Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 16 czerwca 2016 r.

Sąd Okręgowy w Tarnowie – Wydział I Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 czerwca 2016 r. w Tarnowie

na rozprawie

sprawy z wniosku D. K.

przy uczestnictwie J. K., I. K., H. M., M. S. i M. I.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji wnioskodawczyni D. K. i uczestniczki I. K.

od postanowienia Sądu Rejonowego w Bochni

z dnia 9 listopada 2015 r., sygn. akt I Ns 460/15

postanawia:

oddalić apelację.

Sygn. akt I Ca 128/16

Uzasadnienie postanowienia Sądu Okręgowego w Tarnowie
z dnia 16 czerwca 2016 roku .

Wnioskodawczyni D. K. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po:

- P. K., zmarłym w dniu 17 marca 1978 roku, ostatnio stale zamieszkałym w T.,

- A. K. (1), zmarłej w dniu 31 sierpnia 2000 roku, ostatnio stale zamieszkałej w T..

W uzasadnieniu wniosku , wnioskodawczyni podała, iż wraz z uczestnikami jest spadkobierczynią ustawową wymienionych wyżej spadkodawców. Twierdziła też, że w skład spadku wchodzą nieruchomości położone w T.
o powierzchni ponad 2 ha , stanowiące gospodarstwo rolne .

Uczestnicy wnieśli o uwzględnienie wniosku.

Postanowieniem z dnia 9 listopada 2015 roku ( sygn. akt I Ns 460/15 ) Sąd Rejonowy w Bochni :

- stwierdził , że spadek po P. K., synu S. i K., zmarłym
w dniu 17 marca 1978 roku w K., ostatnio stale zamieszkałym w T., nabyły na podstawie ustawy wprost dzieci: A. K. (2), M. S., J. K., E. S. i S. K. – po 1/5 części spadku , a wchodzący
w skład spadku po P. K. udział w gospodarstwie rolnym dziedziczą na podstawie ustawy wprost dzieci: A. K. (2), M. S. i S. K. – po 1/3 części spadku;

- stwierdził , że spadek po A. K. (1), córce J. i M., zmarłej
w dniu 31 sierpnia 2000 roku w K., ostatnio stale zamieszkałej w T., nabyły na podstawie ustawy wprost dzieci: A. K. (2), M. S., J. K.
i E. S. – po 1/4 części spadku wraz z wchodzącym w skład spadku udziałem w gospodarstwie rolnym.

Wydając tej treści orzeczenie Sąd Rejonowy poczynił następujące ustalenia faktyczne :

P. K. zmarł w dniu 17 marca 1978 roku w K., ostatnio stale przed śmiercią zamieszkiwał w T..

A. K. (1), zmarła w dniu 31 sierpnia 2000 roku w K., ostatnio stale zamieszkiwała w T..

Spadkodawcy P. K. i A. K. (1) zawarli związek małżeński, który został rozwiązany przez rozwód. Z małżeństwa tego mieli pięcioro dzieci:

- A. K. (2), który zmarł 8 marca 2007 roku, pozostawiając żonę I. K. i córki: D. K. oraz H. M.,

- S. K., który zmarł 28 grudnia 1985 roku jako kawaler, bezdzietnie,

- E. S., która zmarła 24 kwietnia 2015 roku, jako rozwiedziona, pozostawiając jedno dziecko, a mianowicie M. O.,

- J. K.,

- M. S..

Dzieci pozamałżeńskich ani przysposobionych spadkodawcy nie mieli .

Spadkodawcy nie sporządzali testamentów. Inne postępowania spadkowe po spadkodawcach dotychczas nie toczyły się. Nie został sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia. Nikt nie zrzekał się dziedziczenia, ani nie składał oświadczeń w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku. Nikt nie został uznany za niegodnego dziedziczenia.

Spadkodawcy zmarli jako osoby w stanie wolnym, gdyż po rozwiązaniu ich małżeństwa, żadne z nich nie zawarło nowego.

P. K. i A. K. (1) byli współwłaścicielami nieruchomości rolnych, tworzących gospodarstwo rolne o powierzchni 2,43 ha, położonej
w T., składające się z działek : nr (...).

