Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 grudnia 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 5 grudnia 2012 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa E. C.

przeciwko Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej

w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki E. C.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 24 lutego 2011 r., sygn. akt I C 410/09

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 5 w ten sposób, że zasądza dodatkowo od pozwanego na rzecz powódki E. C. kwotę 52.000 zł (pięćdziesiąt dwa tysiące złotych) z ustawowymi odsetkami od 24 czerwca 2006r do dnia zapłaty;

II.  w pozostałej części apelację powódki E. C. oddala;

III.  zasądza od powódki E. C. na rzecz pozwanego kwotę 5.850 zł (pięć tysięcy osiemset pięćdziesiąt złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego;

IV.  nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa (Sąd Apelacyjny w Poznaniu) z tytułu brakującej opłaty od skargi kasacyjnej:

a)  od powódki E. C. z zasądzonego na jej rzecz w punkcie I niniejszego wyroku roszczenia kwotę 5.950 zł (pięć tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt złotych);

b)  od pozwanego kwotę 2.550 zł (dwa tysiące pięćset pięćdziesiąt złotych).

/-/ P. Górecki /-/ B. Wysocki /-/ E. Staniszewska

UZASADNIENIE

Powodowie E. C., A. C. (1), A. C. (2), A. C. (3) oraz J. C. po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa domagali się zasądzenia od pozwanego Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej w W. na rzecz E. C. kwoty 100.000 zł tytułem zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 3 k.c. oraz kwoty 150.000 zł tytułem zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.; na rzecz każdego z pozostałych powodów kwot po 20.000 zł tytułem odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c. oraz kwot po 20.000 zł tytułem zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Ponadto powodowie wnieśli o zasądzenie tytułem renty alimentacyjnej z powodu pogorszenia ich sytuacji życiowej kwot po 800 zł miesięcznie na rzecz E. C. a na rzecz pozostałych powodów po 1.000 zł miesięcznie. E. C. wniosła też o zasądzenie na jej rzecz kwoty 3.536,69 zł tytułem zwrotu poniesionych kosztów leczenia swojego i córki A. C. oraz kwoty 13.584,70 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu jej męża G. C..

Wyrokiem z dnia 24 lutego 2011 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu zasądził od pozwanego:

1)  na rzecz powódki E. C. tytułem zadośćuczynienia kwotę 144.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 18 marca 2006 r. do dnia zapłaty,

2)  na rzecz każdego z pozostałych małoletnich powodów tytułem zadośćuczynienia kwoty po 20.000 zł z odsetkami ustawowymi od kwot po 18.000 zł od dnia 18 czerwca 2006 r. i od kwot po 2.000 zł od dnia 13 grudnia 2010 r. do dnia zapłaty,

3)  na rzecz powódki E. C. tytułem zwrotu kosztów pogrzebu kwotę 13.384,70 zł z odsetkami ustawowymi od kwoty 8.500 zł od dnia 18 czerwca 2006 r. i od kwoty 4.884,70 zł od dnia 13 grudnia 2010 r. do dnia zapłaty,

4)  na rzecz powódki E. C. tytułem zwrotu kosztów leczenia kwotę 109,57 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia zapłaty,

Sąd Okręgowy oddalił powództwo w pozostałym zakresie i rozstrzygnął o kosztach procesu (pkt 5-9).

