Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 298/15
POSTANOWIENIE
Dnia 29 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku A. M.
przy uczestnictwie J. W., B. B.-S. i A. F.-S.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki A. F.-S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 21 października 2014 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
A. M. wniosła o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego w W. z 3 grudnia
1982 r., II Ns …/82, stwierdzającego, że spadek po A. M. nabyły wnuki: S. B.-S. i J.
W. z d. M. po 1/2 części każde.
Postanowieniem z 4 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy w W. oddalił wniosek.
Sąd ten ustalił, że A.M. zmarła 6 sierpnia 1981 r. jako wdowa. Miała dwoje dzieci:
syna T., który zmarł 8 lipca 1967 r., pozostawiając córkę – J. W. oraz córkę D. B.-
S., która 21 stycznia 1982 r. złożyła przed notariuszem oświadczenie o odrzuceniu
spadku po swojej matce, wskazując, że do kręgu spadkobierców należeć będą jej
synowie B. B.-S. i S. B.-S.
W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po A. M. wszczętego
na wniosek S. B.-S., pełnomocnik uczestnika B. B.-S., jego ojciec K. B.-S., na
rozprawie 10 września 1982 r. oświadczył, że w imieniu syna odrzuca spadek po A.
M. Żaden z uczestników postępowania nie ujawnił wówczas, że B. B.-S. miał już
małoletnią córkę A. W tej sytuacji Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po A. M.
dziedziczą z mocy ustawy jej wnuki: S. B.-S. i J. W. z d. M. po 1/2 części.
Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku ze względu na wagę i skutki złożenia takiego oświadczenia musi być
pełnomocnictwem szczególnym i precyzyjnie określać treść oświadczenia, jakie ma
złożyć pełnomocnik w imieniu spadkobiercy. Sąd Rejonowy uznał, że
pełnomocnictwo udzielone 3 czerwca 1982 r. przez B. B.-S. ojcu K. B.-S. o treści:
„upoważniam mego ojca K. (...) do dokonywania wszelkich czynności prawnych
związanych z przypadającym na mnie spadkiem po A. M. z domu S.” było
pełnomocnictwem ogólnym i nie upoważniało do złożenia oświadczenia
o odrzuceniu spadku. Z zeznań uczestnika B. B.-S. złożonych w niniejszej sprawie
wynika niewątpliwie, że nie obejmował on świadomością upoważnienia
pełnomocnika do złożenia oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku.
Skoro pełnomocnictwo udzielone K. B.-S. nie zawierało wyraźnego
umocowania do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu B. B.-S., to
oświadczenie złożone przez K. B.-S. w imieniu syna było nieskuteczne. W tej
sytuacji nie ma zastosowania art. 931 § 1 k.c. w zw. z art. 1020 k.c., zgodnie z
którym udział spadkowy, jaki przypadał odrzucającemu spadek, przypada jego
3
dzieciom. Skoro B. B.-S. nie został skutecznie wyłączony od dziedziczenia po A.
M., to wnioskodawczyni nie jest jej spadkobierczynią, a zatem nie jest
zainteresowanym w rozumieniu art. 679 § 2 k.p.c. w uzyskaniu rozstrzygnięcia, o
które ubiega się w niniejszym postępowaniu. Brak legitymacji czynnej
wnioskodawczyni do zażądania zmiany postanowienia o stwierdzenie nabycia
spadku po A. M. zadecydował o oddaleniu wniosku. Z takim wnioskiem mógł
wystąpić B. B.-S., ale w terminie wskazanym w art. 679 § 1 zd. 2 k.p.c., gdyż był on
uczestnikiem postępowania spadkowego po babce. O odrzuceniu spadku w jego
imieniu dowiedział się jednak w 2003 r., a zatem już dawno upłynął okres jednego
roku, w ciągu którego mógł zabiegać o zmianę postanowienia spadkowego.
Postanowieniem z 21 października 2014 r. Sąd Okręgowy w W., w
uwzględnieniu apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego z 4
czerwca 2013 r., zmienił to postanowienie oraz postanowienie Sądu Rejonowego z
3 grudnia 1982 r., II Ns …/82 i stwierdził, że spadek po A. M. z d. S., zmarłej 6
sierpnia 1981 r., na mocy ustawy nabyły wnuki: J. W. z d. M. w 1/2 części, S. B.-S.
w 1/4 części oraz B. B.-S. w 1/4 części oraz stosownie orzekł o kosztach
postępowania.
