Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 339/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. F.
przeciwko T. […]
o odszkodowanie za rozwiązanie umowy, odszkodowanie za niedopuszczenie do
pracy, wynagrodzenie, odprawę pieniężną, odszkodowanie za utracone zarobki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 16 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej punktu 3 i 5 i w
tym zakresie sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W. – w sprawie z powództwa B. F. przeciwko T. […] o
odszkodowanie za rozwiązanie umowy, odszkodowanie za niedopuszczenie do
pracy, wynagrodzenie, odprawę pieniężną, odszkodowanie za utracone
wynagrodzenie – zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwoty: 1.878 zł tytułem
wyrównania odprawy pieniężnej (pkt I.1.); 12.235 zł tytułem odszkodowania za
utracone wynagrodzenie za okres od kwietnia do października 2007 r. (pkt I.2.);
999,99 zł tytułem wyrównania wynagrodzenia za okres od września do grudnia
2009 r. (pkt I.3.); zniósł koszty zastępstwa prawnego między stronami (pkt II.);
oddalił powództwo o odszkodowanie w związku z rozwiązaniem umowy o pracę
oraz o wynagrodzenie (pkt III.); wyrokowi w punkcie I. nadał rygor natychmiastowej
wykonalności do kwoty 1.463,33 zł (pkt IV.). Na wniosek pełnomocnika powódki
wyrokiem z dnia 30 października 2013 r. Sąd Rejonowy uzupełnił wyrok, dodając
punkt V o treści: zasądzone w punkcie I.1. I.2. I.3. świadczenia zasądza wraz z
odsetkami ustawowymi od dnia 26 czerwca 2013 r. do dnia zapłaty i oddala
powództwo o odsetki i odsetki od odsetek w pozostałym zakresie.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że powódka była zatrudniona u
strony pozwanej na stanowisku redaktora w ośrodku mediów interaktywnych w
redakcji mediów interaktywnych. Do zakresu jej obowiązków należało pełnienie
dyżurów dziennikarskich według grafiku, bieżące redagowanie i publikacja treści, w
tym także multimedialnych i interaktywnych w serwisach informacyjnych
przygotowywanych przez redakcję w ramach pełnionego dyżuru, nadzór nad
stanem aktualności i merytorycznej zgodności redagowanych treści. Powódka,
zatrudniona w czasowo – honoracyjnym systemie płac, rozpoczęła pracę na
początku października 2007 r. Dyżury odbywały się od 7:30 do 15 i od 15 do 22.30;
były ustalane w formie grafiku. Wynagrodzenie powódki składało się z
wynagrodzenia zasadniczego ustalonego stawką miesięczną w kwocie 1.130 zł
oraz honorarium pracowniczego za tzw. dyżury dziennikarskie. Wynagrodzenie
honoracyjne było wliczane do „średniej jak za urlop wypoczynkowy”.
Oświadczeniem doręczonym 2 września 2009 r. pozwana rozwiązała z powódką
3
umowę o pracę z przyczyn „ekonomiczno-finansowych i konieczności obniżenia
zatrudnienia w drodze restrukturyzacji” z zachowaniem okresu wypowiedzenia,
który upłynął w dniu 31 grudnia 2009 r. Powódka została poinformowana, że na
podstawie art. 8 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących
pracowników otrzyma odprawę pieniężną w wysokości trzymiesięcznego
wynagrodzenia oraz rekompensatę pieniężną w wysokości jednomiesięcznego
wynagrodzenia na zasadach określonych w § 4 regulaminu grupowego zwolnienia
w T. S.A. W okresie wypowiedzenia powódka została zwolniona z obowiązku
świadczenia pracy, w tym z pełnienia dyżurów, gdyż przy wręczeniu wypowiedzenia
uzyskała informację, że taka jest praktyka u pozwanego. Powódka nie miała
świadomości, że została umieszczona w grafiku dyżurów na wrzesień 2009 r.,
również nikt z redakcji nie poinformował jej o tym, że ma pełnić dyżury, dlatego nie
stawiła się na dyżury wyznaczone na wrzesień. Ostatnią wypłatę za dyżury
powódka otrzymała we wrześniu 2009 r. Pozwana nie wypłaciła powódce
wynagrodzenia honoracyjnego za okres od października do grudnia 2009 r.,
a jedynie wynagrodzenie zasadnicze w łącznej kwocie 3.390 zł. Wynagrodzenie
(liczone jako ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy) należne powódce za
ostatni okres pracy, tj. od października do grudnia 2009 r. wynosiło 4.389,99 zł,
a średnie wynagrodzenie miesięczne powódki wynosiło 1.463,33 zł.
