nie posiadała żadnego prawnie unormowanego dostępu do drogi publicznej. Z kolei odnośnie nieruchomości rodziny K., zdaniem Sądu spełniona została przesłanka braku odpowiedniego dostępu do drogi publicznej, ponieważ nieruchomość ta ma dostęp do drogi publicznej, ale dostęp ten nie jest odpowiedni w rozumieniu art. 145 § 1 k.c., gdyż wjazd kombajnem rolniczym lub wozem strażackim przez tą nieruchomość jest niemożliwy, zaś innymi pozostałymi dużymi pojazdami bardzo utrudniony. Co istotne, ten stan rzeczy był wynikiem istnienia od lat 60 - tych ubiegłego wieku swobodnego przejazdu przez nieruchomość małżonków K. determinującego rozwiązania architektoniczne na nieruchomości rodziny K..

W ocenie Sądu Rejonowego racjonalne i ekonomicznie uzasadnione jest przeprowadzenie szlaku drogi koniecznej po śladzie faktycznie funkcjonującej drogi dojazdowej po nieruchomości małżonków K., albowiem rozwiązanie to uwzględnia potrzeby obu nieruchomości nie mających odpowiedniego dostępu do drogi publicznej oraz w najmniejszy sposób obciąża nieruchomość, przez którą służebność drogi została poprowadzona. Podkreślił Sąd, że w miejscu tym funkcjonuje już faktycznie szlak utwardzonej drogi gruntowej, który był wykorzystywany od lat 60 —tych ubiegłego wieku aż do 2006 r. Przeprowadzenie szlaku drogi w innym miejscu wiązałoby się ze znacznym nakładami związanymi z urządzeniem przejezdnego szlaku drogowego. Samo przeprowadzenie tej drogi po nieruchomości S. M., choć z uwagi na istniejący na tej nieruchomości szlak drogowy dotychczas wykorzystywany grzecznościowo przez małżonków H. i W. K. od 2006 r., nie wiązałoby się z dużymi nakładami, uwzględniałoby jednak potrzeb nieruchomości rodziny K., albowiem jak bezsprzecznie wynika z zebranego w sprawie materiału dowodowego, nie jest możliwy przejazd przez ten szlak kombajnem. Nie bez znaczenia pozostaje także w ocenie Sądu Rejonowego fakt, iż nieruchomość małżonków K., małżonków H. i rodziny K. powstały z jednej nieruchomości, przy czym wydzielenie gruntów nastąpiło w drodze nieformalnej umowy darowizny dokonanej przez właściciela tej jednej nieruchomości - W. F. (1). Co prawda powyższe umowy były nieformalne ( podczas gdy art. 142 § 2 kc zdaje się wskazywać tylko na ważne czynności prawne) tym niemniej umowy te wprowadziły I. H. , W. K. oraz S. R. (1) w posiadanie gruntów objętych postępowaniem, co umożliwiło im następnie nabycie ich własności w drodze Aktów Własności Ziemi. W tej sytuacji, zdaniem Sądu, obciążenie służebnością nieruchomości S. M. byłoby nie do zaakceptowania w świetle zasad współżycia społecznego, albowiem negatywnymi konsekwencjami podziału gruntu pomiędzy w/w osoby obciążałoby osobę trzecią. W tym stanie rzeczy na podstawie art. 142 § 1 i 3 k.c. sąd orzekł o obciążeniu nieruchomości uczestników postępowania L. K. (1) i S. K. (1) w wyżej opisany sposób.

W niniejszej sprawie jednorazowe wynagrodzenie za ustanowienie służebności drogi koniecznej wyniosło 6.975,00 zł, ponieważ szczegółowe wskazanie zakresu korzystania przez poszczególnych właścicieli z obu nieruchomości władnących nie jest możliwe do ustalenia, powyższą kwotę 6.975,00 zł Sąd podzielił pomiędzy obie nieruchomości władnące w częściach równych tj. po 3.487,50 zł i takie kwoty zasadził w pkt 3 i 4 postanowienia solidarnie od współwłaścicieli obu nieruchomości władnących na podstawie art. 142 § 1 kc, wskazując iż są one płatne w terminie jednego miesiąca od prawomocności postanowienia.

