Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 listopada 2016 roku

Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Protokolant: protokolant sądowy I. T.

po rozpoznaniu w dniu 27 października 2016 roku w Krakowie

na rozprawie

sprawy z powództwa M. P. (1), M. P. (2) i M. P. (3)

przeciwko A. L. (1) i K. S.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie

z dnia 4 marca 2016 r., sygnatura akt I C 2500/14/K

1. oddala apelację,

2. zasądza od pozwanego A. L. (1) na rzecz powodów kwotę 2.400 zł (dwa tysiące czterysta złotych) tytułem kosztów postępowania odwoławczego,

3. zasądza od pozwanej K. S. na rzecz powodów kwotę 2.400 zł (dwa tysiące czterysta złotych) tytułem kosztów postępowania odwoławczego.

SSO Renata Stępińska SSO Magdalena Meroń-Pomarańska SSR Krystyna Darmoń

II Ca 1547/16

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 10 listopada 2016 r.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 4 marca 2016 r., sygn. akt I C 2500/14/K, Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie w punkcie I zasądził od pozwanego A. L. (1) na rzecz: a) powódki M. P. (1) kwotę 15.575,17 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; b) powoda M. L. (1) kwotę 15.575,17 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; c) powoda M. L. (2) kwotę 22.080 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; w punkcie II zasądził od pozwanej K. S. na rzecz: a) powódki M. P. (1) kwotę 13.267,74 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; b) powoda M. L. (1) kwotę 13.267,74 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; c) powoda M. L. (2) kwotę 18.808,88 zł złotych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 14 czerwca 2013 roku do dnia zapłaty; w punkcie III oddalił powództwo w pozostałym zakresie; w punkcie IV nakazał ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa- Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie od: pozwanego A. L. (1) kwotę 2.662 zł; pozwanej K. S. kwotę 2.269 zł tytułem części nieuiszczonej opłaty sądowej, od której uiszczenia powodowie byli zwolnieni; w punkcie V zniósł wzajemnie pozostałe koszty postępowania.

Sąd I instancji jako bezsporne przyjął, iż powodowie M. P. (1), M. P. (2) i M. P. (3) są wnukami spadkodawcy J. L. (1). Ich matką była A. P., córka spadkodawcy z pierwszego małżeństwa z J. L. (2). Drugim dzieckiem J. i J. L. (2) była A. L. (2). Rozwiązanie ich małżeństwa nastąpiło 8 listopada 1977 roku. Po rozwodzie z J. L. (2) spadkodawca ożenił się po raz drugi z J. L. (3) i posiadał z tego związku dwójkę dzieci K. S. oraz A. L. (1). A. L. (3) zmarła we (...) w dniu (...) 2001 roku, tuż po urodzeniu M. P. (3). M. P. (1) miała wówczas 10 lat, a M. P. (2) 9 lat. W dniu (...) 2011 roku zmarł J. L. (1). Na podstawie sporządzonego przez niego w dniu (...) roku testamentu własnoręcznego spadek z dobrodziejstwem inwentarza nabyli: żona J. L. (3) w 108.331/700.028 części w stosunku do całości spadku, syn A. L. (1) w 308.159/700.028 części w stosunku do całości spadku, córka K. S. w 254.358/700.028 części w stosunku do całości spadku, córka A. L. (2) w 7295/700.028 części w stosunku do całości spadku, wnuczka M. P. (1) w 7295/700.028 części w stosunku do całości spadku, wnuk M. P. (2) w 7295/700.028 części w stosunku do całości spadku oraz wnuk M. P. (3) w 7295/700.028 części w stosunku do całości spadku. Przed dniem doręczenia pozwu w niniejszej sprawie, zmarła pozwana J. L. (3).

Nadto Sąd Rejonowy ustalił, że w skład majątku spadkowego po J. L. (1) wchodzą:

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) we własności nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym, położonej w Z., składającej się z działki ewidencyjnej nr (...), objętej księgą wieczystą nr (...);

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) we własności lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (...) w K., objętego księgą wieczystą nr (...), z którym związany jest udział w nieruchomości wspólnej w 82/10.000 części;

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) we własności lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (...) w K., objętego księgą wieczystą nr (...), z którym związany jest udział w nieruchomości wspólnej w 59/10.000 części;

- udział w wysokości 1/2 we własności nieruchomości położonej w Z., składającej się z działek nr (...) o łącznej powierzchni 0,2507 ha, objętej księgą wieczystą nr (...);

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) w udziale wynoszącym 1/56 części we współwłasności nieruchomości stanowiącej lokal o innym przeznaczeniu niż mieszkalne – garaż CE położony w K. przy ul. (...), objęty księgą wieczystą nr (...);

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) w udziale wynoszącym 1/56 części we współwłasności nieruchomości stanowiącej lokal o innym przeznaczeniu niż mieszkalne – garaż CE położony w K. przy ul. (...), objęty księgą wieczystą nr (...);

- współudział na zasadzie wspólności małżeńskiej z J. L. (3) samochodu osobowego marki S. (...) nr rej. (...);

- środki pieniężne zgromadzone w Banku (...) w kwocie 666,81.

Wartość przedmiotów spadkowych przeznaczonych dla powodów w testamencie sporządzonym przez J. L. (1) wynosiła po 7.295 zł.