Wynagrodzenie to zostało wyliczone bez uwzględnienia wynagrodzenia
honoracyjnego, jakie powódka otrzymałaby, gdyby wykonywała dyżury i nie została
zwolniona z obowiązku świadczenia pracy. Także wypłacona powódce odprawa
pieniężna z art. 8 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników oraz rekompensata
pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia na zasadach
określonych w § 4 regulaminu grupowego zwolnienia w T. w łącznej kwocie 4.520 zł
nie uwzględniała dodatku honoracyjnego.
Wyrok Sądu Rejonowego apelacjami zaskarżyły obie strony postępowania.
Wyrokiem z dnia 16 lipca 2014 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy w W. odrzucił
apelację powódki w zakresie żądania odsetek i odsetek od odsetek (pkt 1.); zmienił
zaskarżony wyrok w punkcie I.1. w ten sposób, że w miejsce kwoty 1.878 zł wpisał
4
kwotę 6.398 zł (pkt 2.); oddalił apelację powódki w pozostałym zakresie (pkt 3.);
oddalił apelację pozwanego w całości (pkt 4); zniósł między stronami koszty
procesu w instancji odwoławczej (pkt 5.).
Sąd Okręgowy zaakceptował ustalenia Sądu pierwszej instancji, jednak
uznał, że Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powódki tytułem odprawy pieniężnej
kwotę w błędnej wysokości, nieodpowiadającej tej, która została wskazana w
uzasadnieniu. W związku z tym zmienił zaskarżony wyrok w tym zakresie i zasądził
od pozwanego na rzecz powódki kwotę 6.398 zł tytułem odprawy pieniężnej.
W ocenie Sądu drugiej instancji - bez względu na wskazane w apelacji
powódki nieprawidłowości - rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego w zakresie
wyrównania wynagrodzenia odpowiada prawu. Honoraria pracownicze za miesiące,
kiedy powódka była zwolniona z obowiązku świadczenia pracy, zostały
wyodrębnione jako składnik wynagrodzenia, o czym świadczą umowy o pracę
zawarte pomiędzy powódką a pozwanym. Bezzasadny jest pogląd powódki, że ten
składnik wynagrodzenia powinien być liczony zgodnie z art. 81 § 1 k.p., tj. jako 60%
wynagrodzenia. Sąd pierwszej instancji prawidłowo przyjął wariant pierwszy
wyliczeń opinii biegłego z dnia 5 czerwca 2012 r. w zakresie wysokości
hipotetycznego wynagrodzenia powódki uwzględniający wynagrodzenie
honoracyjne, z którego wynika, że pozwany wypłacił powódce wynagrodzenie za
sporny okres w wysokości zaniżonej o 999,99 zł. W ocenie Sądu drugiej instancji
wyliczenie to powinno być dokonane jak ekwiwalent za niewykorzystany urlop
wypoczynkowy i nie ma tu zastosowania art. 81 § 1 k.p.
Odnosząc się do zarzutu pełnomocnika powódki polegającego na błędnym
przyjęciu, że pozwany wypłacił powódce wynagrodzenie za miesiąc wrzesień
2009 r., co skutkowało zaniżeniem wysokości zasądzonego wyrównania
wynagrodzenia i zasądzonej odprawy tj. zasądzeniem kwoty 999,99 zł zamiast
11.977,53 zł, Sąd drugiej instancji podkreślił, że powódka ostatnią wypłatę za
dyżury otrzymała we wrześniu 2009 r., ale była to wypłata za sierpień 2009 r.
W ocenie Sądu Okręgowego w uzasadnieniu pierwszoinstancyjnym nie wskazano
dokładnej podstawy faktycznej rozstrzygnięcia w zakresie wyrównania
wynagrodzenia, jednak biorąc pod uwagę, że pozwany wypłacił powódce
wynagrodzenie za okres od września do grudnia 2009 r. bez dodatku
5
honoracyjnego, należało wyrównać to wynagrodzenie o kwotę 999,99 zł, biorąc pod
uwagę ekwiwalent za urlop wypoczynkowy, wyliczony przez biegłego księgowego.