Rozstrzygając o żądaniach powodów Sąd ustalił, że powódka od dnia 25 czerwca 1994 r. pozostawała w związku małżeńskim z G. C.. Z ich małżeństwa urodziło się czworo dzieci, a mianowicie małol. A., A., A. i J. C.. G. C. zmarł 14 kwietnia 2006 r. wskutek obrażeń doznanych w wypadku drogowym, do którego doszło 6 kwietnia 2006 r. W trakcie małżeństwa G. C. pracował zawodowo, a jego żona zajmowała się domem i dziećmi. Od wiosny 2000 r. do listopada 2005 r. G. C. pracował nielegalnie w gospodarstwie rolnym w Szwajcarii. Do domu przyjeżdżał jedynie na urlop i w okresach świątecznych. Od listopada 2005 r. został nielegalnie zatrudniony w Holandii również w gospodarstwie rolnym za wynagrodzeniem 1.500-1.600 euro miesięcznie. Nie pracował jednak za granicą non stop, w wyniku czego miesięczny faktyczny dochód przekazywany na rzecz rodziny, przy uwzględnieniu przerw w pracy w okresie bezpośrednio poprzedzającym jego śmierć, wynosił około 2.000 zł miesięcznie. Krótko przed śmiercią zaczął też handlować samochodami. Od dnia 3 kwietnia 2006 r. został zatrudniony na podstawie umowy o pracę jako magazynier w firmie (...). Wszystko wskazywało jednak, że G. C. nadal zamierzał uzyskiwać w przeważającej części dochody z pracy za granicą. Za życia G. C. rodzina żyła w dostatku, jej członkowie wyjeżdżali na wczasy, wycieczki. W 2002 r. E. i G. C. nabyli działkę budowlaną we W. z zamiarem budowy na niej budynku mieszkalnego. Budowę przerwano po śmierci G. C.. Sprawczyni wypadku drogowego A. C. (4), w wyniku którego poniósł śmierć G. C., prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Częstochowie została uznana za winną nieumyślnego naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu drogowym w konsekwencji którego śmierć poniósł G. C.. W dacie wypadku była ubezpieczona w pozwanym Towarzystwie (...), które wypłaciło powódce E. C. kwotę 12.000 zł, a pozostałym powodom kwoty po 16.000 zł tytułem odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej po śmierci G. C., przy uwzględnieniu jego przyczynienia do wypadku w 20%. Ponadto pozwany ubezpieczyciel przyznał każdemu z powodów kwotę po 141 zł tytułem renty wyrównawczej. Na mocy decyzji Prezesa (...) została przyznana małoletnim dzieciom G. i E. C. renta rodzinna w łącznej kwocie 579,46 zł.

Sąd Okręgowy uznał za usprawiedliwioną co do zasady odpowiedzialność pozwanego za skutki wypadku spowodowanego przez A. C. (4), przy uwzględnieniu 20% - ego przyczynienia się do wypadku przez G. C.. W zakresie dochodzonych na podstawie art. 446 § 3 k.c. kwot z tytułu odszkodowania w związku ze znacznym pogorszeniem sytuacji życiowej powodów, podniósł, że niemożliwe jest uwzględnienie dochodów nielegalnych uzyskiwanych przez G. C.. Zdaniem Sądu, odmienne stanowisko prowadziłoby nie tylko do tolerowania szarej strefy, lecz wręcz do jej popierania. Sąd Okręgowy podzielił wyrażony w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 kwietnia 2002 r. (sygn. akt I ACa 399/02, OSA 2003/3/12) pogląd, że o przyznanych na podstawie art. 446 § 3 k.c. świadczeniach należy rozstrzygać mając na względzie podstawowe zasady obowiązującego porządku prawnego, w tym wyrażoną w art. 5 k.c. klauzulę zasad współżycia społecznego. Stoi ona na przeszkodzie czerpaniu przez osoby formalnie uprawnione korzyści ze sprzeciwiającego się porządkowi prawnemu postępowania osoby zmarłej. Na wysokość tych świadczeń nie mogą więc mieć wpływu osiągane przez nią nielegalne dochody. Jak wskazał Sąd Okręgowy, uchylanie się od opodatkowania stanowi przestępstwo z art. 54 § 1 k.k.s. Dlatego uznając za zasadne oparcie się na wysokości ostatnich legalnych dochodów G. C. Sąd Okręgowy przyjął, że sytuacja materialna powodów znacznie się nie pogorszyła po jego śmierci. W zakresie ściśle materialnym roszczenie powodów jest niezasadne w wyniku porównania obecnych dochodów powodów uzyskiwanych od pozwanego i od (...) z legalnymi dochodami z tytułu wynagrodzenia za pracę w firmie (...) w wysokości brutto 900 zł miesięcznie, w zakresie zaś niematerialnym roszczenie powodów oparte na treści art. 446 § 3 k.c. zostało w istocie pochłonięte (a co najmniej złagodzone zostało pogorszenie ich sytuacji życiowej) przez prawie w całości uwzględnione roszczenie powodów o zadośćuczynienie.

Z podobnych przyczyn Sąd Okręgowy nie uwzględnił opartego na podstawie art. 446 § 2 k.c. powództwa w zakresie rent uznając, że przyznane przez pozwanego renty oraz świadczenia z (...) wyrównały utratę legalnych dochodów uzyskiwanych przez G. C..

