Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 675/14
POSTANOWIENIE
Dnia 26 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z wniosku Ja. M.
przy uczestnictwie Jo. M. i S. M.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 26 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 19 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie
wstępne Sądu Rejonowego w W. z dnia 7 maja 2013 r. sygn. […] i
umarza postępowanie
w sprawie w zakresie ważności czynności prawnych objętych
aktami notarialnymi sporządzonymi przez notariusza M. Ś. w dniu
2 sierpnia 2005 r. nr Rep. […] i w dniu 23 listopada 2006 r. nr Rep.
[…].
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego w W. z dnia 7 maja
2013 r., którym stwierdzone zostało, że nieważna jest czynność prawna udzielenia
przez J. M. w dniu 2 sierpnia 2005 r. Ja. M. pełnomocnictwa i zgody oraz umowa o
dożywocie zawarta w dniu 23 listopada 2006 r., obie sporządzone w formie aktu
notarialnego.
Rozstrzygnięcie to stanowiło wynik następujących ustaleń i wniosków:
Sąd Okręgowy w Warszawie prowadził sprawę z powództwa Jo. M.
przeciwko Ja. M., S. M. i L. S. o ustalenie nieważności czynności prawnej
udzielenia przez J. M. w dniu 2 sierpnia 2005 r. pełnomocnictwa i zgody Ja. M. do
zbycia jej nieruchomości w drodze różnych czynności prawnych, w tym umowy o
dożywocie oraz wszelkich wymaganych czynności faktycznych i prawnych i umowy
o dożywocie zawartej w dniu 23 listopada 2006 r., którą J. M. przeniosła na Ja. M.
swoje udziały w opisanej nieruchomości w zamian za zapewnienie jej mieszkania i
opieki. Po wniesieniu przez Ja. M. sprawy o zniesienie współwłasności
nieruchomości Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 4 czerwca 2012 r.
przekazał prowadzoną sprawę do dalszego rozpoznania w sprawie o zniesienie
współwłasności opisanej nieruchomości.
J. M. była matką Jo. M., Ja. M. i S. M. Przysługiwał jej udział 3/6 części we
współwłasności nieruchomości będącej przedmiotem postępowania o zniesienie
współwłasności. Od około 2000 r. stan jej zdrowia pogarszał się, a w latach
2003/2004 ujawniły się problemy w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz
samodzielnym funkcjonowaniu, wystąpiły kłopoty z pamięcią oraz komunikowaniem
się z otoczeniem. Z uwagi na pogłębiający się stan otępienny, stwierdzony przez
lekarza neurologa, była niezdolna do samodzielnej egzystencji, wymagała opieki.
Od grudnia 2006 r. mieszkała z Ja. M. W czasie składania oświadczenia przed
notariuszem o udzieleniu Ja. M. pełnomocnictwa i zgody do zbycia jej
nieruchomości w drodze różnych czynności prawnych, w tym umowy dożywocia
miała zachowaną świadomość podejmowania decyzji, ale pozbawiona była
swobody wyrażania swej woli, z uwagi na stwierdzony stan otępienny. Podczas
zawierania umowy o dożywocie w dniu 23 listopada 2006 r. nie była w stanie złożyć
3
podpisu na akcie notarialnym; odciśnięty został na nim tuszowy odcisk jej palca.
Miała zniesioną zdolność do świadomego i swobodnego podejmowania decyzji,
spowodowaną głębokim staniem otępiennym. L. S. nie była stroną umowy o
dożywocie, złożyła jedynie oświadczenie potwierdzające stanowisko męża, że
świadczenia wobec jego matki realizowane będą z jego majątku osobistego.
Postanowieniem z dnia 20 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w W. ubezwłasnowolnił
całkowicie J. M. z powodu innego rodzaju zaburzeń psychicznych. W toku tego
postępowania dopuszczony został dowód z opinii biegłego neurologa, który
stwierdził występowanie u niej zespołu otępiennego, powodującego zaburzenia
poznawcze. J. M. zmarła w dniu 12 lipca 2011 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że nie było podstaw do przeprowadzenia dowodu
z opinii biegłego neurologa, skoro opinie biegłych lekarza psychiatry i psychologa
przeprowadzone w przekazanej sprawie wyjaśniły w miarodajny sposób wszystkie
kwestie dotyczące stanu zdrowia psychicznego J. M. Spełnione zostały przesłanki
nieważności czynności prawnych przewidziane w art. 82 k.c. Zarzut naruszenia art.