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego – w zakresie jego pkt 3 i 5 – powódka
zaskarżyła skargą kasacyjną. Skargę oparto na podstawie dotyczącej naruszenia
przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i zarzucono
niezastosowanie art. 22 § 1 k.p., art 100 § 1 k.p., art. 8 k.p., art. 18 ust. 3 k.p.,
art. 172 k.p. i § 14 oraz § 16-18 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu
wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz
ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14) jako przepisów właściwych
oraz art. 80 zdanie pierwsze k.p. skutkujące odmową zasądzenia powódce
wynagrodzenia za pracę w okresie wypowiedzenia umowy po zwolnieniu jej z
obowiązku świadczenia pracy oraz art. 65 ust. 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.;
ewentualnie art. 81 § 1 k.p.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej
apelację powódki (pkt 3) oraz w części, w jakiej orzeczono o kosztach
postępowania za I i II instancję (pkt 5) i o zmianę wyroku sądu pierwszej instancji w
części oddalającej powództwo przez zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki
zamiast kwoty 999,99 zł kwoty 11.977,53 zł wraz z odsetkami od dnia 1 stycznia
2010 r. do dnia zapłaty oraz o zasądzenie od pozwanego kosztów zastępstwa
procesowego za pierwszą instancję w wysokości potrójnej stawki minimalnej
określonej w § 6 i § 11 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez skarb państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu z zastosowaniem art. 100 i art. 103 k.p.c. w kwocie
5.400 zł i za drugą instancję w wysokości dwukrotnej stawki minimalnej liczonej od
wartości przedmiotu zaskarżania w wysokości 1.800 zł. Pełnomocnik skarżącej
wniósł też o zasądzenie od pozwanej kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym w wysokości podwójnej stawki minimalnej z
uwzględnieniem wartości przedmiotu zaskarżenia, tj. kwotę 2.700 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Skarga kasacyjna obejmuje swym zakresem jedynie tę część punktu 3
zaskarżonego wyroku, która dotyczy roszczenia zasądzenia od pozwanego na
rzecz powódki zamiast kwoty 999,99 zł kwoty 11.977,53 zł tytułem wyrównania
wynagrodzenia za okres od 1 września do 31 grudnia 2009 r., na skutek
pozbawienia powódki dodatkowego wynagrodzenia za dyżury dziennikarskie.
W skardze podniesiono, że powódka nie może być pozbawiona wynagrodzenia
honoracyjnego w okresie, w którym została przez pracodawcę zwolniona z
obowiązku wykonywania pracy.
W judykaturze Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że zastosowanie
przepisów prawa materialnego do niedostatecznie ustalonego przez sąd drugiej
instancji stanu faktycznego oznacza wadliwą subsumcję tego stanu do zawartych w
nich norm prawnych, a brak stosownych ustaleń uzasadnia zarzut kasacyjny
naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2014 r., CSK 636/13, LEX nr 1504838 i
przywołane tam orzecznictwo).
Ustalenia zaskarżonego wyroku dotyczące spornej kwestii sprowadzają się
do lapidarnych konstatacji, iż powódka, zatrudniona w czasowo – honoracyjnym
systemie płac, pełniła dyżury od godziny 7:30 do 15 i od 15 do 22.30
(projektowanych w formie grafiku), a wynagrodzenie powódki składało się z
wynagrodzenia zasadniczego ustalonego stawką miesięczną w kwocie 1.130 zł
oraz honorarium pracowniczego za tzw. dyżury dziennikarskie.
W tym kontekście należy wskazać na brak ustaleń zaskarżonego wyroku
odnośnie do charakteru prawnego wypłacanych powódce honorariów
dziennikarskich, a zwłaszcza ustalenia, czy były wypłacane za poszczególne
godziny pracy, czy za artykuły dziennikarskie, czy występowało istotne
zróżnicowanie tego wynagrodzenia w ostatnich miesiącach pracy, czy honoraria
były niezależne od wynagrodzenia za podstawowe obowiązki powódki, oraz czy
honoraria wynikały z pracy twórczej powódki jako dziennikarza. Przedmiotem
prawa autorskiego, wynikającym z ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) mogą być
utwory wyrażone słowem (literackie, publicystyczne, naukowe); przy rozliczaniu
7
honorarium za pracę twórczą miały zastosowanie 50% koszty uzyskania
przychodu, co mogło skłaniać do wyraźnego wyodrębniania takich honorariów.