W ocenie Sądu Rejonowego zasadnym było aby poniesionymi kosztami postępowania równo obciążyć strony procesu pozostające bezpośrednio w sporze tj. wnioskodawczynie W. K. i I. H. oraz uczestników małżonków L. i S. K. (1). Wszystkie te trzy strony były reprezentowane przez fachowych pełnomocników, a zatem koszty zastępstwa procesowego wzajemnie się zniosły. Natomiast wnioskodawczynie w częściach równych poniosły opłatę od wniosku w kwocie 200,00 zł oraz kwoty 150,00 zł i 1.300,00 zł zaliczek na biegłego - łącznie 1.650 zł. W ocenie Sądu kwotę tą należy podzielić pomiędzy trzy powyższe zainteresowane strony tym samym każda ze stron powinna ponieść koszt 550,00 zł. Wobec faktu, iż całą kwotę 1.650,00 zł wnioskodawczynie uiściły po połowie, na ich rzecz po połowie należało zasądzić kwotę 550,00 zł ( czyli po 275 zl) od małżonków K..

Rozstrzygnięcie zwarte w pkt. 7,8,9 postanowienia uzasadnił Sąd regulacją art. 83 ust. 2 w zw. z art. 113 ust. 1 i 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zw. z art. 520 § 1 k.p.c. i kwotą nieopłaconych kosztów sądowych wynoszącą 2.544,45 zł ( łączna suma kosztów na wszystkie opinie i koszty stawiennictwa biegłego R. B. na rozprawach minus wpłacone przez wnioskodawczynie zaliczki w kwocie 1.450,00 zł) podzielił pomiędzy trzy pozostające bezpośrednio w sporze strony, nakazując pobrać od nich po 848,15 zł.

Apelację od postanowienia wnieśli uczestnicy postępowania L. K. (1) i S. K. (1), którzy zaskarżając je w całości domagali się uchylenia postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, zarzucając: naruszenie art. 233§ 1 k.p.c. poprzez sprzeczność ustaleń z treścią zgromadzonego materiału dowodowego oraz naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów polegające na nieprawidłowym przyjęciu, że: nieruchomość rodziny K. nie posiada odpowiedniego dostępu do drogi publicznej, chociaż dostęp taki posiada, ponieważ bezpośrednio do drogi przylega, a także, że nie jest możliwy dojazd kombajnem rolniczym na działkę (...) należącą do rodziny K., ani też dojazd wozem strażackim, podczas gdy dostęp ten był zawsze możliwy przez działkę S. K. (2); że niemożliwy jest dojazd wozem strażackim do nieruchomości tej rodziny, a także że utrudniony jest też skręt i dojazd beczkowozem do opróżnienia szamba, podczas gdy utrudnienia te wynikają wyłącznie ze sposobu zagospodarowania działki rodziny K. oraz usytuowania obiektów małej architektury, które mogą zostać zmienione, a nieruchomość ta posiada dostęp do drogi publicznej; racjonalne i ekonomicznie uzasadnione jest przeprowadzenie drogi koniecznej przez środek działki uczestników postępowania K. podczas gdy droga ta przecina działkę dzieląc ją na dwie części, co jest sprzeczne z jej społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.

Zarzucili także brak odniesienia się do propozycji przeprowadzenia drogi koniecznej wzdłuż granicy działki małżonków K., pomimo mniejszej uciążliwości tej drogi; oraz nieuzasadnione stwierdzenie, że nie jest możliwe ustanowienie drogi koniecznej przez nieruchomość rodziny K., podczas gdy wymagałoby to jedynie przesunięcia obiektów małej architektury tj. zsypu na węgiel, dostępu do szamba i płotu.

