Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 78/15
POSTANOWIENIE
Dnia 17 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Powiatu N.
przy uczestnictwie M. S. i Skarbu Państwa - Starosty N.
o zasiedzenie nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
z dnia 30 października 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w N. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawca - Powiat N. wystąpił o stwierdzenie, że z dniem 1 stycznia
2007 r. nabył przez zasiedzenie własność nieruchomości o powierzchni 0,0810 ha
położonej w N. i oznaczonej jako działka 12530/3. Postepowanie toczyło się przy
uczestnictwie M. S., który sprzeciwiał się uwzględnieniu wniosku.
Postanowieniem z dnia 9 grudnia 2013 r. Sąd Rejonowy w N. oddalił
wniosek, uznając, że wnioskodawca nie wykazał samoistnego posiadania
nieruchomości przez wymagany do zasiedzenia okres czasu. Sąd Okręgowy w N.,
po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji wnioskodawcy i po uzupełnieniu ustaleń
faktycznych poddał ocenie prawnej następujący stan faktyczny: Uczestnik M. S.
kupił sporną działkę w 2 lipca 2008 r. jest wpisany jako jej właściciel w księdze
wieczystej. Wcześniej, od 1952 r. jako właściciele działki figurowali J. C. w 2/4
części oraz S. C. i B. C. każde w 1/4 części.
W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w. powstał projekt budowy Domu
[…], m. in. na terenie spornej działki. W marcu 1969 r. na terenie planowanej
inwestycji badano warunki wodne, co wymagało wykonania wykopów. W sierpniu
1970 r. gotowe były obliczenia statyczne pod budynek. Po wydaniu decyzji o
lokalizacji i o pozwoleniu na budowę Powiatowa Rada Narodowa listopadzie 1970 r.
zleciła oszacowanie działek przewidzianych pod inwestycję. W końcu marca 1971 r.
wydano zgodę na wejście na teren przy A. w celu rozpoczęcia robót, prace
przygotowawcze rozpoczęły się 10 dni później. Decyzja nie objęła jednak spornej
działki 12530/3, działka ta nigdy też nie została wywłaszczona. Budynek został
odebrany i przekazany do użytku 23 stycznia 1973 r. J. C. interweniowała u
miejscowych władz. W końcu jednak w 1975 r. wyraziła w imieniu własnym i syna
zgodę na dobrowolne odstąpienie na rzecz Skarbu Państwa przysługującego im
udziału we własności spornej działki za cenę ustaloną przez biegłego.
Porozumienie takie zawarła też ze Skarbem Państwa współwłaścicielka B. Z. Do
sprzedaży jednak nie doszło. W 1978 r., po założeniu ewidencji gruntów, jako
właściciel działki 12530/3 wpisany został Skarb Państwa, a jako podmiot władający
PZPR Komitet Miejski. Decyzją z dnia 1 sierpnia 1986 r. Naczelnik Miasta N. ustalił
opłatę z tytułu użytkowania spornej działki przez PZPR. W 1990 r. do ewidencji
3
gruntów jako władającego wpisano Urząd Rejonowy w N. Brak jednak dokumentów
stanowiących podstawę tych wpisów. Po likwidacji Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej działka przejęta została w 1991 r. przez Komisję Likwidacyjną,
a protokół przekazania stał się podstawa wpisu Skarbu Państwa do księgi
wieczystej. Wpis ten został jednak uchylony przez sąd drugiej instancji. Pozwem
z dnia 13 lipca 1992 r. S. C. wraz z właścicielami niektórych nieruchomości zajętych
pod budowę Domu […] wnieśli o ustalenie, że nieruchomości te nie przeszły na
rzecz Skarbu Państwa w trybie ustawy z dnia 9 listopada 1990 r. o przejęciu
majątku byłej PZPR. Wyrokiem częściowym z dnia 16 października 1997 r. Sąd
Okręgowy w N.ustalił, że prawo własności działki 12530/3 nie przeszło na rzecz
Skarbu Państwa w trybie ustawy o przejęciu majątku byłej Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej. W dniu 31 maja 1998 r. jako właściciele działki do księgi
wieczystej wpisani zostali S. C. w ½ części, K. Z., S. Z. i J. C. każde z nich w 1/6
części, a w dniu 14 lutego 2008 r. współwłaścicielka J. C. wytoczyła przeciwko
Skarbowi Państwa powództwo o wydanie działki. Oceniając uzupełniony stan
faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że nie zostały spełnione przesłanki zasiedzenia,
gdyż Skarb Państwa nie posiadał spornej nieruchomości w dobrej wierze, a
ponadto wytoczenie w dniu 13 lipca 1992 r. przez właścicieli powództwa w sprawie
o ustalenie spowodowało przerwę biegu zasiedzenia. Okres samoistnego
posiadania nieruchomości przed dniem 1 października 1990 r. nie był
wystarczająco długi, aby doszło do zasiedzenia. Kolejny raz bieg zasiedzenia uległ
przerwaniu w dniu wniesienia pozwu z dnia 12 lutego 2008 r. w sprawie o wydanie
działki, w której także wnioskodawca był pozwanym. W rezultacie do zasiedzenia
własności przez wnioskodawcę nie doszło, wobec czego Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 30 października 2014 r. oddalił jego apelację.
Wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego, zaskarżając je w całości. W skardze, opartej na podstawie
naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), zarzucił błędną
wykładnię art. 336 k.c. w zw. z art. 172 k.c., a także art. 123 § 1 k.c. w zw. z art.
175 k.c. We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia
w całości oraz uchylenia także w całości postanowienia Sądu pierwszej instancji
i orzeczenia co do istoty sprawy zgodnie z żądaniem apelacji, ewentualnie
4
uchylenia zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego oraz postanowienia
Sądu pierwszej instancji w całości i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania oraz zasądzenia na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych. W odpowiedzi na skargę kasacyjną
uczestnik postępowania - Skarb Państwa reprezentowany przez Starostę N. wniósł
o uwzględnienie tej skargi i o zasądzenie od uczestnika M. S. na rzecz Skarbu
Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów postępowania
kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych
na podstawie art. 520 § 3 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut błędnej wykładni art. 336 k.c. w zw. z art. 172 k.c. skarżący uzasadnił
wadliwym, jego zdaniem, stanowiskiem Sądu Okręgowego, że posiadanie
nieruchomości wymaga wykonywania na niej prac fizycznych, podczas gdy fakt jej
posiadania może być także ujawniony przez inne czynności potwierdzające
faktyczne władztwo, takie jak wykonywanie pomiarów geodezyjnych, odwiertów
oraz prac planistycznych na obszarze, w skład którego wchodzi nieruchomość.
Te zaś prowadzone były od 1969 r., przy czym fakt, że nie wiadomo czy
wykonywano je bezpośrednio na działce 12530/3 nie jest istotny, skoro dotyczyły
całego terenu przeznaczonego pod inwestycję.
Jakkolwiek zgodzić się należy ze skarżącym, że art. 336 k.c., który nie
definiuje wprawdzie pojęcia posiadania, ale wskazuje, że jego istotą jest faktyczne
władanie rzeczą z określonym do niej nastawieniem, nie wprowadza konieczności
bezpośredniego oddziaływania na tę rzecz, nie oznacza to jednak, że wskazywane
przez niego działania dowodziły posiadania przez niego całego terenu planowanej
inwestycji już na etapie czynności rozpoznawczo-pomiarowych. Przyjmuje się
powszechnie, że posiadanie jest stanem faktycznym, który cechować się musi
rzeczywistą możliwością sprawowania władztwa w zakresie określonego prawa
podmiotowego i jednocześnie pewną trwałością tego stanu (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 marca 2008 r., IV CSK 529/07 i powołane w nim
orzecznictwo). W wypadku posiadania samoistnego konieczne jest dysponowanie
rzeczą w granicach uprawnień właściciela, przewidzianych w art. 140 k.c.
5
Posiadacz samoistny powinien więc według własnej woli móc używać rzecz,
czerpać z niej pożytki lub też nią zadysponować. Jednorazowe czynności
badawcze bądź miernicze tego rodzaju możliwości nie potwierdzają. Wskazują na
zainteresowanie się danym terenem i sprawdzanie jego przydatności do
zamierzonych inwestycji, nie zaś na objęcie go w całości w posiadanie
właścicielskie. Taki charakter posiadanie Skarbu Państwa uzyskało dopiero wtedy,
kiedy - na podstawie decyzji o lokalizacji inwestycji i pozwoleniu na budowę - objął
m. in. sporną działkę w celu wzniesienia na niej Domu […].
Uzasadniony natomiast okazał się zarzut błędnej wykładni art. 123 § 1 k.c.