W 1978 roku zakończyło się postępowanie o podział majątku dorobkowego J. L. (1) i J. L. (2), którego przedmiotem było: mieszkanie położone w K. przy ul. (...), wkład na to mieszkanie w wysokości 37.713 złotych i udział członkowski w kwocie 500 zł, urządzenie mieszkania o wartości 68.713 zł, samochód osobowy marki F. (...) o wartości 80.000 zł oraz 1.493 dolarów amerykańskich złożonych na rachunku bankowym. Całkowita wartość majątku dorobkowego wynosiła 202.782 zł. Na mocy postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie z dnia 27 grudnia 1978 roku, spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu wraz z udziałem członkowskim oraz urządzeniami domowymi zostało przyznane J. L. (2), spadkodawca otrzymał natomiast na własność samochód osobowy i dolary amerykańskie. W dniu 22 kwietnia 2004 roku pomiędzy J. L. (2), a Spółdzielnią Mieszkaniową (...) została zawarta umowa, na mocy której spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nr (...) położonego w K. przy ul. (...) przekształciło się w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Umową darowizny z dnia 9 września 2004 roku, (...), prawo to zostało przekazane przez J. L. (2) na rzecz jej córki A. L. (2). Przed zawarciem małżeństwa z J. L. (3) spadkodawca był właścicielem działki nr (...) (obecnie (...)) o pow. 0,1062 ha położonej w Z., współwłaścicielem działek leśnych nr (...) położonych w Z., a nadto przysługiwało mu spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr (...), położonego przy ul. (...) w K.. Na mocy umowy majątkowej małżeńskiej z dnia 17 stycznia 1986 roku J. L. (1) i J. L. (3) rozszerzyli wspólność majątkową na wszystkie składniki majątku nabyte przed zawarciem małżeństwa przez każdego z nich. W dniu 7 grudnia 1994 roku zawarli w formie aktu notarialnego umowę darowizny, na podstawie której J. L. (1) darował żonie, a J. L. (3) samej sobie, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (...), objęte od tej pory wyłącznie majątkiem odrębnym J. L. (3). Następnie spółdzielcze własnościowe prawo do ww. lokalu zostało przekształcone w odrębną własność lokalu. Na podstawie umowy darowizny z dnia 10 maja 1995 r., Rep. (...) J. L. (3) stała się współwłaścicielem nieruchomości położnej w Z., stanowiącej działkę ewidencyjną nr (...) (obecnie (...)). 27 grudnia 1994 roku J. i J. L. (4) uzyskali pozwolenie na budowę domu mieszkalnego na działkach w Z., którą rozpoczęli się w 1995 roku. Część środków na budowę pochodziła z pieniędzy z książeczki mieszkaniowej założonej na nazwisko J. R. (później L.) wraz ze zgromadzonym wkładem na mieszkanie lokatorskie kategorii M-3 w O.. Kwota uzyskana na skutek zlikwidowania tej książeczki wynosiła 27.000 (starych) zł. Znaczna część materiałów budowlanych oraz środków pieniężnych była dostarczana przez rodziców J. L. (3), którzy w owym czasie prowadzili własną działalność gospodarczą w postaci piaskowni oraz posiadali las. W budowę domu w dużym stopniu angażowała się również J. L. (3), która samodzielnie wykonywała wiele prac remontowych. W 2008 roku J. i J. L. (4) zawarli z (...) Bank (...) S.A. z siedzibą w G. umowę nr (...) o kredyt budowlano-hipoteczny, przeznaczony na zakup mieszkania na pierwotnym rynku nieruchomości. Z pozyskanych w ten sposób środków pieniężnych zakupili mieszkania nr (...) położone w K. przy ul. (...) - w tak zwanym stanie deweloperskim, które miały być przeznaczone dla ich dzieci K. L. i A. L. (1). Całość kosztów związanych z adaptacją mieszkań do użytkowania została poniesiona przez K. L. i A. L. (1), a także częściowo przez A. R. (1), która zakupiła wnukom sprzęt gospodarstwa domowego. W latach 2005-2009 K. L. pracowała w (...) i tam zgromadziła środki finansowe na wyremontowanie mieszkania. A. L. (1) pieniądze na adaptację lokalu czerpał z oszczędności zgromadzonych z wynagrodzenia za pracę oraz środków otrzymanych w prezencie ślubnym. Wartość nakładów w postaci płytek, paneli i farb to łącznie 38,500 zł na obydwa mieszkania. K. L. obecnie wynajmuje mieszkanie położone w K. przy ul. (...). Na dzień śmierci J. L. (1) do spłaty pozostało 129.184,85 zł. Kredyt spłacają pozwani, także z pieniędzy z wynajmu ww. lokalu. Po rozwodzie z J. L. (2), spadkodawca utrzymywał kontakty ze swoimi dziećmi z pierwszego małżeństwa. Spotkania z A. L. (2) i A. L. (3) odbywały się w różnych miejscach, w tym również w Z. i Z., chociaż wizyty tych ostatnich w domu należącym do J. i J. L. (1) należały do rzadkości. J. L. (3) starała się utrzymać poprawne relacje z córkami swojego męża i nie utrudniała jego kontaktów. J. L. (1) płacił na rzecz swoich córek z pierwszego małżeństwa alimenty w wysokości 7.000 (starych) złotych. Spadkodawca spotykał się także z wnukami: M. P. (1), M. P. (2) i M. P. (3), choć kontakt ten nie był częsty. A. P. chciała, aby spadkodawca był obecny w życiu jej dzieci, w związku z czym zapraszała go na rodzinne spotkania oraz zawoziła powodów do Z.. J. L. (1) uczestniczył w szczególności we wszystkich uroczystościach rodzinnych, takich jak chrzciny, czy komunie powodów, z okazji których wręczał wnukom zwyczajowo przyjęte podarunki pieniężne. W większym zakresie nie wspierał ich finansowo. Po śmierci A. P., relacje pomiędzy J. L. (1), a jego wnukami uległy znacznemu rozluźnieniu i odbywały się bardzo sporadycznie, zwłaszcza że w stosunkowo krótkim czasie ich ojciec powodów zawarł kolejny związek małżeński. W okresie od 2001 do 2011 roku powodowie spotkali się z dziadkiem tylko dwa razy. W 2005 roku M. P. (2) zachorował na białaczkę, a leczenie trwało około 2 lat. W szpitalu przebywał przez blisko 2 miesiące a potem okresowo był hospitalizowany, kiedy wymagał tego stan zdrowia. W tym czasie J. L. (1) nigdy nie odwiedził wnuka. Rodzina P. nie zamieszkiwała w K.. W 2011 roku J. L. (1) poważnie zachorował i wymagał całodobowej opieki, którą sprawowała przede wszystkim jego córka K. L., ponieważ J. L. (3) cierpiała w tym czasie na chorobę nowotworową i z tego powodu nie była w stanie zająć się chorym mężem. K. L. codziennie odwiedzała spadkodawcę w szpitalu, a następnie zapewniła mu kompleksową opiekę w domu. W pomoc na chorym ojcem angażował się również jej brat A. L. (1). W czasie pobytu J. L. (1) w szpitalu, wizytę złożyła mu A. L. (2) oraz powódka M. P. (1), która w tym celu przyjechała z W.. Poza tym powodowie nie interesowali się stanem zdrowia dziadka, w szczególności nie uczestniczyli w opiece nad nim, nie odwiedzali go w domu, ani w szpitalu, jak również nie telefonowali do niego. O chorobie J. L. (1) powodowie dowiedzieli się od A. L. (2). J. L. (1) partycypował w kosztach zorganizowania pogrzebu A. P., w szczególności wykupił piwniczkę, w której znajduje się rodzinny grób. Koszty pogrzebu J. L. (1) poniosła J. L. (3) i wyniosły one 19.361,01 zł, natomiast ryczałt z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wyniósł 6.406,16 zł.