Sąd Okręgowy uznał za usprawiedliwione w znacznej części, oparte na treści art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c., roszczenie powodów o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Podkreślił, że powodowie nie otrzymali z tego tytułu od pozwanego jakiegokolwiek świadczenia, a wypłacone tytułem odszkodowania kwoty nie mogły być uwzględnione przy ustalaniu wysokości należnego zadośćuczynienia. Krzywda powodów polega na utracie osoby najbliższej, na związanym z tym osamotnieniu i zachwianiu poczucia bezpieczeństwa. Zmarły był osobą zaradną, której aktywność i działania przynosiły wymierne korzyści całej rodzinie. Z chwilą śmierci G. C. nierealna stała się budowa domu. Brak jego wsparcia będzie rzutował na życie jego żony i dzieci. E. C. została sama w sytuacji obiektywnie trudnej. Jej poczucie stabilności i bezpieczeństwa zostało zburzone, tym bardziej, że jest odpowiedzialna również za los swoich dzieci. Po śmierci męża wystąpiły u niej zaburzenia adaptacyjne pod postacią reakcji depresyjnej. Dolegliwości te nie ustały do tej pory. Z drugiej strony Sąd podniósł, że E. C. może liczyć na pomoc materialną i niematerialną swojej rodziny, co w pewnym stopniu niewątpliwie łagodzi jej ból i utratę męża. U dzieci, mimo traumatycznych przeżyć spowodowanych śmiercią ojca, biegli nie stwierdzili trwałych następstw medycznych tego zdarzenia. Mając to wszytko na uwadze Sąd Okręgowy uznał, że dla złagodzenia krzywdy powódki E. C. adekwatna jest kwota zadośćuczynienia w wysokości 180.000 zł. Po uwzględnieniu, na podstawie art. 362 k.c., przyczynienia się G. C. do wypadku w 1/5 części ostatecznie zasądzona kwota wyniosła 144.000 zł. W przypadku pozostałych powodów Sąd Okręgowy zasądził na ich rzecz kwoty po 20.000 zł podkreślając wynikające z treści art. 321 k.p.c. związanie żądaniami w tym zakresie. O zwrocie kosztów pogrzebu Sąd orzekł na podstawie art. 446 § 1 k.c. a w zakresie kosztów leczenia powódki E. C. i A. C. uwzględnił na podstawie art. 444 § 1 k.c. tylko te z nich, które pozostają w związku przyczynowym ze śmiercią G. C..

Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły obie strony.

Powodowie wnieśli apelację od wyroku oddalającego ich powództwa.

Pozwany zaskarżył wyrok w części uwzględniającej powództwo w kwocie 106.786,51 zł w tym zasądzonych na rzecz powódki E. C.: kwoty 104.000 zł tytułem zadośćuczynienia pieniężnego oraz kwoty 2.789,51 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu wnosząc o zmianę zaskoczonego wyroku w tej części przez oddalenie powództwa.

Wyrokiem z dnia 10 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu z apelacji pozwanego zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną na rzecz powódki E. C. w jego punkcie pierwszym kwotę zadośćuczynienia obniżył do sumy 80.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia zapłaty zaś zasądzoną w punkcie trzecim wyroku kwotę tytułem zwrotu kosztów pogrzebu obniżył do wysokości 10.707,76 zł (pkt I), oddalił w pozostałej części apelację pozwanego (pkt II), w całości oddalił apelację powodów (pkt III), koszty procesu za instancję odwoławczą wzajemnie zniósł ( pkt IV).

Sąd Apelacyjny uznał ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy za prawidłowe i przyjął je za własne. Nie podzielił zarzutów apelacji powodów. Podkreślił, że powodowie wyraźnie sprecyzowali swoje roszczenia co do odszkodowania i zadośćuczynienia na rozprawie dnia 10 lutego 2011 r. i nie miały one charakteru roszczeń ewentualnych ani alternatywnych, a wobec tego sąd nie mógł wyrokować inaczej, nie narażając się na naruszenie art. 321 k.p.c. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu I instancji co do nieuwzględnienia dochodów, jakie uzyskiwał G. C. z tytułu pracy „na czarno" za granicą i związanego z tym oddalenia powództwa w zakresie odszkodowania przewidzianego w art. 446 § 3 k.c. oraz renty dochodzonej na podstawie art. 446 § 2 k.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie ma znaczenia otwarcie w ostatnim czasie niektórych rynków pracy w państwach Unii Europejskiej dla pracowników z Polski. Trudno bowiem w takiej sytuacji dokonywać wyliczenia renty i odszkodowania kierując się wyłącznie hipotetycznymi możliwościami zarobkowymi osób, które podjęłyby się legalnej pracy za granicą. Jest to zdaniem Sądu założenie całkowicie nieprzystające do realiów sprawy.