235 § 1 k.p.c. był bezzasadny. L. S. nie miała interesu prawnego do udziału w
sprawie o ustalenie nieważności czynności prawnych zdziałanych przez jej męża i J.
M. Nie doszło do nieważności postępowania przed Sądem pierwszej instancji.
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej powołał podstawę przewidzianą w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Zarzucił, że naruszenie przepisów art. 386 § 2 w związku z art.
379 pkt 5 i art. 618 § 2 k.p.c. było konsekwencją błędnego stanowiska, że nie
doszło do nieważności postępowania, chociaż L. S. była pozbawiona możności
obrony swych praw przez uniemożliwienie jej brania udziału w postępowaniu po
przekazaniu sprawy do rozpoznania w ramach sprawy o zniesienie współwłasności.
Istotny wpływ na wynik sprawy miało naruszenie art. 217 § 1 i 2 w związku z art.
227, art. 278 § 1, art. 391 § 1, art. 378 § 1 i art. 618 § 2 k.p.c. oraz nieprawidłowe
zastosowanie przepisów art. 233 w związku z art. 231, art. 235 § 1, art. 618 § 2 i
378 § 1 k.p.c. Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia i
postanowienia Sądu pierwszej instancji, przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania oraz zniesienia postępowania dotkniętego nieważnością.
Uczestniczka Jo. M. wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W art. 618 § 1 k.p.c. przewidziana została zasada kompleksowego
rozstrzygania w postępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy sporów
związanych z przedmiotem współwłasności, dotyczących prawa żądania zniesienia
współwłasności, prawa własności oraz wzajemnych roszczeń współwłaścicieli
z tytułu posiadania rzeczy. Ma ona charakter bezwzględny, wyrażony w art. 618
§ 2 k.p.c., przez stwierdzenie niedopuszczalności prowadzenia odrębnego
postępowania w sprawach wyczerpująco wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c.
z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności oraz nakazanie
sądowi przekazania spraw będących w toku do dalszego rozpoznania sądowi
prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności, jak też przez
obowiązek umorzenia z urzędu spraw nieprzekazanych z chwilą zakończenia
postępowania o zniesienie współwłasności. Dwie pierwsze kategorie wymienionych
sporów sąd rozpoznaje z urzędu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 kwietnia 2014 r., IV CSK 474/13, niepubl.). Na taki charakter wskazuje także
prekluzja tych roszczeń po uprawomocnieniu się postanowienia o zniesieniu
współwłasności, chociażby nie były zgłoszone w tym postępowaniu, wskazana
w art. 618 § 3 k.p.c. Wszystkie spory wymienione w art. 618 § 1 k.p.c. rozstrzygane
są w postępowaniu o zniesienie współwłasności tylko pomiędzy współwłaścicielami,
a nie między nimi a osobami trzecimi. Tego rodzaju spór musi być rozpoznany
w odrębnej sprawie (por. uzasadnienie uchwały z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP
114/09, OSNC 2010, nr 7-7, poz. 102; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
8 maja 2015 r., III CZP 18/15, niepubl.).
Pojęcie „niedopuszczalności postępowania” połączone jest w orzecznictwie
z konsekwencją wystąpienia przeszkody do wszczęcia albo kontynuowania
postępowania sądowego, prowadzącej do odrzucenia pozwu (art. 199 k.p.c.) albo
umorzenia postępowania (art. 355 k.p.c.). Niewydanie wymaganego orzeczenia
w razie zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej, prowadzi do nieważności
postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.). Przepisy szczególne mogą określać w inny
sposób następstwa zaistnienia przeszkody procesowej. Niedopuszczalność
odrębnego prowadzenia postępowania w sprawach wymienionych w art. 618 § 1
k.p.c. z chwilą wszczęcia sprawy o zniesienie współwłasności obejmującej także
rozstrzygnięcie tych sporów (art. 618 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.), należy rozumieć
5
jako przeszkodę spowodowaną swoistą zawisłością sporu, niezależnie od tego,
która z tych spraw została wcześniej wszczęta. Nie dojdzie jednak ani do
odrzucenia pozwu lub wniosku, ani do umorzenia postępowania w tych odrębnych
sprawach, ponieważ w art. 618 § 2 zdanie drugie i trzecie k.p.c. zostało
przewidziane wydanie postanowienia o przekazaniu sprawy do dalszego
rozpoznania sądowi prowadzącemu sprawę o zniesienie współwłasności
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09).