Ponadto skarżący zarzucili naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 145 k.c. poprzez: przyjęcie, że przepis ten determinuje przebieg drogi koniecznej przez nieruchomość małżonków K., podczas gdy na podstawie tego przepisu winna ona przebiegać po granicy nieruchomości małżonków K.; nieuwzględnienie, że droga konieczna powinna przebiegać z jak najmniejszym obciążeniem dla gruntów, przez które ma prowadzić; stwierdzenie, że potrzeby nieruchomości wnioskodawczyń wymagają przeprowadzenia drogi koniecznej przez środek nieruchomości rodziny K. oraz , że brak odpowiedniego dostępu do drogi koniecznej rodzi obowiązek ustalenia prawa przejazdu i przechodu nieograniczonym zakresie podczas gdy powinna ona obejmować prawo przejazdu i przechodu w takim zakresie w jakim nie jest to możliwe przy dotychczasowym dostępnie do drogi koniecznej; wreszcie pominięcie kwestii bezpieczeństwa korzystania przez uczestników postępowania z nieruchomości obciążonej.

Uzasadniając zarzuty skarżący wskazali, że Sąd I instancji nie zbadał i nie odniósł się do kwestii możliwości przesunięcia obiektów małej architektury na nieruchomości rodziny K. tak aby możliwy był przejazd ciężkiego sprzętu i bezzasadnie przyjął, że nieruchomość ta nie posiada dostępu do drogi publicznej podczas gdy przylega do tej drogi i w pierwszym rzędzie należało rozważyć możliwość zmiany sposobu zagospodarowania tej działki. Błędne było także, zdaniem skarżących, nie uwzględnienie przez Sąd, że ustanowiona droga konieczna przebiega przez środek działki uczestników postępowania małżonków K. tak jak to miało miejsce dotychczas podczas gdy jest to sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tej działki i ingeruje w możliwość jej zagospodarowania. Nie rozważył też Sąd, zdaniem apelujących, możliwości wytyczenia drogi koniecznej wzdłuż granicy działki małżonków K., co byłoby dla uczestników postępowania zdecydowanie mniej uciążliwe. W konsekwencji ustanowiona droga konieczna stanowi nadmierne obciążenie, zagraża bezpieczeństwu i powoduje, że przejście do drugiej części ich działki wiąże się z koniecznością przejścia przez szlak drogowy. Skarżący wskazali, że potrzeby nieruchomości wnioskodawczyń nie wymagają takiego przebiegu drogi – dostęp ma być odpowiedni i to nie liczba zakrętów na drodze ma największe znaczenie, ale najmniejsza uciążliwość. Wreszcie, zdaniem skarżących, Sąd nie uwzględnił okoliczności, że rodzina K. domagała się dostępu do drogi koniecznej w zakresie niezbędnym dla przejazdu straży pożarnej i sprzętu rolniczego, podczas gdy Sąd ustanowił go w pełnym zakresie.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczynie wniosły o jej oddalenie i zasądzenie na och rzecz od uczestników postępowania kosztów postępowania. Wskazując na trafność orzeczenia Sądu I i instancji wnioskodawczynie wskazywały, ze treść orzeczenia uwzględnia wytyczony jeszcze w 1973 roku przebieg służebności drogi i podniosły, że jakkolwiek Sąd nie rozważył podniesionego przez nie zarzutu zasiedzenia służebności, które to prawo ma charakter pierwotny, to treść orzeczenia uwzględniającego stanowisko wnioskodawczyń jest dla nich satysfakcjonująca.

Sąd Okręgowy ustalił i zważył, co następuje:

Zaskarżone orzeczenie nie mogło się ostać, aczkolwiek nie z przyczyn wskazanych w apelacji.