W związku z tym konieczne było precyzyjne ustalenie zasad obliczania
„wynagrodzenia honoracyjnego”, jego wysokości i zasad jego wypłacania w
przypadku nieobecności w pracy, a także ustalenia, czy dyżury dziennikarskie
wykonywane były w ramach ośmiogodzinnego dnia pracy, czy też poza zwykłym
czasem pracy. Sąd Okręgowy pominął również ocenę regulaminu wynagradzania w
T. Brak tych ustaleń uniemożliwia ocenę, czy powódka otrzymała należne jej
wynagrodzenie w spornym okresie. Kwestia, czy wynagrodzenie honoracyjne
mogło stanowić wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania
pracownika, określonego stawką godzinową lub miesięczną, zgodnie z art. 81 § 1
k.p., czy też jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy
określaniu warunków wynagradzania mógł stanowić podstawę obliczania 60%
wynagrodzenia; ewentualnie, czy należałoby stosować zasady obliczania
wynagrodzenia jak za urlop wypoczynkowy, stosownie do unormowań
obowiązujących od dnia 22 lutego 2016 r., budzi kontrowersje, omówione w dalszej
części uzasadnienia. Brakuje ponadto ustaleń, czy powódka pozostawała w
gotowości do wykonywania pracy w sytuacji, gdy nie przychodziła na zaplanowane
wcześniej grafikiem dyżury. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wprost
napisano, że Sąd pierwszej instancji nie wskazał dokładnej podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia w zakresie wyrównania wynagrodzenia, a mimo to Sąd Okręgowy
nie poczynił dodatkowych ustaleń we własnym zakresie.
Należy przypomnieć, że wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną.
Za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia
tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią (art. 80 k.p.). Samo
pozostawanie w stosunku pracy nie jest podstawą do uzyskiwania wynagrodzenia.
Jeżeli pracownik nie wykonuje pracy, do nabycia przez niego prawa do
wynagrodzenia niezbędne jest istnienie przepisu szczególnego (w spornym okresie
były to np. art. 81 k.p., art. 70 § 2 k.p., art. 129 § 5 k.p., art. 188 k.p.) lub
postanowienia umowy, które przyznają mu to prawo.
Stosownie do art. 81 § 1 k.p. pracownikowi za czas niewykonywania pracy,
jeżeli był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących
8
pracodawcy, przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego
zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki
składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków
wynagradzania - 60% wynagrodzenia. W każdym przypadku wynagrodzenie to nie
może być jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę,
ustalanego na podstawie odrębnych przepisów.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 stycznia 2014 r. w sprawie I PK 150/13,
LEX nr 1515355, podobnie jak w wyroku z dnia 16 czerwca 2005 r., I PK 260/04,
(OSNP 2006 nr 9-10, poz. 145) wyraził pogląd, że pracownik zwolniony przez
pracodawcę z obowiązku świadczenia pracy doznaje przeszkód w jej wykonywaniu
z przyczyn dotyczących pracodawcy (art. 81 § 1 k.p.). Przepis ten nie uzależnia
przy tym wypłaty wynagrodzenia od tego, jaka była pierwotna przyczyna decyzji
pracodawcy odmawiającej przyjęcia świadczenia pracy od pracownika. Jest tak
dlatego, że przyczyna dotycząca pracodawcy nie musi być koniecznie zawiniona w
sensie przypisania subiektywnej winy osobom działającym w imieniu pracodawcy.
Użyte w art. 81 § 1 k.p. sformułowanie „przeszkody z przyczyn dotyczących
pracodawcy” nie może być rozumiane wąsko jako „przyczyny spowodowane przez
pracodawcę”, czy „przyczyny zawinione przez pracodawcę”. Przeszkody
uniemożliwiające wykonywanie pracy mogą być na potrzeby tego przepisu
dychotomicznie podzielone na przeszkody dotyczące pracownika i przeszkody
niedotyczące pracownika. Jedynie zaistnienie przeszkód dotyczących wyłącznie
pracownika wyklucza zastosowanie art. 81 § 1 k.p.