Konsekwencją przyjęcia niedopuszczalności postępowania w sprawie odrębnie
prowadzonej w przedmiocie spraw wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c., która nie
została przekazana sądowi prowadzącemu sprawę o zniesienie współwłasności,
jest uchybienie przepisom bezwzględnie obowiązującym, prowadzące do
nieważności postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c. por. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 21 lipca 1970 r., III CZP 39/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 25, z dnia
12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09).
Do kategorii sporów o prawo własności należą spory pomiędzy
współwłaścicielami, niezależnie od trybu postępowania, w jakim są dochodzone,
których rozstrzygnięcie przesądzi o tym, że uczestnik postępowania nie jest
współwłaścicielem rzeczy lub jego udział we współwłasności jest inny niż on
utrzymuje, jak też, że rzecz nie jest przedmiotem współwłasności. Zakresem
przedmiotowym sporu o własność objęta jest także sprawa o ustalenie nieważności
umowy o dożywocie, która była podstawą przejścia własności rzeczy lub udziału
w niej na rzecz współwłaściciela. W odniesieniu do takiego sporu było możliwe
wydanie postanowienia wstępnego, przewidzianego w art. 618 § 1 zdanie drugie
k.p.c. Rozpoznanie go powinno być przeprowadzone na podstawie przepisów
regulujących postępowanie procesowe. Z uwagi jednak na to, że stroną pozwaną
w tym postępowaniu była także L. S., która nie jest współwłaścicielem
nieruchomości, należało rozpoznać tę sprawę w odrębnym postępowaniu przez sąd
właściwy rzeczowo. Postanowienie zatem o przekazaniu sprawy do postępowania
o zniesienie współwłasności naruszało art. 618 § 2 k.p.c., ale rozpoznanie sprawy
przez sąd prowadzący postępowanie o zniesienie współwłasności, nie
doprowadziło do nieważności postępowania. Nie zostały również podniesione
zarzuty naruszenia tego przepisu w tym względzie.
6
Powódka Jo. M. wniosła pozew inicjujący postępowanie w jednej sprawie,
obejmujący żądania stwierdzenia nieważności dwóch czynności prawnych. Była to
zatem jedna sprawa, po rozpoznaniu której należało wydać jedno orzeczenie
kończące postępowanie. Ja. M. złożył dwa wnioski o zniesienie współwłasności
dwóch nieruchomości. Wnioski zostały zarejestrowane i były prowadzone jako
samodzielne sprawy. W obu sprawach krąg uczestników był taki sam. Jeżeli Sąd
prowadzący sprawę o stwierdzenie nieważności wskazanych czynności prawnych
uznał, że istniały podstawy do przekazania jej sądowi prowadzącemu postępowanie
o zniesienie współwłasności, to mógł przekazać tylko jedną sprawę do dalszego
rozpoznania w jednej sprawie dotyczącej zniesienia współwłasności. Doszło jednak
do wykreowania drugiej sprawy obejmującej to samo roszczenie pomiędzy tymi
samymi stronami przez sporządzenie kserokopii akt, a następnie przekazanie jej
sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności drugiej
nieruchomości. Niedopuszczalne było rozpoznawanie jednej sprawy przez dwa
sądy w oddzielnych sprawach. Przekazaniu mogła podlegać tylko jedna sprawa,
ponieważ w sensie procesowym tylko jedna sprawa była wniesiona i prowadzona.
Nie miało znaczenia i nie uzasadniało takiego postępowania to, że umowa o
dożywocie obejmowała udziały w dwóch nieruchomościach. Żądanie stwierdzenia
nieważności tej czynności prawnej dotyczyło wady oświadczenia woli strony umowy,
nie zaś jej przedmiotu. Jego podstawa faktyczna i prawna miała takie samo
znaczenie dla obu spraw. Sąd prowadzący drugą sprawę o zniesienie
współwłasności nie mógł potraktować skserowanych dokumentów jako sprawy
mogącej być przedmiotem rozpoznania, skoro doszło do przekazania tej sprawy
sądowi prowadzącemu pierwszą sprawę. Bezwzględny charakter przepisów art.