Najbardziej intensywną przesłanką roszczenia o ustanowienie służebności drogi koniecznej jest brak dostępu do drogi publicznej, natomiast alternatywną, bardziej elastyczną przesłanką natomiast, jest brak dostępu „odpowiedniego". Droga konieczna powinna bowiem służyć uzyskaniu dostępu do drogi publicznej w każdej niezbędnej postaci, a więc umożliwiać dojście i dojazd stosowny do potrzeb (art. 145 § 1 k.c.). Roszczenie o ustanowienie służebności drogi koniecznej przysługuje zarówno w braku dostępu do drogi publicznej lub zabudowań gospodarskich, jak też w przypadku, gdy istniejący dostęp jest „nieodpowiedni". Jest bowiem intencją ustawodawcy ułatwienie właścicielom nieruchomości izolowanych pełnego wykorzystania ich funkcji społeczno-gospodarczych.

W kontekście powyższego stwierdzić należało, że Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy w rozumieniu art. 386 §4 k.p.c. Sąd I instancji stwierdził, że przesłanka braku odpowiedniego dostępu do drogi publicznej została spełniona. Nie odniósł się jednak Sąd w żaden sposób do podnoszonego przez wnioskodawczynie zarzutu nabycia służebności drogi koniecznej łączącej nieruchomości wnioskodawczyń z drogą publiczną poprzez nieruchomość małżonków H., przez zasiedzenie. Tymczasem na taki skutek wieloletniego korzystania ze szlaku drogi przebiegającego przez nieruchomości wnioskodawczyń oraz uczestników postępowania wnioskodawczynie w trakcie postępowania przed Sądem I instancji wskazywały. Kwestia wieloletniego okresu korzystania ze szlaku przebiegającego przez działkę (...), a dalej(...), pojawiała się także w treści zeznań kolejnych świadków, czego wyrazem było ustalenie przez Sąd I instancji, że od lat 60-tych przez nieruchomość uczestników postępowania stanowiącą działkę (...) przebiega droga dojazdowa o szerokości 3,5 m łącząca ulicę (...) z działkami będącymi obecnie własnością wnioskodawczyń. Ustalił przy tym Sąd I instancji, że droga ta została częściowo utwardzona. Pomimo takich ustaleń Sąd ewentualności nabycia służebności drogowej w ogóle nie uczynił przedmiotem swoich rozważań. Nie przeprowadził też jakiegokolwiek postępowania dowodowego zmierzającego do wyjaśnienia charakteru posiadania przez właścicieli nieruchomości, oraz dalszych przesłanek z art. 292 k.c., a w szczególności pozwalających na rozważenia istnienia trwałego i widocznego urządzenia w rozumieniu powoływanego przepisu, podczas gdy, zdaniem wnioskodawczyń, droga ta została utwardzona i wytyczona poprzez posadowienie kamieni granicznych, zaś ogrodzenie zabudowań na działce (...) zostało wzniesione w taki sposób, aby umożliwić swobodny przejazd szlakiem drogowym – wzdłuż jego traktu. Ustalenie, że wnioskodawczynie nabyły przez zasiedzenie służebność drogową stanowi jeden z elementów kształtujących stan prawny nieruchomości objętych wnioskiem wpływając, już to na możliwość uwzględnienia żądania ustanowienia drogi koniecznej poprzez wykluczenie przesłanki braku dostępu do drogi publicznej, już to na zakres możliwości obciążenia nieruchomości służebnością gruntową.

W orzecznictwie wskazuje się, że nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania wniosku albo pominięcia merytorycznych zarzutów uczestników postępowania ( tak min. Sąd Apelacyjny w Krakowie I ACa 1219/15) Sytuacja taka, jak wyżej wskazano, miała miejsce, co skutkować musiało uchyleniem zaskarżonego postanowienia.