Sąd Apelacyjny podzielił zarzut apelacji pozwanego i uznał za rażąco wygórowane przyznane zadośćuczynienie pieniężne. Zdaniem Sądu, odpowiednia do doznanej krzywdy w wyniku utraty męża jak i uwzględniająca aktualne stosunki majątkowe społeczeństwa jest kwota 100.000 zł. W rozpoznawanej sprawie nie było nadzwyczajnych okoliczności, które uzasadniałyby przyznanie znacznie wyższego zadośćuczynienia aniżeli przyznawane w innych tego typu sprawach w niniejszym sądzie. E. C. jest osobą młodą, zdolną do pracy, zaburzenia depresyjno-lękowe związane ze śmiercią męża mają niewielkie nasilenie, korzysta ze wsparcia najbliższej rodziny. Dzieci G. C. uzyskały stosowne zadośćuczynienia we własnym zakresie. Na wysokość należnego powódce świadczenia nie mogą mieć wpływu kwoty zadośćuczynień przyznanych osobom bliskim ofiar katastrof lotniczych w S. i M.. Sąd zwrócił uwagę, że są to świadczenia wypłacane dobrowolnie przez Skarb Państwa i zarówno sposób ich wypłaty (po równo) jak i ich wysokość w zasadniczy sposób odbiega od dotychczasowej praktyki sądowej w tym zakresie. Sąd Apelacyjny uznał za odpowiednią tytułem zadośćuczynienia kwotę 100.000 zł i dlatego uwzględniając wielkość przyczynienia się poszkodowanego zmienił w tej części wyrok Sądu I instancji i obniżył zasądzoną dotychczas kwotę do sumy 80.000 złotych, płatnej z odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia 18 czerwca 2006 r., czyli z upływem 30 dni od chwili zawiadomienia pozwanego o wypadku. Sąd Apelacyjny uwzględnił także apelację pozwanego przez pomniejszenie przyznanego zwrotu kosztów pogrzebu o 1/5 część w związku z przyczynieniem się poszkodowanego do szkody.

Powódka E. C. wniosła skargę kasacyjną. Zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w części jej dotyczącej wysokości zadośćuczynienia i oddalenia powództwa w zakresie żądania zasądzenia odszkodowania. Powódka oparła skargę kasacyjną na obu podstawach wymienionych w art. 398 ³§ 1 k.p.c. Zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. a także art. 227, 233 oraz 322 k.p.c. Według skarżącej Sąd Apelacyjny dopuścił się również naruszenia przepisów prawa materialnego tj. art. 5 k.c. oraz art. 446 § 2 i 3 k.c. Powołując się na te zarzuty powódka wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie na jej rzecz kwoty 150.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia zapłaty oraz kwoty 100.000 zł tytułem odszkodowania z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Poznaniu, jak to określono w skardze „w zakresie E. C.".

Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 11 lipca 2012 r. uchylił zaskarżony wyrok w pkt III w części dotyczącej oddalenia apelacji powódki E. C. skierowanej do Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 24 lutego 2011 r. oddalającego powództwo E. C. o zasądzenie kwoty 100.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. tytułem odszkodowania, a także w pkt IV w części rozstrzygającej o kosztach procesu za instancję odwoławczą pomiędzy pozwanym a powódką E. C. i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu pozostawiając temu Sądowi rozstrzygniecie o kosztach postępowania kasacyjnego (pkt 1) oddalił skargę kasacyjną w pozostałej części (pk 2).