w zw. z art. 175 k.c., który wnioskodawca wiąże z przypisaniem wniesionemu przez
ówczesnych właścicieli nieruchomości w 1992 r. powództwu o ustalenie, że prawo
własności spornej nieruchomości nie przeszło na Skarb Państwa na podstawie
przepisów ustawy o przejęciu majątku byłej Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej, mocy wywołania przerwy biegu zasiedzenia. Wprawdzie skarżący
niesłusznie uznaje za jedynie skuteczną podjętą przed sądem czynność zaczepną
właściciela wymierzoną przeciwko posiadaczowi i ukierunkowaną na pozbawienie
go posiadania, ponieważ treść art. 123 § 1 pkt 1 k.c., który z mocy art. 175 k.c. ma
odpowiednie zastosowanie do biegu zasiedzenia, nie uzasadnia ograniczenia
czynności podejmowanych przed sądem lub innym organem powołanym do
rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed
sądem polubownym jedynie do czynności przedsięwziętych bezpośrednio
w celu dochodzenia albo zaspokojenia roszczenia, a więc generalnie takich,
których celem jest odebranie nieruchomości posiadaczowi. Odpowiednie
stosowanie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. umożliwia właścicielowi osiągniecie skutku
przerywającego bieg zasiedzenia także w drodze podjęcia przed wskazanymi
w tym przepisie organami czynności zmierzających bezpośrednio do ustalenia albo
zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Jak podkreślono w orzecznictwie
Sądu Najwyższego (por. np. uchwały z dnia 27 maja 1992 r., III CZP 60/92 i z dnia
28 lipca 1992 r., III CZP 87/92, OSNC 1993/3/31; postanowienia z dnia 27 maja
2009 r., IV CSK 459/08; z dnia 6 kwietnia 2012 r., II CSK 395/11; z dnia 25 maja
2012 r., I CSK 474/11; z dnia 24 października 2012 r., III CSK 310/11 czy z dnia
31 stycznia 2013 r., II CSK 262/12, nie publ.), po zmianach przepisów kodeksu
6
cywilnego dokonanych w 1990 r. i wobec przyjętej w Konstytucji zasady
nienaruszalności prawa własności uzasadnione stało się przyjęcie interpretacji art.
175 k.c. w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 k.c., które zapewni należytą ochronę prawa
własności. W tym nurcie orzeczniczym za czynności skutecznie przerywające bieg
zasiedzenia uznano także działania mające na celu ustalenie prawa własności.
Oczywiste jest jednak, że chodzi o ustalenie prawa własności przysługującego
właścicielowi nieruchomości, nie zaś o ustalenie, że posiadaczowi prawo takie nie
przysługuje, ponieważ zasiedzenie opiera się na założeniu, że długotrwałe
posiadanie przez niewłaściciela uprawnia go do nabycia własności. Tym samym
ustalenie, że posiadacz nie jest właścicielem nie jest równoznaczne
ze stwierdzeniem przez właściwy organ, kto tym właścicielem jest, jakkolwiek nie
budzi wątpliwości, że kwestia własności podlega badaniu w toku procesu
o ustalenie negatywne. Art. 123 § 1 pkt 1 k.c. uzależnia wywołanie skutku w postaci
przerwy biegu przedawnienia, co za pośrednictwem art. 175 k.c. przenieść należy
na bieg terminu zasiedzenia, od podjęcia czynności bezpośrednio prowadzącej do
ustalenia prawa własności. Przedmiotem ustalenia musi być prawo właściciela
przeciwstawione bezprawnemu posiadaniu przez posiadacza. Zdatność powództwa
wytoczonego przez jednego ze współwłaścicieli spornej działki do przerwania
biegu zasiedzenia uzależniona była więc od treści zgłoszonego żądania, od tego
czy było ono ukierunkowane na potwierdzenie prawa własności powodów.
Ustalenie negatywne wskazujące, że posiadacz nie jest właścicielem nie spełnia
tego wymagania. Niemniej proces wszczęty w 1992 r. dotyczył skutków prawnych,
jakie w stanie własności działki 12530/3 spowodowała ustawa o przejęciu majątku
byłej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która w art. 1 ust. 1 przyznawała
Skarbowi Państwa prawo własności nieruchomości i ruchomości, które pozostawały
w dniu 24 sierpnia 1989 r. w samoistnym posiadaniu byłej Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej lub wyodrębnionych jednostek organizacyjnych podległych byłej
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w szczególności użytkowanych następnie
przez Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej. Artykuł 1 ust. 3 ustawy wyłączał
ten skutek w stosunku do nieruchomości i ruchomości stanowiących w dniu
24 sierpnia 1989 r. przedmiot własności osób, które zgłoszą i udowodnią swoje
prawa w trybie przewidzianym w art. 4, to znaczy dochodząc swoich roszczeń na
7
drodze sądowej na zasadach ogólnych. W takim wypadku, skoro wykazanie prawa
własności przez osobę trzecią było przesłanką wyłączającą nabycie prawa
własności przez Skarb Państwa, a obowiązek wykazania tego prawa ciążył na
osobie roszczącej sobie prawo do nieruchomości, oceny wymaga czy w tym
konkretnym wypadku, mimo sformułowania żądania ustalenia negatywnego,
postępowanie prowadzone na podstawie art. 4 ustawy o przejęciu majątku byłej
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej nie zawierało w sobie stwierdzenia prawa
własności dotychczasowego właściciela ze skutkiem wynikającym z art. 175 k.c.
w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 k.c. W związku z tym zaskarżone postanowienie
podlegało uchyleniu a sprawa przekazaniu do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu.
Orzeczenie o kosztach postepowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.
kc
jw