Pozytywne postanowienie sądu powinno orzekać o ustanowieniu służebności drogi koniecznej ze wskazaniem nieruchomości władnących, nieruchomości obciążonych i przebiegu wytyczonej drogi. Utrwalony w judykaturze i doktrynie pogląd głosi, że odpowiedni dostęp do drogi publicznej w sytuacji, w której nieruchomość nie styka się bezpośrednio z taką drogą, istnieje wówczas, gdy opiera się na prawie rzeczowym, nie zaś na prawie obligacyjnym lub stosunku grzecznościowym. Uprawnienia płynące z więzi o charakterze obligacyjnym nie mają bowiem skuteczności erga omnes, a trwałość tych stosunków jest mniejsza w zestawieniu z prawami rzeczowymi. Dlatego też dostęp do drogi publicznej lub budynków gospodarskich oparty na umowie zobowiązaniowej nie niweczy roszczenia o ustanowienie drogi koniecznej. Odnosi się to tym bardziej do przypadków grzecznościowego udostępnienia drogi na sąsiednim gruncie, które jest źródłem władztwa prekaryjnego, nieopartego na jakimkolwiek prawie podmiotowym.

W kontekście powyższego stwierdzić należało, że uszło uwadze Sądu I instancji, iż droga konieczna ustanowiona mocą orzeczenia tego Sądu nie zapewnia odpowiedniego dostępu do działki nr (...), gdyż na odcinku na którym działka uczestników postępowania o numerze (...) jest obciążona drogą konieczną przebiegającą wzdłuż granicy z działką (...) będącą własnością wnioskodawczyni W. K., wytyczona droga ma szerokość zaledwie 1,5m. Na tym odcinku nie nastąpiło obciążenie służebnością drogi działki nr (...) na rzecz każdoczesnego właściciela działki (...), co oznacza, że droga na tym odcinku ma szerokość 1,5 m. Jak natomiast wynika zarówno z treści opinii biegłego R. B. jak i doświadczenia życiowego taka szerokość drogi z uwagi na wymiary (szerokość) pojazdów nie może spełniać funkcji drogi dojazdowej. Wnioskodawczynie wraz z pozostałymi właścicielami działek, co prawda mocą aktów notarialnych zawartych dnia 13 stycznia 2012 roku obciążyły wzajemnie graniczące ze sobą działki (...) służebnościami drogi, tym niemniej z aktów tych wynika, że działka nr (...) została obciążona służebnością drogi polegającą na prawie przechodu i przejazdu pasem ziemi o szerokości 2 m wzdłuż granicy pomiędzy działkami (...), która to droga zaznaczona została czerwoną linią na fragmencie wyrysu z mapy ewidencji gruntów stanowiącej załącznik nr 1 do aktu notarialnego zarejestrowanego w Rep. A pod nr (...) ( k. 370 akt). Oznacza, to, jak wyżej wskazano, że na odcinku na którym w dalszym ciągu działka (...) graniczy z będącą własnością uczestników postępowania małżonków H. działką nr (...) nieruchomość W. K. nie została obciążona służebnością drogi, a zatem droga służebna przebiegająca od ulicy (...) przez nieruchomość uczestników postępowania małżonków H. przy granicy z działką (...) ulega zwężeniu do 1, 5 m. Wskazać w tym zakresie należy, że rozstrzygniecie w tym kształcie nie może się ostać, bo chociaż wnioskodawczynie są zgodne co do wzajemnego obciążenia swoich nieruchomości służebnościami tak aby dostęp tych nieruchomości do drogi publicznej prowadził przez działkę nr (...), to w chwili orzekania zarówno przez Sąd I instancji jak i sąd odwoławczy, we wskazanym zakresie ustanowiony zarówno mocą umowy, jak i orzeczenia sądowego szlak drogowy warunku tego w zakresie dotyczącym działki (...) ze wskazanych wyżej powodów nie spełniał.