Wartość rynkowa według stanu na 21 lutego 2011 roku i poziomu cen na luty 2015 roku wynosi: odnośnie prawa własności do 1/2 części działki nr (...), zabudowanej budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym w miejscowości Z., objętej księgą wieczystą (...) - 297.589 zł; odnośnie prawa własności do 1/2 części niezabudowanego kompleksu składającego się z działek nr (...), położonego w miejscowości Z., objętego księgą wieczystą nr (...) - 24.393 zł; odnośnie prawa własności 1/2 części lokalu mieszkalnego nr (...), położonego w K. przy ul. (...), objętego księgą wieczystą nr (...) - 177.913 zł; odnośnie prawa własności do 1/2 części lokalu mieszkalnego nr (...), położonego w K. przy ul. (...), objętego księgą wieczystą nr (...) - 131.083 zł; odnośnie prawa własności do 1/112 części do lokalu o przeznaczeniu innym niż mieszkalne, tj. garażu CE, położonego w budynku nr (...) przy ul. (...) w K., miejsce parkingowe nr 39, objętego księgą wieczystą nr (...) - 9.726 zł; odnośnie prawa własności do 1/112 części do lokalu o przeznaczeniu innym niż mieszkalne, tj. garażu CE, położonego w budynku nr (...) przy ul. (...) w K., miejsce parkingowe nr 40, objętego księgą wieczystą nr (...) - 9.726 zł; odnośnie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr (...) w budynku nr (...) przy ul. (...) w K. na sierpień 2015 roku wynosi 316.725 zł.

Pozwana K. S. obecnie ma zawieszoną działalność gospodarczą. Utrzymuje się z dochodów męża w wysokości 15.000 – 20. 000 zł miesięcznie. Nadto czerpie dochód z wynajmu mieszkania. Jednocześnie ma kredyt w wysokości 900.000 zł. Pozwany A. L. (1) jest informatykiem i pracuje i zarabia „ nieźle”.

