Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 522/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa "M. P." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
przeciwko E. – W. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w W.,
E. – W. C. Spółce Akcyjnej w W., A. R., A. R. – M. i H. R.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej Kw :[…],[…]
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 14 lutego 2014 r.
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz E. – W. spółki z o.o. w W. i E. – W. C.
S.A. w W. od powódki kwotę 3600,- (trzy tysiące sześćset) złotych
tytułem zwrotu kosztów za instancję kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w S. oddalił apelację od wyroku
Sądu Rejonowego w S., którym zostało oddalone powództwo M. P. spółki z o.o. w
S. o uzgodnienie treści wymienionych ksiąg wieczystych z rzeczywistym stanem
3
prawnym poprzez wykreślenie z działu III każdej z tych ksiąg wpisu prawa
dzierżawy na rzecz E. – W. spółki z o.o. w W.
Sąd drugiej instancji, przyjmując za własne ustalenia faktyczne dokonane
przez Sąd Rejonowy ustalił, że w dziale III trzech ksiąg wieczystych stanowiących
własność A. R. syna S. i w dziale III siedmiu ksiąg wieczystych stanowiących
własność A. R. syna A. ujawnione są umowy dzierżawy nieruchomości na rzecz E.
– W. spółki z o.o. w W.
W. P. spółka z o.o., zawarła w dniu 27 grudnia 2002 r. z właścicielami
nieruchomości objętych powyższymi księgami wieczystymi umowy, na podstawie
których uzyskała prawo do korzystania z nieruchomości, obejmujące uprawnienia
do zaprojektowania, wybudowania i eksploatacji farmy wiatrowej i w 2006 r.
przeniosła wszystkie prawa i obowiązki na rzecz spółki M. spółka z o.o. w S. Spółka
ta złożyła wnioski o wpis umów w dziale III ksiąg objętych pozwem, które zostały w
części uwzględnione i są w toku z uwagi na ich zaskarżenie. A. R., syn S., w dniu
28 lutego 2008 r. złożył spółce W. oświadczenie o wypowiedzeniu umowy, którego
skuteczność prawna jest sporna.
W dniu 21 marca 2008 r. właściciele nieruchomości, dla których są
prowadzone księgi wieczyste objęte pozwem, zawarli z E. – W. spółką z o.o. w W.
po dwie umowy nienazwane, określone jako umowy dzierżawy, zmienione
aneksami z dnia 19 maja 2008 r. a ich przedmiotem było udzielenie zezwolenia na
wybudowanie i eksploatację elektrowni wiatrowych wraz z oprzyrządowaniem i
urządzeniami dodatkowymi oraz niezbędną infrastrukturą, a także pobieranie z
tego tytułu pożytków cywilnych. Strony postanowiły, że lokalizacja elektrowni
zostanie określona po uprawomocnieniu się decyzji o pozwoleniu na budowę, oraz
ustaliły czas trwania umów na trzydzieści lat, wysokość i termin płatności czynszu,
jak również warunki ich wypowiedzenia. W dniu 31 grudnia 2008 r. spółka E. – W.
C. S.A. w W. nabyła prawa i obowiązki wynikające z tych umów. Oświadczenie
właścicieli nieruchomości o wypowiedzeniu umów z dnia 8 grudnia 2010 r. zostało
uznane przez Sąd Okręgowy w S. za bezskuteczne, a ich powództwo o
uzgodnienie treści ksiąg wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym
prawomocnie oddalone wyrokiem z dnia 6 lipca 2012 r. sygn. […]. Do daty
4
orzekania przez Sąd Rejonowy w niniejszej sprawie nie została dokonana w
działach III przedmiotowych ksiąg wieczystych zmiana podmiotu uprawnionego
poprzez wpis E. – W. C. S.A. w W.