W dacie śmierci spadkodawcy P. K. , tj. w marcu 1978 roku :

- w przedmiotowym gospodarstwie rolnym pracowali: była żona spadkodawcy A. K. (1) i syn zmarłego S. K.;

- syn spadkodawcy A. K. (2) pracował w gospodarstwie rolnym swych teściów, położonym w P. o powierzchni ponad 3 ha,

- córka spadkodawcy M. S. wspólnie ze swym mężem pracowała w gospodarstwie rolnym swym teściów o powierzchni 1 ha;

- córka E. S. nie pracowała stale w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym ani nie miała przygotowania rolniczego; pracowała jako kelnerka w K.;

- syn J. K. nie pracował stale w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym ani nie miał przygotowania rolniczego; pracował jako kucharz
w K.;

W dacie śmierci A. K. (1) , tj. w sierpniu 2000 roku :

- syn spadkodawczyni A. K. (2) prowadził nadal gospodarstwo rolne położone w P. o powierzchni ponad 3 ha,

- córka spadkodawcy M. S. wspólnie ze swym mężem prowadziła gospodarstwo rolne po teściach o powierzchni 1 ha;

- córka spadkodawczyni E. S. była inwalidą II grupy;

- syn J. K. nie pracował zawodowo (od 1983 roku ), nie pracował stale w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym ani nie miał przygotowania rolniczego; Ukończył wówczas ponad 60 lat i z uwagi na stan swego zdrowia był osobą niezdolną do pracy.

W takim stanie faktycznym sprawy Sąd I instancji na wstępie podał , iż powołanie do spadku wynikać może albo z ustawy albo z testamentu (art. 926 § 1 k.c.). Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter deklaratoryjny, gdyż stwierdza jedynie kto nabył prawo do dziedziczenia praw spadkowych i to zarówno w odniesieniu do części ogólnej spadku, jak też gospodarstwa rolnego.
O takim charakterze tego postanowienia przesądza treść art. 924 k.c. i 925 k.c., które stanowią, że spadek otwiera się w chwili śmierci spadkodawcy, zaś spadkodawca nabywa spadek właśnie w tej dacie. Stąd też rozpoznając sprawy spadkowe Sąd stosuje przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Dalej Sąd I instancji wskazał , iż dziedziczenie ustawowe co do całości spadku zachodzi wtedy, gdy spadkodawca w ogóle nie sporządził testamentu lub testament skutecznie odwołał, gdy spo­rządzony testament jest nieważny albo gdy ważny testament nie zawiera powołania spadkobiercy, tzn. gdy rozrządzenie testamentowe obejmuje jedynie zapisy i polecenia lub dyspozycje co do wydziedziczenia, chyba że zachodzi wypadek przewidziany w art. 961 k.c. Dziedziczenie ustawowe zachodzi również wtedy, gdy żadna z osób powo­łanych w testamencie nie dożyła chwili otwarcia spadku bądź gdy powołana w testamencie osoba prawna przestała przed otwarciem spadku istnieć. Wreszcie dziedziczenie ustawowe zachodzi wtedy, gdy żadna z powołanych przez spadkodawcę osób nie chce dziedziczyć (odrzucenie spadku — art. 1020 k.c.) lub nie może być spadkobiercą (a więc w wypadku: niegodności, o czym mowa w art. 928 k.c., utraty zdolności dziedziczenia na podstawie przepisu szcze­gólnego, itd.).

Ponieważ w niniejszej sprawie spadkodawcy nie pozostawili testamentów, to ich następcy prawni powinni zostać określeni zgodnie z przepisami regulującymi dziedziczenie ustawowe.

Spadkodawcy w chwili śmierci byli osobami rozwiedzionymi i pozostawili po sobie kilkoro dzieci, toteż zgodnie z dyspozycją art. 931 § 1 k.c. do dziedziczenia
w pierwszej kolejności powołane były z ustawy wyłącznie dzieci , które dziedziczą spadek w częściach równych. Tak więc po spadkodawcy P. K. dziedziczyły w częściach równych wszystkie dzieci spadkodawcy, a to : A. K. (2), M. S., J. K., E. S. i S. K. - po 1/5 części. Wymienione osoby nabyły spadek z mocy ustawy wprost , skoro żaden ze spadkobierców P. K. nie składał oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie było wśród kręgu uczestników osób nie posiadających zdolności do czynności prawnych , czy też osób co do których istniała podstawa do całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Z uwagi na regulację szczególną dotyczącą dziedziczenia gospodarstwa rolnego , Sąd I instancji zwrócił uwagę , iż odrębnego rozstrzygnięcia wymagało , którzy spadkobiercy ustawowi są uprawnieni do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Sąd I instancji przytoczył przepis art. 1059 k.c. (w wersji obowiązującej
w dacie śmierci spadkodawcy) , który stanowił , iż dzieci spadkodawcy dziedziczyły gospodarstwo rolne, jeżeli:

1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie, albo

2) w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3) w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5) w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Uwzględniając powyższą regulację oraz poczynione w sprawie ustalenia faktyczne , Sąd I instancji stwierdził , iż spośród spadkobierców ustawowych P. K. , tylko trójka spadkobierców spełnia wymagane do dziedziczenia gospodarstwa rolnego przesłanki . I tak przesłanki te spełniają :

- S. K., który pracował w gospodarstwie wchodzącym w skład spadku ,

- A. K. (2) i M. S., którzy pracowali w gospodarstwach rolnych rodziców swych małżonków.

Pozostałe dzieci spadkodawcy pracowały poza rolnictwem, osoby te również nie miały kwalifikacji rolniczych w postaci ukończenia szkoły rolniczej, nie były to również osoby niezdolne do pracy (inwalidzi I lub II grupy).

Z kolei spadkodawczyni A. K. (1) pozostawiła po sobie czworo dzieci: A. K. (2), M. S., J. K. i E. S. i te osoby - stosownie do treści przepisu art. 931 § 1 k.c. - dziedziczyły po niej spadek na podstawie ustawy wprost w częściach równych .

Sąd I instancji podniósł , iż w dacie śmierci spadkodawczyni A. K. (1) również obowiązywały przepisy szczególne dotyczące dziedziczenia gospodarstwa rolnego . Obowiązujący wówczas przepis art. 1059 k.c. stanowił , iż należące do spadku gospodarstwo rolne dziedziczą tylko ci spadkobiercy, którzy w chwili otwarcia spadku (w dacie śmierci spadkodawcy) odpowiadają choćby jednemu
z następujących warunków:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej,

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej,

3) są małoletni (poniżej 18 lat) bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół,

4) są trwale niezdolni do pracy.

Jednocześnie Sąd I instancji wyjaśnił , iż za osobę mającą przygotowanie do prowadzenia gospodarstwa rolnego uważa się osobę, która spełnia jeden
z następujących warunków:

1) ukończyła zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończyła szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskała przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego, prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

Nawiązując do tych przesłanek , Sąd I instancji przyjął , iż w dacie śmierci spadkodawczyni dwoje z jej dzieci, a mianowicie A. K. (2) i M. S. spełniało kryteria do dziedziczenia udziału w gospodarstwie rolnym z uwagi na prowadzenie własnych gospodarstw rolnych. Pozostałe jej żyjące dzieci nie pracowały stale przy produkcji rolnej, ale były osobami trwale niezdolnymi do pracy , tj. E. K. miała przyznaną drugą grupę inwalidztwa, zaś J. K. był od wielu lat na emeryturze i z racji stanu zdrowia (choroby) i wieku nie był zdolny już do pracy. W tych okolicznościach -
w uznaniu Sądu I instancji - udział w gospodarstwie rolnym po A. K. (1) przypada wszystkim jej dzieciom w równych częściach.

Powyższe postanowienie zaskarżyły - w całości - apelacją wnioskodawczyni D. K. i uczestniczka I. K. , żądając uchylenia orzeczenia
i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania w celu uzupełnienia materiału dowodowego .

Apelujące zarzuciły zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie przepisów art.
931 § 1 k.c. , art. 1058 k.c. i art. 1059 k.c.

W uzasadnieniu środka odwoławczego skarżące podały , iż Sąd I instancji wadliwie stwierdził spadek po P. K. ( tak w ogólności jak i co do wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego ) na rzecz M. S. , pomimo że nie jest ona dzieckiem spadkodawcy . W ich ocenie taki wniosek ma oparcie w licznych dokumentach zalegających w aktach sprawy C 88/71 o alimenty Sądu Powiatowego w Bochni . Z uzasadnienia orzeczenia wydanego w tej sprawie wynika , że spadkodawca P. K. miał czwórkę dzieci i tylko od nich dochodził zapłaty alimentów ( z pominięciem M. S. ) . Podobne wnioski można wyprowadzić z akt sprawy rozwodowej spadkodawców ( II C 1531/57 Sądu Wojewódzkiego w Krakowie ) oraz z akt sprawy Ns 294/67 o ustanowienie opiekuna prawnego dla spadkodawcy P. K. . Skarżące wnosiły o dopuszczenie dowodu z dokumentów zalegających w aktach wymienionych spraw dla ustalenia , że M. S. nie jest córką spadkodawcy P. K. .