Oceniając materiał dowodowy, Sąd I instancji wskazał, że stan faktyczny ustalił w oparciu o dokumenty, których autentyczności nie kwestionowano, a których treść i forma nie budziły jego wątpliwości, co do ich mocy dowodowej. Nadto oparł się na zeznaniach pozwanego A. L. (1) oraz zeznaniach świadków: M. P. (4), D. S., K. R., E. W., M. W. (1) i A. S., które w całości ocenił jako rzetelne, wyczerpujące i wiarygodne. Zeznania świadków A. K., P. S., W. T., S. L. i A. R. (2) Sąd w przeważającej części uznał za przekonujące, chociaż w pewnych fragmentach odmówił im wiary. Odnośnie zeznań A. K., W. T. i S. L., uznał, że nie polegają na prawdzie twierdzenia, jakoby J. L. (1) cały majątek zgromadzony podczas trwania pierwszego małżeństwa pozostawił byłej żonie oraz ich wspólnym dzieciom. Podział majątku dorobkowego J. i J. L. (1) został dokonany na mocy postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie, wobec czego nie był wynikiem autonomicznej decyzji podjętej przez spadkodawcę. Z uwagi na fakt, iż wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi córkami powierzono J. L. (2), Sąd jako niewiarygodne ocenił również zeznania świadków A. K. i P. S., w których utrzymywali, że J. L. (1) w dużym stopniu wspomagał finansowo M. P. (1), M. P. (2) oraz M. P. (3). Dowodem przeciwnym w niniejszym zakresie są nie tylko zeznania samych powodów, ale także depozycje procesowe A. L. (2) i J. L. (2), które utrzymują bliski kontakt z wnukami spadkodawcy, a tym samym posiadają wiedzę na temat ich sytuacji życiowej. Jakkolwiek Sąd miał na uwadze, że zarówno A. L. (2), jak i J. L. (2) mieszczą się w kręgu osób bliskich wobec stron, a co za tym idzie zainteresowanych rozstrzygnięciem sprawy na korzyść powodów, to jednak za przyjęciem wersji prezentowanej przez powodów przemawiają również zasady doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania. Po śmierci A. P. kontakt pomiędzy J. L. (1), a jego wnukami uległ znacznemu osłabieniu, spadkodawca był obecny jedynie na najważniejszych uroczystościach rodzinnych i nie odwiedził nawet w szpitalu (...) w czasie jego poważnej choroby. Tym samym nie sposób przyjąć, że angażował się w pomoc finansową na rzecz powodów, skoro ich codzienny kontakt był ograniczony do minimum. Z dużą dozą krytycyzmu Sąd podszedł również do oceny zeznań świadka J. L. (2), która ze względu na zaszłości rodzinne, mogła starać się przedstawić pozwanych w negatywnym świetle. Sąd nie obdarzył walorem wiarygodności jej zeznań, że to J. L. (3) utrudniała kontakt spadkodawcy z jego córkami z pierwszego małżeństwa. Owego twierdzenia nie można bowiem pogodzić z konsekwentnymi i spójnymi zeznaniami złożonymi przez D. S., A. K., A. R. (1), E. W. i S. L., z których to jednoznacznie wynika, że J. L. (2) starała się zapewnić prawidłowe racje pomiędzy jej mężem, a A. P. i A. L. (2). Sąd nie uwzględnił ponadto depozycji J. L. (2), jakoby spadkodawca nie poniósł żadnych kosztów związanych ze zorganizowaniem pogrzebu ich córki A. P.. Niniejsze twierdzenie w oczywisty sposób kłóci się przede wszystkim z zeznaniami P. P. (2) – męża A. P., który przyznał, że to J. L. (1) pokrył koszty wykupienia rodzinnego grobowca. Za przekonujące Sąd uznał zeznania świadka A. L. (2) poza fragmentem, w którym utrzymywała, że prawie codziennie odwiedzała swojego ojca podczas jego pobytu w szpitalu. Zeznania powodów M. P. (1), M. P. (2) i M. P. (3), co do charakteru ich relacji rodzinnych z dziadkiem Sąd uznał za wiarygodne. Nie podzielił jedynie ich twierdzenia, jakoby nie zdawali sobie sprawy ze stanu zdrowia J. L. (1), zwłaszcza iż wiedzieli o jego pobycie w szpitalu. Zeznań pozwanej K. L. Sąd nie uwzględnił jedynie w zakresie, w którym utrzymywała, że to ona razem z bratem A. L. (1) pokryli koszty pogrzebu J. L. (1), albowiem depozycje te stoją w sprzeczności z treścią faktur VAT, na których jako nabywca usług pogrzebowych widnieje J. L. (3). Nadto Sąd I instancji oparł się na wartościach nieruchomości ustalonych na potrzeby postępowania w sprawie I C 1129/14, prowadzonej w Sądzie Okręgowym w Krakowie, które nie były kwestionowane przez strony. Natomiast nie poczynił ustaleń na podstawie odręcznej notatki z k. 95/2, albowiem była niepodpisana. Koszty pogrzebu ustalił na podstawie faktur oraz zeznań pozwanej K. S..

