Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 listopada 2013 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 8 listopada 2013 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. S. i J. W.

przeciwko O. J. (1)

o zachowek

na skutek apelacji powódek

od wyroku Sądu Rejonowego w Białymstoku

z dnia 20 maja 2013 r. sygn. akt I C 189/11

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach I i II w ten sposób, że bieg terminu odsetek ustawowych od zasądzonej w punkcie I od pozwanej na rzecz każdej z powódek kwoty w zakresie 25.000 (dwadzieścia pięć tysięcy) złotych ustala od dnia 11 stycznia 2011 roku, zaś od 1.447 (jeden tysiąc czterysta czterdzieści siedem) złotych od dnia 20 maja 2013 roku do dnia zapłaty;

II.  oddala apelację w pozostałej części;

III.  zasądza od pozwanej na rzecz każdej z powódek kwoty po 979 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu odwoławczym.

UZASADNIENIE

Powódki A. S. i J. W. wniosły o zasądzenie od pozwanej O. J. (1) kwot po 25 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami oraz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Na rozprawie w dniu 11 kwietnia 2013 roku powódki rozszerzyły powództwo domagając się ostatecznie zasądzenia od pozwanej na ich rzecz kwot po 34 238,50 zł.

Pozwana O. J. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości.

Wyrokiem z dnia 20 maja 2013 roku Sąd Rejonowy w Białymstoku zasądził od pozwanej O. J. (2) na rzecz każdej z powódek A. S. i J. W. kwoty po 26 447 zł z odsetkami w wysokości 13% w stosunku rocznym od dnia 20 maja 2013 roku do dnia zapłaty (punkt I wyroku); oddalił powództwo każdej z powódek w pozostałym zakresie (punkt II wyroku); zasądził od pozwanej na rzecz każdej z powódek kwoty po 3 490 zł tytułem zwrotu części kosztów procesu (punkt III wyroku) i nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Białymstoku tytułem części nieuiszczonych kosztów sądowych: od pozwanej kwotę 423 zł, zaś od każdej z powódek kwoty po 62,50 zł (punkt IV wyroku).

Z poczynionych przez Sąd Rejonowy ustaleń wynikało, że powódkom jako wnuczkom zmarłej N. S. przysługiwało prawo do zachowku, a osobą zobowiązaną do jego zaspokojenia była pozwana. Niekwestionowanym był przy tym skład majątku spadkowego, który obejmował: udział w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego nr (...) położonego przy ulicy (...) w B. i taki sam udział w prawie własności działek oznaczonych numerami geodezyjnym (...) w K.. Sąd ustalił, że z uwagi na to, iż majątek ten N. S. nabyła w ramach wspólności ustawowej małżeńskiej, a jej mąż M. zmarł przed nią pozostawiając jeszcze spadkobierców, podlegający dziedziczeniu przez pozwaną udział wynosił 2/3 części całych praw do wymienionych nieruchomości. Bezspornym była okoliczność, że N. S. darowała pozwanej nieruchomość położoną w K. składającą się z działek oznaczonych nr geodezyjnymi (...), (...) i (...).

W tych okolicznościach, Sąd I instancji stwierdził, że kwestią wymagającą ustalenia była jedynie wysokość należnego powódkom zachowku. Na podstawie zgodnych oświadczeń stron przyjął wartość spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego przy ulicy (...) w B. na kwotę 187 000 zł, wartość nieruchomości rolnej oznaczonej numerem geodezyjnym (...) o powierzchni 0,39 ha położonej w K. w kwocie 4 212 zł, a nieruchomości oznaczonej numerem geodezyjnym (...) o powierzchni 0,50 ha położonej w K. w kwocie 5 700 zł. Łączną wartość tych nieruchomości Sąd Rejonowy określił na kwotę 196 912 zł, wobec czego udziały w tych nieruchomościach przysługujące N. S., które stały się składnikami substratu zachowku miały wartość 131 274 zł, jako iloczyn pierwszej wartości i ułamka 2/3. W dalszej kolejności, w kontekście art. 993 k.c., Sąd zwrócił uwagę, że przedmiotem sporu była wartość darowanej pozwanej przez spadkodawczynię nieruchomości rolnej położonej w K., w skład której wchodziły działki oznaczone numerami geodezyjnymi: (...), (...) i (...). Wobec tego, Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości M. A., który wartość tę na datę 17 kwietnia 2008 roku oszacował na kwotę 27 358 zł, przy czym nieruchomość nr (...) na kwotę 22 922 zł, nieruchomość (...) na kwotę 1 454 zł i nieruchomość (...) na kwotę 2 982 zł. Uznając następnie trafność zastrzeżeń strony powodowej Sąd I instancji dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości J. L., który wartość rynkową przedmiotowej nieruchomości określił na kwotę 80 300 zł, przy czym nieruchomość (...) – 55 000 zł, nieruchomość (...) – 20 800 zł, a nieruchomość (...) – 4 500 zł. Żadna ze stron nie kwestionowała tej opinii, a Sąd przyjął wnioski biegłego za miarodajne dla ustalenia wartości darowizny będącej składnikiem substratu zachowku. Doliczywszy więc do wartości majątku spadkowego w wysokości 131 274 zł wartości darowizny na rzecz pozwanej w kwocie 80 300 zł ustalono ostatecznie, że wartość majątku stanowiącego podstawę obliczania zachowku stanowi kwota 211 574 zł. Sąd Rejonowy nie podzielił stanowiska pozwanej w przedmiocie darowizn dokonanych przez spadkodawczynię na rzecz ojca powódek, ponieważ nie przedstawiła ona wiarygodnych dowodów potwierdzających zgłoszone przez nią wydatki.