Niezależnie od tego – w uznaniu skarżących – Sąd I instancji wadliwie przyznał wchodzące w skład spadku po A. K. (1) gospodarstwo rolne M. S., J. K. i E. S. , pomimo że osoby te nie miały uprawnień do dziedziczenia gospodarstwa rolnego . I tak jeżeli chodzi o M. S. , to skarżące podały , iż z ustaleń faktycznych nie wynika w jakim gospodarstwie rolnym pracowała w chwili śmierci matki . Nie można przyjąć , że było to gospodarstwo męża , który pracował na budowie i ta praca stanowiła główne źródło utrzymania rodziny . W odniesieniu do J. K. i E. S. , skarżące podały , iż nie zostało wykazane , że wymienione osoby w chwili śmierci A. K. (1) były trwale niezdolne do pracy . Przede wszystkim ta przesłanka wywołuje wątpliwości w przypadku J. K. , który pomimo pozostawania na wcześniejszej emeryturze jeszcze pracował poza rolnictwem .
W tej sytuacji wymienione osoby powinny dostarczyć dokumenty dla wykazania przesłanki trwałej niezdolności do pracy .

Uczestniczka H. M. poparła apelację wnioskodawczyni ,
a pozostali uczestnicy wnieśli o jej oddalenie .

Sąd Okręgowy rozważył , co następuje :

Apelacja wnioskodawczyni i uczestniczki nie zasługuje na uwzględnienie .

Sąd I instancji przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia nie popełnił błędów przy konstruowaniu podstawy faktycznej , ani też nie naruszył wskazanych w apelacji przepisów prawa materialnego , a to art. 931 § 1 k.c. , art. 1058 k.c. i art. 1059 k.c.

Odnosząc się do zarzutu najdalej idącego , a mianowicie wadliwego przyjęcia, że M. S. nie jest córką spadkodawcy P. K. i w związku z tym nie powinna po nim dziedziczyć na podstawie ustawy , wskazać należy , iż Sąd I instancji prawidłowo ustalił - w oparciu o dokumenty stanu cywilnego ( odpis skrócony aktu urodzenia M. K. nr (...) wydany przez USC w Ż. ,
k – 6 oraz odpis skrócony aktu małżeństwa M. S. nr (...) wydany również przez USC w Ż. , k – 22 ) - że M. S. ( zd. K. ) jest córką P. K. i A. K. (1) . Na etapie postępowania międzyinstancyjnego do akt sprawy został złożony odpis zupełny aktu urodzenia M. S. ( zd. K. ) , który potwierdza , że jest ona córką P. K. ur. w dniu (...) oraz A. K. (1) ur. w dniu (...) ( odpis zupełny aktu urodzenia M. K. nr (...) wydany przez USC w Ż. , k – 88 ) . Powyższe dokumenty stanu cywilnego były wystarczającym , a zarazem wyłącznym dowodem potwierdzającym pochodzenie uczestniczki M. S. od spadkodawcy P. K. .

Z przepisu art. 3 ustawy z dnia 28 listopada 2014 roku Prawo o aktach stanu cywilnego ( Dz.U. z 2014 roku , poz. 1741 ) wynika , że akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nim stwierdzonych ; ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowym . Identycznej treści regulacja zawarta była w poprzednio obowiązującej ustawie z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego , w art. 4 . Ze względu na szczególną moc dowodową dokumentu stanu cywilnego nadaną mu przez powołany wyżej przepis , nie ulega wątpliwości , że w postępowaniu sądowym ( także w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku ) pochodzenie określonej osoby od danych rodziców, jej miejsce i datę urodzenia można dowodzić jedynie za pomocą aktu stanu cywilnego , a inne dowody dla ustalenia tych faktów są wyłączone . W orzecznictwie przyjmuje się nawet , że powołany wyżej art. 3 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego stanowi wyjątek od ogólnej zasady swobodnej oceny dowodów i wyjątek ten ze względu na swoją oczywistą rację prawną musi być przez Sąd bezwzględnie respektowany w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku ( zob. postanowienie Sądu Naj. z dnia 11 grudnia 2002 roku , I CK 348/02 , Lex nr 1050447 oraz postanowienie Sądu Naj. z dnia 24 maja 1999 roku , II CKN 356/98 , Lex nr 1050444).