Mając na uwadze powyższe, Sąd I instancji cytując przepisy art. 991-1011 k.c. stwierdził, że roszczenie powodów okazało się częściowo zasadne. Powodowie w świetle art. 991 § 1 k.c. należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku, albowiem są wnukami spadkodawcy J. L. (1), zaś ich matka A. P. zmarła przed dniem otwarcia spadku. Równocześnie spadkodawca nie złożył w testamencie oświadczenia o pozbawieniu ich prawa do zachowku, którą to możliwość przewiduje art. 1008 k.c. Zarówno powodowie, jak i pozwana otrzymali w testamencie poszczególne składniki majątkowe, przy czym wartość majątku im przyznanego jest niższa od wartości zachowku. W obszernych wywodach prawnych, Sąd Rejonowy z odwołaniem się do orzecznictwa Sądu Najwyższego stwierdził, że bezzasadny był zarzut pozwanych - sprzeczności żądania powodów z art. 5 k.c., a tym samym z zasadami współżycia społecznego, co nie było przedmiotem apelacji. Cytując przepisy art. 993-995 k.c. Sąd I instancji wskazał, że w toku postępowania ustalił, że w skład masy spadkowej po J. L. (1) wchodzą ww. składniki majątkowe. Zgodnie z art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Sąd stanął na stanowisku, że umowę majątkową małżeńską rozszerzającą wspólność majątkową zawartą pomiędzy J. a J. L. (2) należy traktować, jak umowę darowizny, na co wskazywali pozwani. Nie ulega wątpliwości, iż umowa rozszerzająca ustawową wspólność majątkową małżeńską jest swoistą, odrębną od umowy darowizny, umową nazwaną, uregulowaną w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Jej celem jest ustalenie zasad, według których kształtować się mają wzajemne stosunki majątkowe małżonków, a więc uregulowanie w granicach dozwolonych przez prawo – istnienia i zakresu wspólności majątkowej małżeńskiej (wyrok SN z dnia 25 listopada 2003 roku, II CK 273/02, Lex nr 424449). Do zawarcia majątkowej umowy małżeńskiej dochodzi zatem nie tylko wówczas, gdy małżonkowie decydują się na zmianę ustroju majątkowego, lecz także wtedy, gdy modyfikują jedynie zakres majątku wspólnego, powodując jednocześnie przesunięcie określonych praw między majątkami osobistymi małżonków, a majątkiem wspólnym i wywierają skutek rozporządzający. Wspólny skutek obu umów w postaci dokonania przesunięć majątkowych nie oznacza jednak, iż umowę rozszerzającą ustawową wspólność majątkową traktować należy dla potrzeb ustalenia substratu zachowku, jak umowę darowizny. Z uwagi na konstrukcję wspólności łącznej, wskutek przesunięcia składników majątkowych z majątku osobistego do majątku wspólnego, korzyść uzyskują bowiem oboje małżonkowie, a więc i ten z nich, któremu dane prawo przysługiwało dotychczas niepodzielnie. Tym samym nie ma żadnych podstaw, aby do substratu zachowku doliczyć wartość przedmiotów, które na skutek umowy majątkowej małżeńskiej rozszerzającej wspólność majątkową weszły następnie w skład majątku wspólnego J. i J. L. (1). Sąd podzielił pogląd prawny wyrażony w monografii „Zachowek w polskim prawie spadkowym” P. W. 2010 r., s. 290 zgodnie, z którym „ jak darowizny należy traktować przesunięcie pomiędzy masami majątkowymi małżonków, które mogą następować nie tylko w drodze darowizny sensu stricto, ale również przez rozszerzenie wspólności majątkowej małżeńskiej”. Umowy takie muszą być uwzględniane przy obliczaniu zachowku, z uwagi na podobieństwo skutków z umową darowizny. Stąd przy uwzględnianiu wartość należało także zaliczyć wartość całej nieruchomości w postaci mieszkania przy ul. (...) w K., uwzględniając najpierw umowę małżeńską z 17 stycznia 1986 r., a następnie umowę darowizny z dnia 7 grudnia 1994 r. oraz drugą połowę nieruchomości położonej w Z., składającej się z działki nr (...), przekazanej umową darowizny w 1995 r. o wartości 297.589 zł. Ponieważ powodowie dochodzili zachowku wskazując jedynie te dwie nieruchomości, jako objęte umową małżeńską majątkową, a także umowami darowizn, dlatego Sąd uwzględnił jedynie te nieruchomości. Jako darowizny na rzecz powodów nie można w ocenie Sądu I instancji traktować wpłaty, jakiej dokonał J. L. (1) na poczet częściowego pokrycia kosztów pogrzebu A. P., bowiem pozwani nie wykazali jej wysokości. Przy określaniu wysokości substratu zachowku Sąd nie uwzględnił ponadto kwot pieniężnych, jakie pozwana K. S. otrzymywała z tytułu wynajmowania lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w K., bowiem ich wysokość nie została wykazana przez powodów. Uwzględniając wartość zachowku Sąd Rejonowy na podstawie art. 922 k.c. w związku z art. 713 k. c. w związku z art. 754 k.c. uwzględnił długi spadkowe w postaci: niespłaconego na dzień śmierci J. L. (5) kredytu w wysokości 129.184,85 zł, nakładów na lokale mieszkalne w kwocie 38.500 zł, kosztów pogrzebu (19.361,01 – 6.406,16 = 12.954,85 zł), łącznie 116.047,28 zł. Łączna wartość aktywów majątku spadkowego po J. L. (1) wynosi zatem 658.146,81 zł + 614.314 zł (darowizny i umowa majątkowa) = 1.272.460,81 zł. 1.272.460,81 zł - 116.047,28 zł = 1.156.413,53 zł.

Powodowie są wnukami spadkodawcy i jeżeli dziedziczyliby spadek z ustawy, to przypadłoby im po 1/16 części całego spadku. W związku z tym, z tytułu zachowku M. P. (1) i M. P. (2) należy się po 1/32 całości spadku, zaś M. P. (3), który jest małoletni – 1/24 całości spadku. Wartość przedmiotów spadkowych przeznaczonych dla powodów w testamencie sporządzonym przez J. L. (1) wynosiła po 7.295 zł. W związku z powyższym, M. P. (1) i M. P. (2) należy się kwota 36.137,92 zł, co stanowi 1/32 całości spadku, zaś M. P. (3) kwota 48.183,89 zł, co stanowi 1/24 całości spadku. Po odliczeniu wartości przedmiotów spadkowych przeznaczonych dla powodów w testamencie, M. P. (1) i M. P. (2) przysługuje zachowek w kwocie 28.842,92 zł, a M. P. (3) w kwocie 40.888,89 zł, przy czym brak było podstaw, aby zasądzić te roszczenia solidarnie (art. 366 i nast. k.c.). Pozwana J. L. (3) zmarła przed otrzymaniem pozwu, a zatem jej wartość spadku w wysokości 108.331 zł należało podzielić na jej spadkobierców K. S. i A. L. (1) (po 54.165,50 zł). Stąd udział A. L. (1) wyniósł: 308.159 zł + 54.165,50 zł = 362.324,50 zł (54 %). Udział K. S. wyniósł: 254.358 zł + 54.165,50 zł = 308.523,50 zł (46 %). Zatem od pozwanych należało zasądzić odpowiednio 54 % i 46 %. Na rzecz M. P. (1) i M. P. (2): 28.842,92 x 0,54 = 15.575,17 zł; 28.842,92 x 0,46 = 13267,74 zł. Na rzecz M. P. (3): 40.888,89 x 0,54 = 22.080 zł; 40.888,89 x 0,46 = 18.808,88 zł. W pozostałym zakresie Sąd oddalił powództwo, jako niewykazane.

O odsetkach orzekł na podstawie art. 455 k.c. i art. 481 k.c., mając na uwadze, że wezwania do zapłaty z dnia 10 maja 2013 r. skierowane do pozwanych, wskazywały termin zapłaty 30 dni od daty otrzymania wezwania. Stąd żądanie zasądzenia odsetek od dnia 13 maja 2013 r. było niezasadne.

Sąd nie uwzględnił wniosku pozwanych o rozłożenia należności na raty, bowiem nie zachodziły szczególnie uzasadnione wypadki w rozumieniu art. 320 k.p.c. Dochody pozwanych znacznie przekraczają średnia krajową, a nadto co najmniej od 2011 r. mieli świadomość, że powodom przysługuje prawo do zachowku i mogli poczynić stosowne oszczędności.