W ocenie Sądu Okręgowego powódka nie ma legitymacji czynnej do
wystąpienia z powództwem o uzgodnienie treści wskazanych ksiąg wieczystych
poprzez wykreślenie z działu III wpisu prawa dzierżawy na rzecz E. – W. spółki z
o.o. w W. Podzielając stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia
15 marca 2006 r., III CZP 106/05 (OSNC z 2006 r., nr 10, poz. 160) oraz w wyroku
z dnia 19 listopada 2004 r., II CK 152/04 I (nie publ.) wskazał, że powództwo to
może wytoczyć tylko osoba uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w
księdze wieczystej. Zdaniem Sądu drugiej instancji, art. 6261
§ 2 k.p.c.
samodzielnie i wyczerpująco określa krąg uczestników postępowania
wieczystoksięgowego, zaś art. 6262
§ 5 k.p.c. wskazuje osoby wyłącznie
uprawnione do złożenia wniosku o dokonanie wpisu do księgi wieczystej, natomiast
powódka nie należy do żadnej kategorii osób wymienionych w tych przepisach.
Podkreślił również, że ścisła korelacja powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h.
z treścią ujawnionych w księdze wieczystej wpisów powoduje konieczność
uwzględnienia zmian ujawnionych w księgach wieczystych w trakcie prowadzonego
postępowania w postaci wpisów jako uprawnionej E. – W. C. S.A. w W. Sąd
Okręgowy podzielił także wszystkie przytoczone przez Sąd Rejonowy argumenty
świadczące o braku podstaw do uwzględnienia powództwa.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach powódka zarzuciła
naruszenie przez błędną wykładnię art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 6262
§ 5 k.p.c.,
art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 1 ust. 1 u.k.w.h., art. 3 u.k.w.h., art. 16 ust. 1 i 2
u.k.w.h. i art. 35 ust. 1 u.k.w.h. oraz art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafny jest zarzut naruszenia art. 328 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c.
Pewna lakoniczność uzasadnienia sama przez się nie jest równoznaczna
z naruszeniem wskazanych przepisów skoro uzasadnienie zawiera wymagane
elementy i pozwala na poddanie zaskarżonego wyroku kontroli kasacyjnej z punktu
widzenia zarzutów ujętych w skardze w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
5
Rozbieżność stanowisk dotyczących wykładni zagadnienia zakresu
podmiotowego legitymacji procesowej do wytoczenia powództwa o usunięcie
niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) została usunięta
uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia15 marca 2006 r.,
III CZP 106/05 (OSNC z 2006 r., nr 10, poz. 160) i uchwałą z dnia10 maja 2006 r.,
III CZP 31/06 ( Biul. SN z 2006 r., nr 5 poz. 7, Prok. i Pr. – wkł. z 2006 r., nr 11, poz.
38, M. Prawn. z 2006 r., nr 22, poz. 1214), w których przyjęto, że zważywszy na
konstrukcyjne powiązanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z wpisem do księgi,
powództwo z art. 10 u.k.w.h. może wytoczyć tylko osoba uprawniona do złożenia
wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. Podkreślono również, że analiza
tego przepisu prowadzi do wniosku, iż zawarty w nim zwrot dotyczący możności
żądania usunięcia niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej
przez osobę, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest
dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia albo ograniczenia, oznacza prawo
obrazujące stan prawny nieruchomości w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc
także roszczenia przewidziane w art. 16 u.k.w.h. W konsekwencji Sąd Najwyższy
przyjął, że te same osoby, które mogą złożyć wniosek o dokonanie wpisu (art. 6262
§ 5 k.p.c.) są legitymowane do wytoczenia powództwa w oparciu o art. 10 u.k.w.h.
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszym składzie podziela ten
pogląd przyjmując, że ma on zastosowanie również do praw osobistych, które
mogą być ujawnione w księdze wieczystej na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 1 u.k.w.h.