618 § 1 i § 2 k.p.c., nie usprawiedliwiał podejmowania niedopuszczalnych
czynności. Istniała możliwość połączenia obu spraw do wspólnego rozpoznania,
także tylko w kwestii rozstrzygnięcia sporu o prawo własności. Nie można
wykluczyć i takiej sytuacji, że sąd w drugiej sprawie nie podejmie czynności
dotyczących rozpoznania sprawy przekazanej, pomimo braku pozwu, a orzeczenie
wydane w pierwszej sprawie będzie miało powagę rzeczy osądzonej w drugiej. Nie
należały bowiem do zakresu jej rozpoznania kwestie dotyczące konkretnej
nieruchomości.
7
Skoro sprawa o prawo własności objęta była postępowaniem o zniesienie
współwłasności od chwili złożenia wniosku i doszło do powstania stanu sprawy
w toku, także w odniesieniu do niej, to powinna być rozpoznana w pierwszym
postępowaniu, wcześniej wszczętym, w sposób wiążący dla obu postępowań.
Za wcześniej wszczętą należało uznać sprawę wcześniej zarejestrowaną przez
Sąd Rejonowy (… 59/12). Orzeczenie wydane w tej sprawie stworzyło stan powagi
rzeczy osądzonej w drugiej (… 61/12), której dotyczy skarga kasacyjna.
Rozpoznanie tego samego sporu o własność i wydanie orzeczenia
rozstrzygającego o żądaniu, pomimo braku pozwu i zawisłości sprawy wcześniej
wniesionej, było niedopuszczalne. Istnienie pozwu jest warunkiem dopuszczalności
procesu, stanowi przesłankę procesową w szerszym znaczeniu, której brak Sąd
Najwyższy bierze pod rozwagę z urzędu, stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c.,
analogicznie do przyczyny wcześniejszego wszczęcia sprawy (art. 379 pkt 3 k.p.c.).
Postępowanie, które nie mogło być w ogóle prowadzone podlegało umorzeniu jako
niedopuszczalne na podstawie art. 355 § 1 w związku z art.13 § 2 k.p.c.
W obu sprawach zostały wydane przez Sądy obu instancji postanowienia tej
samej treści oraz w tych samych datach. W sprawie zarejestrowanej przez Sąd
Rejonowy jako pierwsza Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 23 czerwca 2015 r.,
I CSK 889/14 odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Doszło zatem
do ostatecznego zakończenia postępowania w przedmiocie żądania stwierdzenia
nieważności czynności prawnych.
Zarzut nieważności postępowania z powodu pozbawienia możności obrony
swych praw L. S., która nie brała udziału w rozprawie, z uwagi na niezawiadomienie
o jej terminach, także tych, po których przeprowadzeniu doszło do wydania
postanowień kończących postępowania przez Sądy obu instancji, mógł być trafny.
Kwestia posiadania interesu prawnego przez pozwaną w sprawie prowadzonej
według zasad postępowania procesowego nie miała znaczenia dla obowiązku
zapewnienia stronie możności udziału w podejmowanych czynnościach. Podobnie i
w postępowaniu nieprocesowym uczestnik powinien być powiadamiany o terminach
posiedzeń. Na nieważność postępowania może powołać się zarówno strona
(uczestnik), którego podstawa nieważności dotyczy, jak i inny uczestnik (strona),
ponieważ rygory i sankcje procesowe ustanawiane są nie tylko w celu ochrony
8
konkretnych uprawnień i interesów stron; przestrzeganie rygorów ma wydźwięk
ogólny, służy zarówno interesom stron, jak i interesowi wymiaru sprawiedliwości
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r.,
III CZP 88/13, OSNC 2014, nr 11, poz. 108). Z uwagi jednak na wystąpienie
negatywnej przesłanki procesowej, która niweczy w całości przeprowadzone
postępowanie, nie mogło dojść do uchylenia zaskarżonego postanowienia i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. W tej sytuacji bezprzedmiotowe
było rozpoznawanie pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39818
k.p.c. orzekł
jak w sentencji postanowienia.