Sąd Najwyższy wskazał, że słusznie okazały się zarzuty skarżącej naruszenia art. 446 § 3 k.c., wymienionego samodzielnie jak i obok art. 5 k.c., przez jego niezastosowanie prowadzące do oddalenia powództwa o zasądzenie stosownego odszkodowania z powodu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej powódki. Celem tego uregulowania jest chociażby częściowe zrekompensowanie uszczerbku w postaci znacznego pogorszenia sytuacji życiowej, będącego następstwem zdarzenia, w którym poniósł śmierć najbliższy członek rodziny. Odszkodowanie to ma szczególny charakter, polegający na dążeniu do naprawienia szkody majątkowej, która jest ściśle powiązana z krzywdą niemajątkową, a ponadto obie postacie tych szkód wzajemnie negatywnie na siebie oddziałują. Ustanowienie szczególnej regulacji zawartej w art. 446 § 4 k.c. a przede wszystkim aprobowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszczalność przyznania na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego, jakim jest relacja ze zmarłym najbliższym członkiem rodziny, także wtedy, gdy śmierć wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r., wyłącza potrzebę uwzględniania tej krzywdy w ramach odszkodowania należnego na podstawie art. 446 § 3 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC 2010/C/91 a także uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, Biul. SN 2010, nr 10, s. 11 oraz z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 4, poz. 32). Przy ustalaniu tego odszkodowania podlegają jednak rozważeniu inne czynniki niematerialne, niż uwzględnione przy zastosowaniu art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c.

Ocena pogorszenia sytuacji w związku ze śmiercią osoby najbliższej, od której zależy zastosowanie art. 446 § 3 k.c. powinna być prowadzona w oparciu o szczegółową analizę położenia, w jakim znajduje się osoba uprawniona, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mają wpływ na jej warunki (trudności) życiowe, wiek, stopień samodzielności życiowej, stosunki rodzinne i majątkowe, warunki wychowawcze oraz przeprowadzenie porównania z sytuacją, w jakiej znalazłby się uprawniony, gdyby nie śmierć osoby bliskiej. Znaczne pogorszenie zależne jest od rozmiarów ujemnych następstw o charakterze majątkowym i niemajątkowych (z poczynionym wyżej zastrzeżeniem), nie tylko już istniejących, ale dających się przewidzieć w przyszłości na podstawie zasad doświadczenia życiowego. Wykładnia art. 446 § 3 k.c. wymaga zarówno właściwej oceny okoliczności istotnych dla ustalenia odszkodowania, jak i właściwego, w odniesieniu do tych okoliczności, określenia sumy odszkodowania, które powinno stanowić adekwatne, realnie odczuwalne przysporzenie. Celem tego świadczenia jest umożliwienie uprawnionemu przystosowania się do zmienionych warunków.

Pomimo sygnalizowanych przez Sąd drugiej instancji trudności z uzyskaniem precyzyjnego dowodu, co do wielkości szkody majątkowej związanej z pogorszeniem sytuacji życiowej osób bliskich, trzeba podnieść, że do istotnych okoliczności pozwalających określić rozmiar uszczerbku majątkowego należą rzeczywiście uzyskiwane oraz potencjalne dochody osoby zmarłej. W tym zakresie słusznie zarzuca się w skardze kasacyjnej zupełne pominięcie dochodów zmarłego z tytułu jego pracy za granicą, a przyjęcie jako podstawy oceny jedynie zarobków, jakie miał uzyskać G. C. na podstawie umowy o pracę, zawartej kilkanaście dni przed śmiercią. Zmarły był tą osobą, która stanowiła oparcie finansowe rodziny. Od jego zapobiegliwości i zaradności zależały wszystkie dochody rodziny. Ustalony stan faktyczny jednoznacznie wskazuje, że warunki życiowe powódki po śmierci męża uległy znacznemu pogorszeniu. Dowodzi tego szereg okoliczności, które ustalił Sąd, a wśród nich zaprzestanie, czy przerwanie budowy domu mieszkalnego. Sąd przyjmując ten stan rzeczy, odmawiając ostatecznie przyznania stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c., sprzeciwił się uwzględnieniu dochodów uzyskiwanych przez poszkodowanego z pracy za granicą uznając je za „nielegalne". Według Sądu, sprzeciwiają się temu zasady współżycia społecznego, które stoją na przeszkodzie czerpaniu przez osoby formalnie uprawnione korzyści ze sprzeciwiającego się porządkowi prawnemu postępowaniu zmarłej osoby bliskiej.