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy ( podobnie jak i Sąd I instancji ) nie mógł ustalać pochodzenia uczestniczki M. S. od spadkodawcy P. K. w oparciu o dokumenty zalegające w aktach sądowych powołanych przez skarżące w apelacji ( akta sprawy rozwodowej , akta sprawy o alimenty na rzecz P. K. oraz akta sprawy o ustanowienie opiekuna prawnego dla P. K.). Prowadzenie takich dowodów z uwagi na związanie aktem stanu cywilnego było wyłączone . Jak już wcześniej akcentowano aktu stanu cywilnego nie mogą zastąpić jakiekolwiek inne dowody . Co istotne nawet przy przyjęciu , że dane zawarte
w aktach stanu cywilnego nie odpowiadają rzeczywistości , Sąd spadku nie może samodzielnie ustalać okoliczności objętych aktem stanu cywilnego jako przesłanki rozstrzygnięcia ( zob. orzeczenie Sądu Naj. z dnia 14 kwietnia 1959 roku , 1CR 109/59 , OSPiKA z 1960 roku , Z. 3 , poz. 75 oraz postanowienie Sądu Naj. z dnia 31 marca 2006 roku , IV CSK 103/05 , Lexis Nexis nr 2452620 ) .

Z tych też powodów Sąd II instancji oddalił wnioski zawarte w apelacji oraz
w piśmie procesowym z dnia 28 maja 2016 roku , albowiem były to dowody nieprzydatne dla ustalenia właściwego kręgu spadkobierców ustawowych . Sąd i tak byłby pozbawiony możliwości poczynienia ustaleń na ich podstawie , sprzecznych
z danymi wynikającymi z powołanych już uprzednio aktów stanu cywilnego .

Wbrew zastrzeżeniom zawartym w apelacji , Sąd Rejonowy poczynił również stanowcze ustalenia w kwestii wymaganych przez ustawę przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego .

W ustaleniach jednoznacznie wskazano , że M. S. po zawarciu związku małżeńskiego ( związek małżeński zawarła w dniu 19 listopada 1977 roku , zob. odpis skrócony aktu małżeństwa nr (...) wydany przez USC
w Ż. , k – 22 ) pracowała w gospodarstwie rolnym rodziców męża
o powierzchni 1 ha . Pracę w tym samym gospodarstwie rolnym wykonywała również w chwili otwarcia spadku po A. K. (1) . W toku postępowania apelacyjnego uczestniczka przedłożyła wypis z rejestru gruntów , w którym stwierdza się , że mąż uczestniczki S. S. oraz jego rodzice ( J. i A. ) są współwłaścicielami nieruchomości rolnej o powierzchni 1,92 ha ( k – 55 ) . Niezależnie od tego uczestniczka M. S. złożyła do akt sprawy wypis z treści orzeczenia Komisji Lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudniania , w którym zaświadcza się , iż uczestniczka jest inwalidą II grupy od 1989 roku ( - 56 ) .

Podobnie , Sąd I instancji w oparciu o dowody osobowe ustala , iż spadkobierczyni E. S. w chwili śmierci matki była inwalidą II grupy ( zeznania uczestniczki M. I. , k – 29 ) , zaś J. K. , który pozostawał na emeryturze od 1983 roku , był również w tej dacie trwale niezdolny do pracy z uwagi na liczne schorzenia ( zob. zeznania uczestnika J. K. , k- 29 ). Także uczestnik J. K. na rozprawie apelacyjnej przedłożył dokumenty
w postaci : zaświadczenia ZUS z dnia 25 lutego 2016 roku oraz wypisu orzeczenia Komisji Lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudniania z dnia 29 czerwca 1982 roku ( k – 119 – 120 ) . Z dokumentów tych wynika , iż istotnie uczestnik od dnia
1 stycznia 1983 roku pobiera emeryturę , a już w 1982 roku został zaliczony do inwalidów III grupy . Uczestnik podał , iż później już nie stawał na komisję w celu ustalenia stanu zdrowia , z uwagi na pobierane świadczenie emerytalne , ale stan jego zdrowia pogarszał się .

W ustaleniach faktycznych poczynionych przez Sąd I instancji , które Sąd Okręgowy podziela i przyjmuje za własne , po ich uzupełnieniu o okoliczności wyżej podane , trzeba stwierdzić , iż Sąd I instancji prawidłowo ustalił krąg spadkobierców ustawowych dziedziczących spadek po spadkodawcach : P. K. i A. K. (1) , jak również prawidłowo określił osoby dziedziczące gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadku po tych osobach .

O dziedziczeniu ustawowym M. S. po spadkodawcy P. K. rozstrzygały powołane wyżej dokumenty stanu cywilnego .