Na podstawie art. 113 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz art. 98 k.c. Sąd I instancji nakazał ściągnąć od pozwanych część opłaty sądowej, od której uiszczenia powodowie byli zwolnieni w zakresie odpowiadającym zasądzonym kwotom. W pozostałym zakresie koszty procesu między stronami wzajemnie zniósł, na podstawie art. 100 k.p.c., bowiem w podobnym zakresie wygrały i przegrały sprawę.

Pozwani w apelacji od części ww. wyroku: od punktu I lit. a) w zakresie ponad kwotę 7881,00 zł, tj. w zakresie kwoty 7694,17 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzone od dnia wydania wyroku; od punktu I lit. b) w zakresie ponad kwotę 7881,00 zł, tj. w zakresie kwoty 7694,17 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzone od dnia wydania wyroku; od punktu I lit. c) w zakresie ponad kwotę 11821,10 zł, tj. w zakresie kwoty 10258,90 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzone od dnia wydania wyroku; od punktu II lit. a) w zakresie ponad kwotę 6713,44 zł, tj. w zakresie kwoty 6554,30 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzone od dnia wydania wyroku; od punktu II lit. b) w zakresie ponad kwotę 6713,44 zł, tj. w zakresie kwoty 6554,30 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzona od dnia wydania wyroku; od punktu II lit. c) w zakresie ponad kwotę 10069,82 zł, tj. w zakresie kwoty 8739,06 zł oraz w zakresie całości rozstrzygnięcia o odsetkach, które powinny być zasądzone od dnia wydania wyroku; od punktu IV lit. a) i b). zaskarżonego wyroku – zarzucili naruszenie przepisu prawa materialnego, tj.:

- art. 993 k.c. w zw. z art. 888 § 1 k.c., poprzez jego błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, iż w rozumieniu przepisu art. 993 k.c., jako darowizna mogą być traktowane także inne umowy niż nazwana umowa darowizny, o której mowa w przepisie art. 888 § 1 k.c., w szczególności - umowa rozszerzająca wspólność majątkową małżeńską, podczas gdy właściwa wykładnia tego przepisu ogranicza zakres pojęcia darowizny jedynie do umów darowizny sensu stricto (tj. umów nazwanych, regulowanych przepisem art. 888 § 1 k.c.).

- art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. w zw. z art. 995 k.c., przez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na zasądzeniu na rzecz powodów odsetek ustawowych od dnia wezwania ich do zapłaty, zamiast od daty wydania wyroku przez Sąd I Instancji (tj. od daty, na jaką ustalona została wartość substratu zachowku).

W konkluzji apelujący wnioskowali o zmianę zaskarżonego wyroku, poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonej części i oddalenie roszczeń o zasądzenie odsetek od niezaskarżonej części roszczeń głównych za okres przed wydaniem wyroku oraz o ściągnięcie od pozwanych na rzecz Skarbu Państwa- Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy według norm prawem przepisanych, tj. proporcjonalnie do uwzględnionej części powództwa, a nadto o zasądzenie od powodów na rzecz pozwanych kosztów postępowania odwoławczego, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Powodowie domagali się oddalenia apelacji i zasądzenia kosztów postępowania odwoławczego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja była bezzasadna i podlegała oddaleniu, albowiem zaskarżony wyrok odpowiada prawu.

Ustalony przez Sąd I instancji stan faktyczny, Sąd Okręgowy przyjął za własny – za wyjątkiem o którym mowa poniżej, gdyż ma on źródło w dowodach, które ocenione zostały zgodnie z wymogami art. 233 § 1 k.p.c. Dodać należy, że ustalenia te nie były przedmiotem apelacji.

Rozstrzygnięcie apelacji w niniejszej sprawie sprowadzało się w istocie do rozwiązana dwóch problemów prawnych, które co należy podkreślić - nie są jednolicie postrzegane w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, a także w doktrynie. Sąd Okręgowy po wnikliwym i wszechstronnym przeanalizowaniu zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego stoi na stanowisku, że w okolicznościach tej konkretnej sprawy, zarzuty naruszenia prawa materialnego podniesione przez pozwanych nie mogą odnieść skutku.

I tak, nie doszło do naruszenia art. 993 w zw. z art. 888 k.c., albowiem Sąd Rejonowy dokonał prawidłowej wykładni tych przepisów (mimo pewnej niespójności poglądów) i przyjął, że w rozumieniu art. 993 k.c., jako darowizna, o której mowa w art. 888 § 1 k.c. może być traktowana także umowa rozszerzająca wspólność majątkową małżeńską. W konsekwencji trafnie zaliczył do substratu zachowku przekazane przez J. L. (1) umową majątkową małżeńską na rzecz J. L. (3) udziały po ½ części w nieruchomości lokalowej przy ul. (...).30 w K. i nieruchomości w Z., objętej księgą wieczystą nr (...).

Przypomnieć należy, że już w uchwale z dnia 14 czerwca 1963 r., III CO 24/63, OSNCP 1964, nr 5, poz. 88, Sąd Najwyższy przyjął, że umowa majątkowa małżeńska rozszerzająca wspólność ustawową o konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku odrębnego jednego małżonka jest umową zbycia tego przedmiotu, nieodpłatnym rozporządzeniem nim. Natomiast w wyroku 7 sędziów z dnia 24 lutego 2011 r., III CSK 137/10, LEX nr 1084562, w sprawie o odwołanie darowizny, jako zasadę prawną przyjął, iż Umowa majątkowa małżeńska rozszerzająca wspólność ustawową o konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku odrębnego jednego małżonka jest umową zbycia tego przedmiotu, nieodpłatnym rozporządzeniem nim.