Osobną kwestią jest wynikający z art. 145 k.c. obowiązek wytyczenia drogi koniecznej z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości izolowanej i z jak najmniejszym ciężarem dla nieruchomości obciążonej (art. 145 § 2 k.c.), przy uwzględnieniu interesu społecznego (art. 145 § 3 k.c.). Odnosząc się do zarzutów apelacji, w tym zakresie nie sposób podzielić stanowiska skarżących zarzucających, Sądowi I instancji brak odpowiedniego wyważenia i przedstawienia argumentów przemawiających za przyjętym przez Sąd rozwiązaniem.

Warto w tym miejscu przytoczyć pogląd jaki wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 marca 1983 roku III CRN OSPiKA 1983, z. 12. poz. 259, w którym stwierdził, że: „orzekając o ustanowieniu drogi koniecznej, sądy powinny zwracać uwagę, aby - przy uwzględnieniu potrzeb nieruchomości pozbawionej dostępu do drogi publicznej - droga konieczna była przeprowadzona przez grunt, którego uszczerbek wskutek przeprowadzenia drogi jest najmniejszy. Przeprowadzenie drogi koniecznej w taki sposób, że z góry można przewidywać, iż będzie to stanowiło zarzewie konfliktów sąsiedzkich, z reguły koliduje z interesem społeczno-gospodarczym. W sytuacjach konfliktowych należy zatem wytyczyć drogę konieczną w sposób eliminujący przyszłe spory. Z reguły zaś droga konieczna nie powinna być wytyczona przez działkę siedliskową. Przeprowadzenie drogi w taki sposób nie likwiduje konfliktów sąsiedzkich, lecz stanowi dodatkowe ich zarzewie, a to nie leży ani w należycie pojmowanym interesie samych zainteresowanych, ani też w interesie społeczno-gospodarczym.". Z drugiej strony sam konflikt pomiędzy zainteresowanymi nie stanowi samodzielnej przesłanki uzasadniającej odmowę wytyczenia drogi koniecznej przez nieruchomości niektórych z nich, o ile za tym szlakiem przemawiają szczególne względy natury społeczno gospodarczej. W każdym jednak razie konieczne jest dokładne wyważenie argumentów przemawiających za wybranym rozwiązaniem. W świetle powyższego za uzasadniony uznać należy zarzut niewyjaśnienia przez Sąd I instancji przesłanek przemawiających za ustanowieniem drogi koniecznej w ostatecznie przyjętym kształcie. W szczególności zauważalny jest brak argumentów dla których Sąd odrzucił ewentualność obciążenia nieruchomości stanowiącej działkę (...) służebnością drogi przebiegającej wzdłuż jej granicy z działką (...). Kwestia ta została skwitowana przez Sąd I instancji krótkim argumentem o kosztach związanych z ustanowieniem szklaku drogi, których wysokości w rzeczywistości Sąd nie ustalił. Stąd też nie sposób należycie wyważyć argumenty za i przeciwko takiemu rozwiązaniu, zwłaszcza w sytuacji w której droga w dotychczasowym kształcie jest źródłem konfliktu pomiędzy wnioskodawczyniami, a uczestnikami postępowania L. i S. K. (1), oraz mieszkających z nimi synem M. K., a dodatkowo, przebiega przez środek ich nieruchomości.