Natomiast w cytowanym wyroku w sprawie I PK 260/04, jak i w wyroku z 16
listopada 2000 r., I PKN 455/00 (OSNAPiUS 2002 nr 11, poz. 268), Sąd Najwyższy
zwrócił uwagę, że niektórzy pracodawcy, nie chcąc wchodzić w konflikt z
pracownikami, których odsunięto od pracy w okresie wypowiedzenia, wypłacają im
za czas nieświadczenia pracy wynagrodzenie jak za urlop wypoczynkowy lub jak
ekwiwalent za urlop wypoczynkowy, czyli wynagrodzenie ustalone na podstawie
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie
szczególnych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania
wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2,
poz. 14 ze zm.). Do tego rozporządzenia odsyła bowiem inne rozporządzenie
9
poświęcone sposobom ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy,
a mianowicie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w
sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz
wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw,
dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności
przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289). Stosowanie powołanych
wyżej przepisów do sytuacji pracownika zwolnionego z obowiązku świadczenia
pracy jest niewątpliwie korzystniejsze dla pracownika niż zastosowanie przepisów o
wynagrodzeniu za czas niewykonywania pracy z przyczyn dotyczących
pracodawcy. Można jednak również przyjąć, że pracownikowi zwolnionemu z
obowiązku świadczenia pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy należy
się tylko wynagrodzenie w wysokości wynikającej z art. 81 § 1 k.p. Możliwość
zastosowania w takim przypadku art. 81 § 1 k.p. jest dość oczywista. Pracownik
odsunięty od wykonywania pracy (zwolniony z obowiązku świadczenia pracy)
doznaje przeszkód w jej wykonywaniu z przyczyn dotyczących pracodawcy, który
podejmuje decyzję o takim odsunięciu (zwolnieniu). Sytuację taką reguluje wprost
właśnie art. 81 § 1 k.p., nie ma zatem powodu do sięgania przez analogię do
przepisów dotyczących wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Przyjęcie wykładni,
zgodnie z którą do sytuacji pracownika zwolnionego z obowiązku świadczenia
pracy należy stosować art. 81 § 1 k.p. oznacza, że prawo pracownika do
wynagrodzenia zostaje wówczas ograniczone do wysokości wynagrodzenia
wynikającego z jego osobistego zaszeregowania, określonego - między innymi -
stawką godzinową lub miesięczną.
W ocenie obecnego składu Sądu Najwyższego, niejednokrotnie w praktyce
powstaje konieczność zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy w
celu ochrony interesów pracodawcy. Dotyczy to na przykład pracowników
stanowiących kadrę zarządzającą (w tym członków zarządów spółek prawa
handlowego) w okresie wypowiedzenia. Może też powstać sytuacja, że utrudnione
byłoby wykonywanie dotychczasowych obowiązków pracowniczych przez
pracownika w okresie wypowiedzenia bez zakłóceń i konfliktów z innymi
pracownikami. Jeśli źródłem opisywanego zwolnienia od pracy i wynagrodzenia za
ten okres nie była umowa stron stosunku pracy, to analiza wskazanego w skardze
10
kasacyjnej problemu prowadziła do różnych konkluzji, także w doktrynie.
Małgorzata Gersdorf, w artykule Zwolnienie pracownika z obowiązku świadczenia
pracy (PIZS 2005 nr 3), wskazała, że oprócz możliwości wypłaty wynagrodzenia jak
za urlop wypoczynkowy, możliwa jest także wykładnia, w myśl której pracownikowi
zwolnionemu z obowiązku świadczenia pracy z przyczyn leżących po stronie
pracodawcy przysługuje tylko wynagrodzenie jak za przestój.
W ocenie Sądu Najwyższego, rozpoznającego niniejszą skargę kasacyjną,
zwrócić też należy uwagę, że od dnia 22 lutego 2016 r. Kodeks pracy został
uzupełniony o art. 362
, dodany przez art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r.
(Dz.U. z 2015 r., poz. 1220). Od tego dnia expressis verbis unormowano, że „w
związku z wypowiedzeniem umowy o pracę pracodawca może zwolnić pracownika
z obowiązku świadczenia pracy do upływu okresu wypowiedzenia. W okresie tego
zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia”. Artykuł 17 ustawy
nowelizacyjnej stanowi jednak, że do postępowań dotyczących odwołania od
wypowiedzenia umowy o pracę, rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia
oraz wygaśnięcia umowy o pracę stosuje się przepisy dotychczasowe, jeżeli
umowy te zostały wypowiedziane, rozwiązane bez wypowiedzenia albo wygasły
przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. W tym stanie rzeczy do analizy
obecnej skargi kasacyjnej należy przyjąć i zastosować dotychczasowe przepisy,
a nowy przepis art. 362
k.p. może być wykorzystany do wykładni dotychczasowych
przepisów w sposób pośredni, przy interpretacji woli ustawodawcy.