Sąd Okręgowy uznał, że zaskarżone postanowienie podlega zmianie, choć
nie z przyczyn wskazanych przez skarżącą w apelacji. Sąd Okręgowy
zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i ich ocenę prawną,
z wyjątkiem poglądu o braku legitymacji czynnej wnioskodawczyni w niniejszej
sprawie. Zgodnie z art. 679 § 2 k.p.c. wniosek o wszczęcie postępowania o zmianę
postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku może zgłosić każdy zainteresowany.
Składając wniosek w niniejszej sprawie wnioskodawczyni swój interes prawny
wywodziła z tego, że wobec odrzucenia spadku przez B. B.-S. jako jego córka nie
została wezwana do udziału w sprawie jako uczestniczka postępowania
spadkowego. Po odrzuceniu spadku przez ojca byłaby bowiem spadkobierczynią
ustawową swojej prababci A. M. w udziale 1/4. W świetle tych okoliczności Sąd
Okręgowy uznał, że wnioskodawczyni miała interes prawny w żądaniu
przeprowadzenia postępowania o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia
spadku po A. M. i nie utraciła go w toku niniejszego postępowania; ważność i
skuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku na podstawie pełnomocnictwa
4
udzielonego przez B. B.-S. swojemu ojcu były w sprawie kwestią sporną, również w
toku postępowania apelacyjnego. W tej sytuacji wniosek skarżącej nie podlegał
oddaleniu na podstawie art. 679 k.p.c. z przyczyn wskazanych przez Sąd
Rejonowy, lecz w związku z jego rozpoznaniem i koniecznością ustalenia z urzędu
prawidłowego kręgu spadkobierców zmarłej A. M., konieczna okazała się zmiana
postanowienia spadkowego z 3 grudnia 1982 r. i stwierdzenie, jacy spadkobiercy
ustawowi, i w jakich udziałach nabyli spadek po A. M.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego
z 21 października 2014 r. uczestniczka A. F.-S. zarzuciła, że zostało ono wydane z
naruszeniem: - art. 679 § 2 k.p.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że w celu
skutecznego złożenia wniosku o zmianę prawomocnego postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku wystarczające jest subiektywne poczucie
posiadania interesu (bycie zainteresowanym) przez wnioskodawcę; - art. 670 k.p.c.
poprzez jego zastosowanie i badanie sprawy z urzędu co do istoty przy braku
legitymacji wnioskodawczyni do złożenia wniosku; - art. 679 § 1 k.p.c. w związku
z art. 670 k.p.c. poprzez ich zastosowanie i dokonanie zmiany prawomocnego
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z 3 grudnia 1982 r. przez
uwzględnienie w porządku dziedziczenia uczestnika B. B.-S., który był uczestnikiem
pierwszego postępowania i którego uprawnienie do żądania zmiany postanowienia
ograniczone jest terminem jednego roku oraz istnieniem podstawy, której nie mógł
powołać w pierwotnym postępowaniu.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy, z odwołaniem się do art. 670 i 677 k.p.c., trafnie stwierdził,
że sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. Jest on związany wnioskiem
jedynie co do osoby spadkodawcy, natomiast krąg spadkobierców oraz sposób
dziedziczenia przez nich ustala z urzędu.
W postanowieniu z 21 grudnia 2011 r., IV CSK 199/11 (nie publ.) Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że z prawomocnym postanowieniem stwierdzającym nabycie
spadku, mającym skutki materialnoprawne, wiąże się powaga rzeczy osądzonej
5
oraz domniemanie, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest
spadkobiercą (art. 1025 § 2 k.c.). W art. 679 k.p.c. ustawodawca przewidział
szczególny sposób zmiany takiego postanowienia, wyłączając w tym zakresie
możliwość wznowienia postępowania (art. 524 § 1 k.p.c.). Postępowanie
unormowane w art. 679 k.p.c., chociaż autonomiczne, ma charakter
„wznowieniowy”. Uwidacznia się on w szczególności w tym, że zainteresowany,
który był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, powinien
wykazać - jak przy wznowieniu - szczególne przesłanki swego żądania, czyli
podstawę, której nie mógł powołać w poprzednim postępowaniu oraz zachowanie
rocznego terminu, który biegnie od chwili, w której uzyskał możliwość powołania
się na nią.
Wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku mogą
zgłosić wszyscy zainteresowani (art. 679 § 2 k.p.c.). Artykuł 679 § 1 k.p.c. poważnie
ogranicza jednak uprawnienia do wystąpienia z takim wnioskiem w stosunku do
osób uczestniczących w pierwszym postępowaniu spadkowym. Ograniczenia
dotyczące tego kręgu zainteresowanych polegają na wyłączeniu uprawnienia do
zgłaszania, jako podstawy żądania zmiany postanowienia, twierdzeń i wniosków
dowodowych, które mogły być, a nie zostały, zgłoszone w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku. Celem ograniczenia jest to, by uczestnik
poprzedniego postępowania nie mógł się domagać zmiany postanowienia na
podstawie, którą mógł poprzednio powołać. Ograniczenie to traktuje się jako
prekluzję uprawnienia. Jest ono podyktowane potrzebą ochrony stabilności
stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem porządku dziedziczenia. Z tego też
względu oraz z uwagi na wyjątkowy charakter uregulowania zawartego w art. 679
k.p.c., przepis podlega wykładni ścisłej, gdyż dopuszczenie możliwości zmiany
prawomocnego postanowienia powinno być ograniczone (por. bogate orzecznictwo
zacytowane w motywach postanowienia Sądu Najwyższego z 21 grudnia 2011 r.,
IV CSK 199/11).
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (por. postanowienie
z 11 października 2013 r., I CSK 6/13, nie publ. oraz liczne orzeczenia przytoczone
w jego motywach), ograniczenie terminem przewidzianym w art. 679 § 1 zd. drugie
k.p.c. dla wystąpienia o zmianę prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu
6
nabycia spadku dotyczy nie tylko uczestników tego postępowania, ale również ich
następców prawnych. Ograniczenie terminem określonym w art. 679 § 1 zd. drugie
k.p.c. w stosunku do następcy prawnego uczestnika pierwszego postępowania
spadkowego nie ma jednak zastosowania wtedy, gdy legitymację do występowania
w sprawie o zmianę prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
wywodzi on nie z tego, że jest następcą prawnym któregoś z uczestników
zakończonego prawomocnie postępowania, lecz z tego, że jako powołany do
spadku powinien brać udział w pierwszym postępowaniu o stwierdzenie jego
nabycia.
W taki właśnie sposób wnioskodawczyni tłumaczyła swoją legitymację do
wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po A. M. Powyższe nie
oznacza jednak, że każda osoba twierdząca, iż jako powołana do spadku powinna
brać udział w prawomocnie zakończonym postępowaniu o jego stwierdzenie, może
doprowadzić do zmiany takiego postanowienia spadkowego, niezależnie od tego,
czy okoliczności ustalone w postępowaniu zainicjowanym jej wnioskiem potwierdzą,
że rzeczywiście - jako powołana do spadku - powinna uczestniczyć w poprzednim
postępowaniu.
Legitymacja do zainicjowania postępowania nieprocesowego wszczynanego
tylko na wniosek jest jedną z przesłanek materialnoprawnych rozstrzygnięcia,
o wydanie którego zabiega osoba inicjująca postępowanie. Sprawy, o których
mowa w art. 679 § 1 k.p.c. są wszczynane na wniosek i podlegają, zgodnie
z art. 669 k.p.c., rozpoznaniu na rozprawie. Tylko oczywisty brak uprawnienia
wnioskodawcy do złożenia wniosku inicjującego postępowanie nieprocesowe
usprawiedliwia jego oddalenie na posiedzeniu niejawnym, stosownie do art. 514 § 2
k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2015 r., III CSK 140/14,
nie publ.). W innych przypadkach w sprawach zainicjowanych takimi wnioskami sąd
musi w pierwszej kolejności zbadać legitymację osoby, która wystąpiła o zmianę
postanowienia spadkowego do zainicjowania postępowania w takiej sprawie.
Wniosek podlega oddaleniu po pierwsze wtedy, gdy okaże się, że podchodzi od
osoby nielegitymowanej do jego złożenia, a po drugie wtedy, gdy legitymowana do
jego złożenia osoba nie przeprowadziła dowodu, że spadek w całości lub części
nabyła inna osoba niż wskazana w postanowieniu, a zatem gdy postanowienie
7
spadkowe jest zgodne z prawem.
Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, wnioskodawczyni nie wykazała, żeby
przysługiwała jej legitymacja do ubiegania się o zmianę postanowienia
stwierdzającego spadek po A. M. Sąd ten, tak samo jak i Sąd Rejonowy, za
nieskuteczne uznał oświadczenie złożone przez pełnomocnika ojca
wnioskodawczyni – B.B.-S. o odrzuceniu spadku po babce A. M., a tylko skuteczne
złożenie takiego oświadczenia uaktualniało zainteresowanie wnioskodawczyni jako
zstępnej B. B.-S. w sprawie spadkowej po A. M. W apelacji od postanowienia Sądu
Rejonowego z 4 czerwca 2013 r. wnioskodawczyni nie podniosła skutecznych
zarzutów przeciwko stanowisku Sądu Rejonowego, że oświadczenie o odrzuceniu
spadku może być wprawdzie złożone przez pełnomocnika ale wymaga ono
pełnomocnictwa szczególnego, a takim pełnomocnictwem nie legitymował się
ojciec działający w sprawie spadkowej za B. B.-S. Sąd Okręgowy zakwestionował
też możliwość potwierdzenia przez B. B.-S. czynności jego pełnomocnika
polegającej na złożeniu oświadczenia o odrzuceniu spadku po A. M. Te
okoliczności sprawiają, że status zainteresowanego w sprawie spadkowej po A. M.
w czasie, gdy toczyło się to postępowanie miał ojciec wnioskodawczyni.
Ma wprawdzie rację Sąd Okręgowy, o ile wskazuje, że kwestia skuteczności
oświadczenia B. B.-S. o odrzuceniu spadku po A. M. okazała się sporna. Oznacza
to, że wnioskodawczyni mogłaby być dopuszczona do udziału w toczącym się w
1982 r. postępowaniu ze względu na potrzebę wiążącego rozstrzygnięcia, czy jej
ojciec skutecznie odrzucił spadek. Konsekwentnie mogłaby wówczas zabiegać o
uznanie jej za spadkobiercę A. M. w związku ze skutecznym odrzuceniem spadku
po tej osobie przez ojca powołanego do dziedziczenia w wyżej kolejności, i tylko ta
okoliczność mogła uzasadniać przypisanie wnioskodawczyni statusu
zainteresowanej w sprawie. Nie sposób jednak przyjąć, że mogłaby być
zainteresowana w tym postępowaniu, gdyby jej intencją było zabieganie o
stwierdzenie spadku na rzecz ojca, gdyby kwestia nieskutecznego odrzucenia
przez niego spadku miała być bezsporna.
Powyższe nie oznacza, że po wydaniu prawomocnego postanowienia
spadkowego, wnioskodawczyni może doprowadzić do zmiany tego postanowienia
8
na korzyść ojca, który jako uczestnik postępowania spadkowego nie składał w nim
środków zaskarżenia i nie złożył wniosku, o jakim mowa w art. 679 § 1 k.p.c. Nie
można zapominać, że sytuacja, w jakiej strony znajdują się obecnie istotnie różni
się od tej, z którą one same i prowadzące to postępowanie sądy miały do czynienia
w 1982 r. Wówczas sąd miał obowiązek z urzędu prawidłowo określić krąg
spadkobierców A. M., o ile tylko wniosek o stwierdzenie nabycia spadku lub zwykły
środek zaskarżenia (wówczas rewizję) od postanowienia wydanego w sprawie
złożyłaby legitymowana osoba. Od 1982 r. w obrocie prawnym funkcjonuje
prawomocne postanowienie stwierdzające nabycie spadku po A. M., a to
postanowienie może być wzruszone tylko na zasadach określonych w art. 679
k.p.c. Zaakceptowanie stanowiska Sądu Okręgowego, że w postępowaniu
wszczętym na podstawie tego przepisu z inicjatywy osoby, która - jak się okazuje -
bezpodstawnie uważa się za powołaną do dziedziczenia i tym tłumaczy swoją
legitymację w sprawie, może dojść do zmiany postanowienia spadkowego na
korzyść uczestnika, który brał udział w prawomocnie zakończonym postępowaniu
spadkowym, nie składał w nim dostępnych mu wówczas zwyczajnych środków
zaskarżenia i nie złożył w terminie określonym w art. 679 § 1 k.p.c. wniosku o
zmianę postanowienia spadkowego, prowadziłoby do obchodzenia tego przepisu.
Trzeba przypomnieć, że postępowanie przewidziane w art. 679 k.p.c.
nie służy naprawieniu błędów sądu ani stron w postępowaniu spadkowym,
a przewidziany w art. 670 k.p.c. obowiązek badania z urzędu, kto jest
spadkobiercą, powstaje wtedy, gdy wniosek o zmianę postanowienia spadkowego
składa ten, kto może wykazać swoje zainteresowanie w sprawie.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108
§ 2 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
eb