Gdy dostęp do drogi publicznej jest nieodpowiedni regułą powinno być przystosowanie go do użytku, a nie ustanowienie służebności drogi koniecznej, chyba że przystosowanie takie byłoby niemożliwe lub wymagałoby niewspółmiernych i nieopłacalnych wydatków. W tych też granicach koniecznym jest dopuszczenie dowodu z opinii biegłego celem weryfikacji możliwości technicznych jak i kosztów niezbędnych dla wykonania takiego dostępu. W okolicznościach sprawy oznacza to konieczność stanowczego ustalenia czy rzeczywiście brak możliwości zapewnienia odpowiedniego dostępu do nieruchomości wnioskodawczyń przez działkę (...). Jakkolwiek bowiem obecny sposób zagospodarowania działki będącej własnością W. K., A. K. i E. S., w szczególności zaś usytuowanie zsypu na węgiel i szamba, wyklucza możliwość ustanowienia przejazdu przez tą nieruchomość, to rozważyć należy o ile zmiana ich lokalizacji i związane z tym koszty pozwolą na ustanowienie drogi koniecznej do ulicy (...) od strony działki (...). W postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2006 r. (I CK 552/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 70) Sąd Najwyższy stwierdził, że w razie gdy dostęp do drogi publicznej jest nieodpowiedni, zasadą powinno być przystosowanie go do użytku zamiast ustanawiania służebności drogi koniecznej przez cudzą nieruchomość, chyba że przystosowanie takie byłoby niemożliwe lub wymagałoby niewspółmiernych i nieopłacalnych nakładów (glosy do tego postanowienia: S. R., OSP 2005, z. 1, s. 12; J. M., PS 2006, nr 4, s. 107). Szczególnie wysokie koszty przystosowania wyznaczonego szlaku do przejazdu mogą być bowiem traktowane, jako okoliczność przemawiająca za wyborem innego wariantu drogi (por. postanowienie z dnia 6 kwietnia 2004 r. I CK 552/03, OSNC z 2005 r. Nr 4, poz. 70 i z dnia 24 czerwca 1997 r. II CKN 244/97, niepubl., 2 kwietnia 2014 roku IV CSK 450/13). W tym jednak celu konieczne jest, o ile warunki techniczne i względy bezpieczeństwa pozwolą na ustanowienie przejazdu tym szlakiem, ustalenie także kosztów związanych z ewentualną zmianą sposobu zagospodarowania działki (...).

Mając powyższe na względzie, wobec wyrażonej wcześniej konkluzji o nierozpoznaniu przez Sad I instancji istoty sprawy orzeczono o uchyleniu zaskarżonego postanowienia na mocy art. 386 §4 k.p.c. i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd I instancji.

Ponownie rozpoznając sprawę Sąd przede wszystkim wyjaśni kwestię stanu prawnego nieruchomości w kontekście zarzutu nabycia służebności drogi koniecznej przez zasiedzenie, zobowiązując wnioskodawczynie i uczestników postępowania do złożenia stosownych wniosków dowodowych pozwalających ocenić charakter władania przez właścicieli działek (...) szlakiem drogi prowadzącym przez nieruchomość będącą obecnie własnością uczestników postępowania L. K. (1) i S. K. (1), a także pozwalających ustalić pozostałe przesłanki nabycia służebności gruntowej w drodze zasiedzenia ( art. 292 k.c. w zw. z art. 172 k.c.) W dalszym ciągu, o ile powyższe ustalenia nie wyeliminują potrzeby ustanowienia dostępu nieruchomości wnioskodawczyń do drogi publicznej, koniecznym będzie ustalenie kosztów związanych z ustanowieniem służebności drogowej szlakiem przebiegającym wzdłuż granicy działki (...) i dalej (...), co wymagać będzie zasięgnięcia opinii biegłego odpowiedniej specjalności. Konieczne także, stosownie do wyżej wyrażonych wskazań, jest ustalenie technicznej możliwości przystosowania dostępu nieruchomości stanowiącej działkę (...) do drogi publicznej przy uwzględnieniu zmiany sposobu jej zagospodarowania, a w przypadku pozytywnych ustaleń, także określenia związanych z tym kosztów. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego we wskazywanym zakresie, Sąd, zgromadzony w sprawie materiał dowodowy podda wnikliwej ocenie i w jej wyniku wyda stosowne rozstrzygnięcie, które stosownie do dyspozycji art.328 §2 k.p.c. umotywuje tak, aby umożliwić kontrolę poprawności rozumowania sądu.

SSR del. Joanna Łukasińska-Kanty SSO Andrzej Dyrda SSO Anna Hajda