W tym kontekście należy uznać, że art. 362
k.p. normuje podobną sytuację
faktyczną jak art. 81 § 1 k.p., który w obecnej wykładni systemowej, powinien być
interpretowany jako dotyczący głównie przestoju, wywołanego przyczynami
ekonomicznymi. W takiej sytuacji nie zawsze byłoby celowe obciążanie
zadłużonego pracodawcy obowiązkiem wypłaty zmiennych składników
wynagrodzeń pracowników, uzależnionych od efektów ich pracy (np. premii), a tylko
- niezbędną ich częścią, aby zachować płynność finansową pracodawcy i miejsca
pracy. Z drugiej strony, zgodnie z tym przepisem pracownicy mający ustalone
wynagrodzenie w stałej miesięcznej kwocie, byliby w znacznie korzystniejszej
sytuacji. Zatem wykładnia funkcjonalna oraz wzgląd na zasadę równego
traktowania pracowników, nakazywałby dokładne rozważenie wszystkich relacji.
11
Odmienna sytuacja występuje odnośnie do dobrze prosperującego pracodawcy,
który zwalniając pracownika z obowiązku świadczenia pracy dąży do zwiększenia
efektywności pracy i korzyści finansowych.
Obowiązująca od dnia 22 lutego 2016 r. nowelizacja może być asumptem do
sugestii, że dotychczas sytuacja taka, jak objęta niniejszą skargą kasacyjną, nie
była przez prawo pracy unormowana, co podważałoby dotychczasową wykładnię
art. 81 § 1 k.p., który można byłoby stosować co najwyżej przez analogię. Obecnie
zwolnienie pracownika z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia
ma swoje jednoznaczne legalne umocowanie i może dotyczyć każdego rodzaju
umowy oraz całego okresu wypowiedzenia lub jego części, stosownie do potrzeb
pracodawcy. Nowe unormowanie jest zbliżone do obowiązujących wcześniej
szczególnych unormowań art. 70 § 2 k.p., art. 129 § 5 k.p., art. 188 k.p. oraz
analogiczne do zawartego w art. 72 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie
cywilnej (Dz.U. z 2014 r., poz. 1111 ze zm.), który jednak - przez charakter
wynagrodzeń w służbie cywilnej - nie stwarzał podobnych problemów jurydycznych.
Omawiana nowelizacja koresponduje ze zmianą rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania
wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia
stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków
wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w
Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r. Nr 62, poz. 289, ostatnia zmiana: Dz.U. z 2015 r.,
poz. 2000). Od dnia 22 lutego 2016 r. do § 5 ust. 1 tego rozporządzenia, dodano
ust. 2, o następującej treści: Przy ustalaniu wynagrodzenia za okres: 1) zwolnienia
pracownika z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia (art. 362
Kodeksu pracy), 2) zwolnienia pracownicy w ciąży lub karmiącej dziecko piersią z
obowiązku świadczenia pracy (art. 179 § 5 Kodeksu pracy) stosuje się zasady
obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop.
Doszło w ten sposób do jednoznacznego unormowania (na korzyść
pracownika) stanu prawnego, bowiem uznawany jako relewantny w tej sprawie
dotychczasowy § 5 ust. 1 tego rozporządzenia stanowił, że przy ustalaniu
wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy,
gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia,
12
stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że
składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w
którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy. Istotny był
także § 4 ust. 1 tego rozporządzenia, określający, że przy ustalaniu wynagrodzenia
określonego procentowo w celu obliczenia wynagrodzenia: za czas
niewykonywania pracy, jeżeli pracownik był gotów do jej wykonania, oraz za czas
niezawinionego przez pracownika przestoju (art. 81 § 1 Kodeksu pracy) oraz
wynagrodzenia za czas dyżuru (art. 1515
§ 3 Kodeksu pracy) stosuje się zasady
obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop.