Aczkolwiek prawa te odnoszą się do sytuacji prawnej właściciela a nie
nieruchomości, to przyznanie przez ustawodawcę uprawnienia do ich ujawnienia
skłania do przyjęcia, że są także objęte pojęciem „ prawo”, o którym mowa w art. 10
u.k.w.h. Przez ujawnienie prawo osobiste uzyskuje skuteczność względem praw
nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu (art. 17 u.k.w.h.), jak również
pierwszeństwo w stosunku do praw ujawnionych później w księdze wieczystej (art.
20 ust. 1 w zw. z art. 11 u.k.w.h., art. 250 k.c.), przy czym decydująca jest chwila
wpisu, a nie powstania prawa. O ile więc brak wpisu prawa osobistego do działu III
księgi wieczystej lub wpisanie kilku praw osobistych nie prowadzi do niezgodności,
6
o której mowa w art. 10 u.k.w.h., o tyle zmiana treści tego prawa lub wpisanie
nieistniejącego prawa osobistego taką niezgodność powoduje.
Żądanie pozwu dotyczy wykreślenia prawa osobistego – umowy
nienazwanej zbliżonej do umowy dzierżawy z tego względu, że w ocenie
skarżącego jest to prawo nieistniejące w formie prawnej określonej w art. 16 ust.1
pkt 1 u.k.w.h. i w razie uwzględnienia powództwa wpisane prawo osobiste powoda
uzyska pierwszeństwo. Przy ocenie legitymacji czynnej powódki bez znaczenia
pozostaje zasadność twierdzeń dotyczących istnienia podstawy wpisu prawa
osobistego na rzecz E. – W. spółki z o.o. w W. lub E. – W. S.A. C. w W., istotne jest
bowiem, czy posiada ona prawo podmiotowe podlegające ochronie oraz
uprawnienie do wytoczenia powództwa. Wykreślenie prawa osobistego
ujawnionego wcześniej, z mocy ustawy powoduje skutek w postaci uzyskania
prawa pierwszeństwa przez prawo osobiste wpisane później, a więc osoba trzecia
uzyskująca wskutek wykreślenia prawa osobistego ujawnionego wcześniej wpis
prawa osobistego z pierwszeństwem, jest w rozumieniu art. 6262
§ 5 k.p.c. osobą,
na rzecz której wpis ma nastąpić. W konsekwencji osoba trzecia, której przysługuje
prawo osobiste ujawnione w księdze wieczystej, ma legitymację czynną do
wytoczenia powództwa z art. 10 u.k.w.h. o wykreślenie prawa osobistego
wyprzedzającego w pierwszeństwie jej prawo; powódce przysługuje zatem
legitymacja czynna we wniesieniu przedmiotowego powództwa.
Słuszność zarzutu naruszenia art. 10 u.k.w.h. w zw. z art. 6262
§ 5 k.p.c. nie
przesądza jednak o zasadności skargi kasacyjnej, uwzględnienie bowiem
powództwa możliwe byłoby jedynie w wypadku wykazania przez skarżącą,
że istnieje podstawa do wykreślenia z działów III wymienionych ksiąg wieczystych
wpisu umowy nazwanej umową dzierżawy.
Zarzucając naruszenie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 1 ust. 1 u.k.w.h., art.
3 u.k.w.h., art. 16 ust. 1 i 2 u.k.w.h. i art. 35 ust. 1 u.k.w.h. skarżąca wywodzi, że na
rzecz E. – W. zostało wpisane prawo osobiste w postaci prawa dzierżawy podczas
gdy jest to inne prawo z uwagi na charakter prawny umów zawartych
z właścicielami nieruchomości.