W niniejszej sprawie okolicznością niesporną było, że na mocy umowy majątkowej małżeńskiej z dnia 17 stycznia 1986 roku, repertorium (...) J. L. (1) i J. L. (3) rozszerzyli wspólność majątkową na wszystkie składniki majątku nabyte przez każdego z nich przed zawarciem małżeństwa (k. 80). Zatem należało rozważyć charakter tego rodzaju umowy.

Sąd Okręgowy po przeanalizowaniu rozbieżnych poglądów judykatury i doktryny, na które powoływały się strony, stoi na stanowisku, że o tym, czy rozszerzenie wspólności majątkowej małżeńskiej na wszystkie składniki majątku nabyte przed zawarciem małżeństwa przez każdego z małżonków może by traktowane, jako darowizna, decydują okoliczności konkretnej sprawy. Tym samym Sąd Odwoławczy podziela stanowisko Sądu Apelacyjnego w Łodzi, wyrażone w wyroku z dnia 25 marca 2014 r., I ACa 1204/13, LEX nr 1451710, że Na gruncie art. 993 k.c., jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 k.c., lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia. Natomiast Rozszerzenie przez małżonków ustroju ustawowej wspólności majątkowej na majątek odrębny (obecnie osobisty) jednego z małżonków może być uznane w konkretnych okolicznościach sprawy za nieodpłatne przysporzenie, zbliżone swoim charakterem do umowy darowizny. W konsekwencji udział objęty taką umową podlega uwzględnieniu przy obliczeniu należnego zachowku na podstawie art. 993 k.c. Zgodzić się też należy z poglądem, że odmienna wykładnia sprzeciwiłaby się celowi powyższego przepisu, jakim jest ochrona należnego zachowku. Natomiast oceny, czy w danym stanie faktycznym nastąpiło nieodpłatne przysporzenie winien dokonać sąd w każdej konkretnej sprawie (orzeczenie SN z dnia 17 czerwca 1953 r., II C 534/53, OSN 1954, poz. 60).

Przenosząc te rozważania na realia niniejszej sprawy należy zauważyć, że umowa majątkowa małżeńska z dnia 17 stycznia 1986 roku, repertorium (...) była w istocie darowizną. Po pierwsze świadczy o tym zapis samej umowy, zawarty w punkcie III, iż strony oświadczają, że nie mają żadnych nieruchomości, a tylko spółdzielcze własnościowe mieszkanie (przy ul. (...)) o wartości 706.000 zł. Natomiast Sąd I instancji ustalił, że przed zawarciem małżeństwa z J. L. (3) spadkodawca był także właścicielem nieruchomości w Z., składającej się z działki nr (...), objętej księgą wieczystą nr (...) i współwłaścicielem nieruchomości składającej się z działek leśnych nr (...), objętej księgą wieczystą nr (...). Z ww. umowy nie wynika natomiast, aby J. L. (3) przed zawarciem małżeństwa miała jakiej nieruchomości, a okolicznością bezsporną było, że na tą datę ich nie posiadała. Wbrew twierdzeniom apelujących, z materiału dowodowego nie wynika też, aby dysponowała jakimś innym majątkiem osobistym, który by wszedł mocą zawartej umowy do majątku wspólnego obojga małżonków. Faktem jest, że J. R. (później L.) posiadała książeczkę mieszkaniową, zarejestrowaną w Spółdzielni Mieszkaniowej (...) w O. w (...), ze zgromadzonym wkładem na mieszkanie lokatorskie kategorii M-3 w wysokości 27.000 (starych) zł. Jednak nie nabyła żadnego mieszkania, a jak wynika z pisma tej spółdzielni z dnia 19 września 2013 r., w dniu 16 września 1988 r. została skreślona z rejestru członków (k. 63). Pozwani nie wykazali natomiast np. zaświadczeniem z banku, aby z chwilą likwidacji książeczki, poza kwotą wkładu - 2,72 zł po denominacji, J. L. (3) otrzymała premię gwarancyjną. Dla porównania dodać należy, iż w 1988 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie wynosiło 53.090 zł. W konsekwencji Sąd Okręgowy nie dał wiary zeznaniom świadków A. R. (1) i D. S., odnośnie „ dużej waloryzacji” i nie podzielił ustaleń Sądu Rejonowego, że część pieniędzy na budowę domu w Z. pochodziła z książeczki mieszkaniowej wraz z wkładem. Nadto należy zauważyć, że - jak słusznie podali powodowie - w świetle art. 49 § 1 pkt 3 k.r.o. nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na prawa niezbywalne, które przysługują tylko jednej osobie. Natomiast skoro pozwolenie na budowę domu na nieruchomości w Z. wydane zostało w dniu 27 grudnia 1994 r. (k. 60), to z pewnością nie można przyjąć, aby przed zawarciem małżeństwa w dniu 30 grudnia 1982 r. J. R. (później L.) posiadała już materiały budowlane, które pobodnie jak i pieniądze zostały jej podarowane przez rodziców później, w związku z budową domu. Pozwani nie udowodnili też, aby przed zawarciem małżeństwa miała jakiś inny majątek ruchomy, np. oszczędności, wartościowe obrazy itp. O tym, że umowa majątkowa małżeńska z dnia 17 stycznia 1986 roku, repertorium A II nr 660/86 miała w istocie postać rozporządzenia nieodpłatnego, bowiem J. L. (1), z którego majątku odrębnego przeniesiono opisane wyżej składniki majątkowe do majątku wspólnego, nie uzyskał w ramach tej umowy żadnego ekwiwalentu, świadczą także inne fakty. Po pierwsze, darowizna z dnia 7 grudnia 1994 roku, repertorium (...) (k. 188) na rzecz J. L. (3) pozostałej części mieszkania położonego w K. przy ul. (...). Po drugie, darowizna z dnia 10 maja 1995 roku, repertorium A (...) (k. 85) na rzecz J. L. (3) połowy nieruchomości składającej się z działki nr (...) w Z., objętej księgą wieczystą nr (...). Nawet gdyby przyjąć, że druga darowizna, choć to ona była podstawą wpisu w księdze wieczystej była pozorna – jak chcą tego pozwani, to i tak jej zawarcie wskazuje cel, jaki przyświecał obojgu małżonkom.