Wobec ustalonej wartości substratu zachowku w kwocie 211 574 zł oraz wysokości udziałów spadkowych stanowiących podstawę do obliczenia zachowku – po ¼ części w odniesieniu do każdej z powódek – dzieląc wskazany ułamek na dwa zgodnie z zasadą wyrażoną w przepisie art. 991 § 1 k.c. Sąd I instancji przyjął, że powódkom tytułem zachowku po N. S. przysługują kwoty po 26 447 zł.

Następnie, Sąd wyjaśnił, że odsetki od zasądzonej należności głównej należały się uprawnionym od dnia ogłoszenia wyroku, jako daty ustalania zachowku zgodnie z zasadą, że dopiero z tą właśnie chwilą powstaje wierzytelność o zapłatę zasądzonej przez Sąd kwoty. W ocenie Sądu Rejonowego, za chwilę ustalania zachowku nie mógł być uznany jakikolwiek wcześniejszy moment, skoro dopiero w wyniku przeprowadzonego postępowania możliwe stało się ustalenie rzeczywistych, mających obiektywny charakter okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia, jaka suma pieniężna potrzeba jest do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia. Na poparcie swego stanowiska Sąd Rejonowy przywołał wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 listopada 1997 roku, w sprawie I ACa 690/97, Lex 34066, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 2 marca 2012 roku, w sprawie I ACa 110/12, Lex 1129357 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 6 listopada 2012 roku w sprawie I ACa 1105/12, Lex 1272035).

O kosztach procesu orzeczono na podstawie przepisów art. 98 i 100 k.p.c. dokonując ich stosunkowego rozdzielenia w stosunku: 77,24% wygrały powódki, zaś w 22,76% wygrała pozwana. Dokonując zaliczenia należnych stronom wzajemnie kwot, ostatecznie Sąd zasądził od pozwanej na rzecz każdej z powódek kwoty po 3 490 zł i w zaokrągleniu po 114 zł od każdej z powódek na rzecz pozwanej. O nieuiszczonych kosztach sądowych Sąd rozstrzygnął w oparciu o przepis art. 83 w zw. z art. 113 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zgodnie z wynikiem postępowania.

Apelację od powyższego wyroku wniosły powódki, które zaskarżyły go w części dotyczącej punktu I, w zakresie ustalenia terminu wymagalności ustawowych odsetek. Orzeczeniu zarzuciły:

1.  naruszenie art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i pominięcie, że termin wymagalności roszczenia o zachowek, jako roszczenia bezterminowego wyznacza data wezwania zobowiązanego do zapłaty;

2.  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że terminem wymagalności roszczenia o zachowek jest dzień ogłoszenia wyroku, w sytuacji gdy powódki wzywały pozwaną do dobrowolnego spełnienia świadczenia do 10 stycznia 2011 roku, co powoduje, że roszczenie stało się wymagalne z upływem terminu wyznaczonego pozwanej w wezwaniu do zapłaty.

Wskazując na powyższe, skarżące wniosły o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez określenie terminu początkowego biegu odsetek od kwoty po 25 000 zł od dnia 10 stycznia 2011 roku do dnia 11 kwietnia 2013 roku, a od dnia 11 kwietnia 2013 roku od kwoty po 26 447 zł.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódek w znacznej części zasługuje na uwzględnienie.