W ocenie Sądu Najwyższego, rozpoznającego obecną skargę kasacyjną,
przy wykładni art. 81 § 1 k.p. należało przyjąć, że nie normował on wprost sytuacji,
objętej niniejszą skargą kasacyjną. Przy jego stosowaniu w drodze analogii sięgnąć
należałoby również do wykładni systemowej i wskazać, że art. 70 § 2 k.p. stanowi,
że w okresie wypowiedzenia pracownik ma prawo do wynagrodzenia w wysokości
przysługującej przed odwołaniem. Wykładnia art. 81 § 1 k.p. powinna uwzględniać
zarówno interesy pracodawcy, jak i pracownika. Zobowiązanie pracownika do
nieprzychodzenia do pracy bardziej leży w interesie pracodawcy, który może
utrzymać większą efektywność pracy przez uniknięcie konfliktowej sytuacji lub
zatrudnić w miejsce zwalnianej osoby nowego pracownika z wyższymi
kwalifikacjami lub lepiej chronić tajemnicę przedsiębiorstwa. Pracownik może
natomiast wykorzystać okres zwolnienia na bardziej efektywne poszukiwanie nowej
pracy, regenerację sił lub podjęcie tymczasowej pracy (co jest bardzo utrudnione z
uwagi na duże bezrobocie i konieczność zachowania gotowości do wykonywania
pracy u dotychczasowego pracodawcy). Ponieważ zwolnienie od wykonywania
pracy jest inicjowane przez pracodawcę, więc poza przypadkami od niego
niezależnymi jak np., wystąpienie poważnych problemów ekonomicznych, nie
powinno to prowadzić do istotnego obniżenia wynagrodzenia pracownika. Również
co do okresów zwolnienia pracownika od wykonywania pracy przed dniem 22
lutego 2016 r. należałoby nadać prymat wykładni funkcjonalnej i systemowej oraz
przyjąć, że do wynagrodzenia za okres nieświadczenia pracy należy stosować
zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop.
Sąd Najwyższy, w obecnym składzie, kierując się powyższą wykładnią i
13
przyjmując, że powódkę zwolniono z obowiązku wykonywania pracy, a pozostawała
w gotowości do podjęcia pracy, uznał, że w spornym okresie przysługiwało jej
wynagrodzenie takie, jak za urlop wypoczynkowy, gdyż doznała przeszkód w
wykonywaniu pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Stosownie do
art. 172 k.p. za czas urlopu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie, jakie by
otrzymał, gdyby w tym czasie pracował; zmienne składniki wynagrodzenia mogą
być obliczane na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z okresu 3 miesięcy
poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu; w przypadkach znacznego wahania
wysokości wynagrodzenia okres ten może być przedłużony do 12 miesięcy.
Zwolnienie z obowiązku wykonywania pracy jest odstępstwem od reguły
wynikającej z art. 22 § 1 k.p., zgodnie z którym zobowiązanie pracodawcy polega
nie tylko na wynagradzaniu pracownika, ale także na jego zatrudnianiu, czyli na
umożliwieniu pracownikowi faktycznego wykonywania pracy. Wynagrodzenie za
okres nieświadczenia pracy, przewidziane w stosowanym mutatis mutandis art. 81
§ 1 k.p. w sytuacji, gdy z inicjatywą zwolnienia pracownika z obowiązku
wykonywania pracy wystąpił pracodawca, również przed dniem 22 lutego 2016 r.,
powinno być obliczone jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy.
W sporządzonej przez biegłego księgowego opinii, którą Sąd Rejonowy
uznał za bezstronną i w pełni profesjonalną, a Sąd drugiej instancji zaaprobował
przedstawiono kilka wariantów wyliczenia wysokości hipotetycznego
wynagrodzenia powódki, liczonego jako ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany
urlop wypoczynkowy. Sąd Okręgowy nie zwrócił jednak uwagi, że mogą
występować różnice między zasadami obliczania odprawy pieniężnej na podstawie
ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, oraz
zasadami obliczania wynagrodzenia z art. 81 § 1 k.p. Uzasadnienie zaskarżonego
wyroku nie pozwala na ocenę prawidłowości wyboru jednego z wielu wariantów
opinii, a także tego, czy ustalona kwota 999,99 zł obejmuje wyrównanie za cztery
miesiące, czy tylko za okres trzech miesięcy od 1 października do 31 grudnia
2009 r. oraz czy przy jej obliczeniu uwzględniono we właściwej proporcji
wynagrodzenie honoracyjne.
14
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
kc