Reasumując, w chwili zawierania umowy majątkowej małżeńskiej z dnia 17 stycznia 1986 roku, repertorium A II (...), spadkodawca dysponował dużym majątkiem osobistym, natomiast J. L. (3) nie posiadała majątku osobistego. W rezultacie Sąd I instancji trafnie przyjął, że spadkodawca dokonał nieodpłatnego przysporzenia, zbliżonego swoim charakterem do umowy darowizny na rzecz swojej drugiej żony i w konsekwencji zgodnie z żądaniem powodów, przy obliczeniu należnego im zachowku uwzględnił wartość całej nieruchomości lokalowej przy ul. (...) w K. i udział w ½ nieruchomości w Z., składającej się z działki nr (...).

Na marginesie należy zauważyć, że wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 lipca 2013 r., I ACa 244/13, LEX nr 1353761, zawierający odmienne poglądy zapadł w takim stanie faktycznym, że istotnie brak było podstaw do przyjęcia w okolicznościach tamtej sprawy nieodpłatnego charakteru umowy, mocą której małżonkowie rozszerzyli ustawową wspólność majątkową małżeńską zarówno na majątek nabyty przez każdego z nich przed zawarciem małżeństwa, jak i w czasie jego trwania z jakiegokolwiek tytułu. Skutki zawartej umowy rozciągnęły się bowiem na majątki osobiste obojga małżonków, tj. umowa ta objęła nieruchomość stanowiąca wcześniej majątek osobisty zmarłego oraz udział w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości i prawa własności budynków posadowionych na nieruchomości, stanowiący wcześniej majątek osobisty pozwanej.

Bezzasadny był także zarzut naruszenia art. 481 § 1 w zw. z art. 455 w zw. z art. 995 k.c., albowiem Sąd Rejonowy prawidłowo zastosował te przepisy i zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie od dnia następnego po dacie określonej w wezwaniu do zapłaty, a nie jak chcieli tego apelujący - od daty wydania wyroku. Wprawdzie nie wyjaśnił szerzej swojego stanowiska, ale skoro w toku procesu strony prezentowały w tej kwestii odmienne poglądy, to znaczy, że podzielił koncepcję powodów i ich uzasadnienie. W orzecznictwie i doktrynie występują dwa stanowiska. Pierwsze wskazuje, że roszczenie o zachowek jest roszczeniem bezterminowym i jego wymagalność należy ustalić w oparciu o regułę z art. 455 k.c. Dopóki dłużnik nie zostanie wezwany do spełnienia świadczenia, dopóty obowiązek zapłaty kwoty pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku nie aktualizuje się. Odsetki ustawowe za opóźnienie należą się dopiero od daty wezwania zobowiązanego do zapłaty zachowku. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 września 1976 r., III CRN 128/76, LEX nr 2040, z 16 czerwca 2000 r., IV CKN 58/00, LEX nr 490431, z 10 października 2008 r., II CNP 35/08, LEX nr 560540, z 17 września 2010 r., II CSK 178/10, LEX nr 942800). Drugie stanowisko podkreśla, że skoro ustalenie wartości spadku w celu określenia zachowku oraz obliczenie zachowku następuje według cen z chwili orzekania o roszczeniu o zachowek, to odsetki od tak ustalonego świadczenia pieniężnego powinny być naliczone dopiero od daty wyrokowania w sprawie, skoro dopiero z tym momentem roszczenie o zapłatę tak ustalonej kwoty stało się wymagalne. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98, LEX nr 898244, z 25 maja 2005 r., I CK 765/04, LEX nr 180835, wyrok Sądu Apelacyjnego w łodzi z 7 maja 2014 r., I ACa 1397/13, LEX nr 1466839). Przy tym żadne z tych rozwiązań nie jest uznawane za wyłączne. Sąd Okręgowy podziela stanowisko doktryny, że w związku z takimi rozbieżnościami, określenie wymagalności roszczenia o zachowek należy pozostawić w zakresie dyskrecjonalnego uznania sądu, zgodnie z ogólnie przyjętymi standardami wykładni, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy (M. W. (2) roszczenia o zachowek – początkowy termin liczenia odsetek za opóźnienie w przypadku niespełnienia świadczenia z tytułu zachowku). W konsekwencji zdaniem Sądu II instancji, ocena Sądu Rejonowego mogłaby być podważona jedynie w przypadku rażącego naruszenia ww. przepisów. Tymczasem Sądowi I instancji nie sposób zarzucić takiego naruszenia, skoro z okoliczności niniejszej sprawy wynika, że pozwani już co najmniej od daty wydania postanowienia spadkowego po J. L. (1) w dniu 27 listopada 2012 r., sygn. akt I Ns 707/11/K znali wartość masy spadkowej, którą dla potrzeb tego postępowania ustalił Sąd na podstawie opinii biegłego sądowego.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację, jako pozbawioną uzasadnionych podstaw prawnych.

O kosztach procesu, które stanowiły koszty zastępstwa prawnego powodów w postępowaniu odwoławczym, orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz § 2 ust. 5 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U.2015.1800).

SSO Renata Stępińska SSO Magdalena Meroń-Pomarańska SSR Krystyna Darmoń