7
Sądy obu instancji dokonały oceny, że umowy zawarte przez E. – W. spółkę
z o.o. z właścicielami nieruchomości nie są stricte umowami dzierżawy a umowami
nienazwanymi do nich zbliżonymi, do których mają odpowiednie zastosowanie
przepisy dotyczące umowy dzierżawy. Są to umowy, które nie sprzeciwiają się
ustawie, naturze stosunku prawnego i zasadom współżycia społecznego, a więc są
ważne i obowiązujące. Kwestią jest zatem, czy spełniają one ustawowe warunki do
ujawnienia ich w księdze wieczystej, przewidziane w art. 16 u.k.w.h., który pozwala
na ujawnienie umowy dzierżawy. Nie ma sporu w doktrynie co do tego, że
ujawnienie w księdze wieczystej prawa osobistego prowadzi do rozszerzenia
skuteczności względnych uprawnień uprawnionego przez zbliżenie ich skutków
prawnych do praw rzeczowych (art. 17, 20 u.k.w.h.). Następuje więc swoiste
„urzeczowienie” ujawnionego prawa, co wyklucza rozszerzającą wykładnię art. 16
u.k.w.h. Istotne znaczenie przypisać należy postanowieniom umownym
określającym treść i zakres obowiązków stron oraz ocenie, czy powstał stosunek
zobowiązaniowy, który odpowiada treścią umowie dzierżawy, mimo niektórych
elementów różniących tę umowę od umowy dzierżawy uregulowanej przepisami
kodeksu cywilnego. Skarżący czyniąc ogólne wywody w aspekcie dopuszczalności
wpisania prawa osobistego, które rzeczywiście nie istnieje, nie zakwestionował
skutecznie oceny charakteru prawnego umowy. Zarówno w doktrynie, jak i w
orzecznictwie dominuje stanowisko zarówno o dopuszczalności dokonania
ujawnienia praw z umów mieszanych, zbliżonych do umów dzierżawy, jak i
warunkowych umów dzierżawy. Podkreśla się potrzebę kreowania, w granicach
zasady swobody umów, nowych stosunków prawnych obok stosunków prawnych
stypizowanych w kodeksie cywilnym. Dotyczy to także konstruowania umów
dających stronie prawo do korzystania z gruntu przez postawienie farmy wiatrowej,
jej eksploatacji i uzyskiwania dochodu ze sprzedawanej energii elektrycznej,
natomiast nie zawierającej uprawnienia do pobierania pożytków w rozumieniu
przepisów kodeksu cywilnego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r., II
CSK 230/12, nie publ.). Podstawowa różnica w stosunku do uregulowanej w
kodeksie cywilnym umowy dzierżawy, podkreślona przez Sąd Najwyższy w
wyrokach z dnia 5 października 2012 r., IV CSK 244/12, OSNC 2013, nr 5, poz. 64
i z dnia 29 kwietnia 2015 r. IV CSK 529/14 oraz IV CSK 527/14, nie publ., polega
8
na tym, że bezpośrednim źródłem pożytku nie jest korzystanie z oddanego we
władanie gruntu, lecz przetwarzanie energii powietrznej (wiatrowej) w elektryczną.
Grunt „dzierżawiony” jest więc tu niezbędny tylko do posadowienia turbin
wiatrowych, a więc możność władania nim ma dla „dzierżawcy” znaczenie
pośrednie. Różnica w tej mierze jest niewątpliwym novum, w porównaniu do umowy
dzierżawy w rozumieniu kodeksu cywilnego. Kwalifikacja prawna umowy pozostaje
w zakresie kognicji sądu wieczystoksięgowego, stąd argumenty odnoszące się
zarówno do nazwy tej umowy, jak i do stanowiska procesowego uczestnika
pozostają bez znaczenia dla rozstrzygnięcia. W rezultacie, skoro istnieje stosunek
zobowiązaniowy, który spełnia warunki do zakwalifikowania go jako podlegającego
ujawnieniu w dziale III księgi wieczystej na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 1 u.k.w.h.
rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego nie narusza wymienionych w skardze przepisów
prawa materialnego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.,
o kosztach rozstrzygając zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 i 398 21
k.p.c. oraz § 6 pkt 7 oraz § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. z 2013 r.,
poz. 490).