Na wstępie zastrzec należy, że Sąd Okręgowy orzekał wyłącznie w granicach zaskarżenia zakreślonych apelacją powódek, a te dotyczyły jedynie rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego w przedmiocie wymagalności odsetek ustawowych od należnej im od pozwanej kwoty zachowku. W kontekście podniesionych w apelacji zarzutów Sąd Odwoławczy nie podziela oceny prawnej Sądu I instancji, stąd zaskarżony wyrok w tym zakresie wymaga korekty.

Sąd Okręgowy nie aprobuje wyrażonego w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku poglądu, że odsetki od uwzględnionego roszczenia o zachowek należą się zawsze od dnia wyrokowania. Prezentując taki pogląd, chociaż poparty stanowiskiem judykatury, Sąd Rejonowy traci z pola widzenia, że roszczenie o zachowek jest roszczeniem bezterminowym, co oznacza, że spadkobierca zobowiązany jest zadośćuczynić roszczeniu niezwłocznie po wezwaniu do wykonania - art. 455 k.c. (vide: P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Lexis Nexis, Warszawa 2010, s. 329). Ustalenie jego wysokości w postępowaniu na podstawie cen obowiązujących w chwili wyrokowania nie przesądza jednak o tym, że w każdym przypadku od tej daty dopiero będą przysługiwały odsetki na rzecz uprawnionego. W tym miejscu należy przywołać stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 7 lutego 2013 roku, w sprawie II CSK 403/12, że „termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia – warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych – należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. O stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania” (vide: Lex 1314389, a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2010 roku, II CSK 178/10, Lex 942800). Tymczasem, w okolicznościach przedmiotowej sprawy należy zauważyć, że przed Sądem Rejonowym w Białymstoku toczyła się sprawa o podział majątku wspólnego M. S. i N. S. oraz o dział spadku po M. S., w toku której dokonano oszacowania wartości składników majątkowych będących przedmiotem podziału. Kwestia ta ma niebagatelne znaczenie dla przedmiotowej sprawy, ponieważ w oparciu o poczynione już wówczas ustalenia powódki w piśmie datowanym na dzień 25 grudnia 2010 roku wezwały pozwaną do zapłaty na ich rzecz kwot po 25 000 zł „w nieprzekraczalnym terminie do dnia 10 stycznia 2011 roku” (k. 9). Brak analizy tych okoliczności przez Sąd Rejonowy czyni zarzuty apelacji powódek zasadnymi. Podkreślenia wymaga, że pozwana już w tamtej dacie powinna była liczyć się z obowiązkiem zapłaty świadczenia z tytułu należnego powódkom zachowku i od dnia 11 stycznia 2011 roku w zakresie kwoty 25 000 zł popadła w stan opóźnienia warunkujący zasądzenie od tej kwoty odsetek ustawowych.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punktach I i II w ten sposób, że bieg terminu odsetek ustawowych od zasądzonej w punkcie I od pozwanej na rzecz każdej z powódek kwoty w zakresie 25 000 zł ustalił od dnia 11 stycznia 2011 roku. W zakresie zaś dalszej kwoty 1 447 zł bieg terminu odsetek ustawowych należało przyjąć od dnia wyrokowania w sprawie, a więc dnia 20 maja 2013 roku do dnia zapłaty. Dopiero bowiem po przeprowadzeniu w sprawie wszechstronnego postępowania dowodowego możliwym było ustalenie ostatecznej, prawidłowej kwoty należnego powódkom zachowku.

W pozostałym zakresie, apelacja powódek jako bezzasadna na podstawie art. 385 k.p.c. została oddalona.

O kosztach postępowania odwoławczego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 100 zdanie drugie k.p.c., uznając, że powódki uległy tylko co do nieznacznej części swego żądania, w tym o kosztach zastępstwa procesowego powódek w tym postępowaniu orzeczono na podstawie § 13 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 6 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 roku, Nr 461). Do poniesionych przez powódki kosztów zaliczyć należy opłatę od apelacji w wysokości 758 zł oraz koszty zastępstwa procesowego. Ustalając ich wysokość Sąd Okręgowy miał jednak na względzie, że wygrywającym proces współuczestnikom, o których mowa w art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. reprezentowanym przez tego samego adwokata, sąd przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2007 roku, III CZP 130/06, Lex 212453). Okoliczność, że w sprawie występują dwie powódki reprezentowane przez jednego adwokata, mimo wystawienia odrębnych pełnomocnictw, nie uzasadnia więc zasądzenia na rzecz każdej z nich oddzielnych kosztów zastępstwa adwokackiego (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1980 roku, II CZ 79/80, Lex 2558).