Ponieważ M. S. w chwili śmierci spadkodawcy P. K. , jak również w dacie otwarcia spadku po A. K. (1) pracowała w gospodarstwie rolnym teściów i męża , to spełniała przesłankę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po obydwu spadkodawcach . Jak bowiem stanowił przepis art. 1059 § 1 pkt 3 k.c. ( obowiązujący w dacie śmierci P. K. ) , dzieci spadkodawcy dziedziczą
z ustawy gospodarstwo rolne , jeżeli w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą indywidualne gospodarstwo rolne , bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców , małżonka lub jego rodziców . Z kolei w chwili śmierci matki A. K. (1) , uczestniczka spełniała przesłankę z ówcześnie obowiązującego przepisu art. 1059 pkt 1 k.c. w postaci pracy bezpośrednio przy produkcji rolnej , a dodatkowo spełniała przesłankę z art. 1059 pkt 4 k.c. w zw. z § 3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych , albowiem od 1989 roku była inwalidą II grupy .

Dla oceny powołanej przesłanki nie miało znaczenia to , że mąż uczestniczki pracował dodatkowo poza rolnictwem . W orzecznictwie zostało wyjaśnione , że praca w gospodarstwie nie musi stanowić wyłącznego zajęcia spadkobiercy i może on dziedziczyć gospodarstwo rolne również wówczas , gdy jest on zatrudniony gdzie indziej na podstawie umowy o pracę ( por. postanowienie Sądu Naj. z dnia 18 listopada 1997 roku , II CKN 307/97 , Lex nr 1226937 oraz postanowienie Sądu Naj. z dnia 26 maja 1988 roku , III CRN 134/88 , OSNC z 1990 roku , Z. 7 – 8 , poz. 106 ). Tym bardziej uczestniczka mogła dziedziczyć gospodarstwo rolne , skoro poza rolnictwem nigdzie przecież nie pracowała .

Spadkobiercy E. S. oraz J. K. spełniali przesłankę z art. 1059 pkt 4 k.c. w. zw. § 3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych w postaci trwałej niezdolności do pracy . Z zeznań uczestniczki M. I. jednoznacznie wynikało , że jej matka w chwili śmierci spadkodawczyni była inwalidą II grupy . W przypadku uczestnika J. K. inwalidztwo drugiej grupy nie zostało ustalone orzeczeniem komisji lekarskiej , ale trzeba zauważyć , iż był on inwalidą III grupy z ogólnego stanu zdrowia już w 1982 roku . Później orzeczenia w przedmiocie inwalidztwa nie wydawano , ale Sąd w takiej sytuacji – na podstawie § 3 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych – mógł ustalić fakt trwałej niezdolności do pracy , przy uwzględnieniu stanu zdrowia uczestnika w dacie otwarcia spadku .

Niezależnie od tego – przy uwzględnieniu zeznań uczestnika złożonych
w charakterze strony oraz okoliczności podniesionych w odpowiedzi na apelację - można bezsprzecznie przyjąć , że uczestnik z uwagi na wykonywaną pracę
w gospodarstwie spadkowym do chwili opuszczenia domu rodzinnego spełniał przesłankę z art. 1059 pkt 2 k.c. w zw. z § 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych . Dla realizacji tej przesłanki wystarczy wykazać się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku . Pojęcie stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej obejmuje każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności . Przesłanka ta będzie spełniona , gdy spadkobierca – w razie zaistnienia potrzeby gospodarczej – wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym . Przyjmuje się , że spadkobierca urodzony i wychowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym , wykonujący w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej i obejściu gospodarskim ma umiejętności praktyczne , potrzebne do prowadzenia gospodarstwa rolnego i na mocy powołanych wyżej regulacji , posiada kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa rolnego także wówczas , gdy pracował poza rolnictwem , wyprowadził się z gospodarstwa i w chwili otwarcia spadku nie pracował w żadnym gospodarstwie rolnym ( tak Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 4 października 2002 roku , III CKN 135/01 , lex nr 57229 ; por. również postanowienie Sądu Naj. z dnia 6 sierpnia 2014 roku , I CSK 579/13 , Lex nr 1532779 i postanowienie Sądu Naj. z dnia 22 czerwca 2005 roku , III CK 597/04 , Lex nr 6022263 ) . Te same uwagi można by odnieść do uczestniczki E. S. .

Wskazane w rozważaniach powody zadecydowały więc , że orzeczono jak
w sentencji na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.