Stanowisko to zostało słusznie zakwestionowane w skardze kasacyjnej. Nie można zgodzić się z tym, że dochody z pracy za granicą, które uzyskiwał i miał zamiar dalej uzyskiwać G. C., nie mogą być w żaden sposób uwzględnione przy ocenie stopnia pogorszenia sytuacji życiowej osób dla niego najbliższych zwłaszcza, iż ten sam Sąd ustalił, że praca w kraju miała jedynie przejściowy charakter, a G. C. zamierzał nadal pracować za granicą. Osiągane w ten sposób dochody pozwalały i pozwalałyby utrzymać rodzinę na wysokim poziomie. Spełnianie przynoszących dochód świadczeń, także charakterystycznych dla stosunku pracy, zarówno w kraju jak i poza jego granicami, samo w sobie nie narusza prawa. Wymagało jedynie zachowania odpowiednich procedur legalizujących zatrudnienie, pod rygorem zastosowania sankcji właściwych prawu karnoskarbowemu. Natomiast zalegalizowanie tego stanu rzeczy łączyłoby się z koniecznością odprowadzania odpowiednich świadczeń publicznoprawnych, a to miałoby wpływ jedynie na wysokość uzyskiwanego dochodu, ale nie prowadziłoby do zupełnej utraty uzyskiwanych świadczeń.

Poza tym pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c. polega nie tylko na pogorszeniu obecnej sytuacji materialnej, ale obejmuje także przyszłe szkody majątkowe polegające na utracie realnej możliwości polepszenia warunków życia w przyszłości, często nieuchwytne lub trudne do obliczenia niemniej prowadzące do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej osoby najbliższej (zob. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 sierpnia 2006 r. I ACa 227/06, OSA 2008/3/15). W wyroku z dnia 19 kwietnia 2001 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach (sygn. akt I ACa 23/0 Wokanda 2002/7-8/77) trafnie podniósł, że ocena, czy nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji członków rodziny zmarłego nie może odnosić się wyłącznie do stanu z dnia śmierci poszkodowanego, ale musi prowadzić do porównania hipotetycznego stanu odzwierciedlającego sytuację, w jakiej w przyszłości znajdowaliby się bliscy zmarłego, do sytuacji, w jakiej znajdują się w związku ze śmiercią poszkodowanego.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398 ¹⁵ § 1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej oddalenia apelacji powódki od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego w całości powództwo o zasądzenie stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c. oraz w części rozstrzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego pomiędzy powódką a pozwanym i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego Sądowi drugiej instancji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelację powódki E. C. należy uznać za w pewnej części uzasadnioną.

Wymaga przede wszystkim zwrócenia uwagi, że, z uwagi na treść wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 maja 2011r, wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012r oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012r, na obecnym etapie postępowania rozpoznaniu podlega jedynie apelacja powódki od wyroku Sądu Okręgowego, oddalającego jej roszczenie o zapłatę 100.000 zł z tytułu znacznego pogorszenia się jej sytuacji życiowej (art. 446§3 kc) oraz rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego między E. C. a pozwanym..

I.Apelacja powódki dotycząca oddalonego roszczenia o zapłatę kwoty 100.000 zł z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej.

Ustalenia faktyczne sądu I instancji, związane z omawianym roszczeniem, nie budzą wątpliwości i stąd Sąd Apelacyjny przyjmuje je za podstawę własnego rozstrzygnięcia.

Sytuacja materialna i życiowa powódki w chwili śmierci jej męża – poszkodowanego w wypadku G. C., oraz obecnie – nie budziła wątpliwości i nie była przedmiotem sporu między stronami.

Sporna była jedynie ocena tej sytuacji z punktu widzenia przepisu art. 446 § 3 kc.

Sąd I instancji bowiem, a za nim Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 10 maja 2011, uznały, że na skutek śmierci męża sytuacja życiowa powódki nie uległa, w znaczeniu majątkowym, znacznemu pogorszeniu.

Jako podstawę takiego stanowiska przyjęto przede wszystkim wysokość uzyskiwanych dochodów poszkodowanego z legalnego zatrudnienia w Polsce, które kształtowały się na poziomie najniższego wynagrodzenia.

Natomiast poziomu potencjalnego poziomu życia rodziny, w ocenie sądów obu instancji, nie można ustalać w oparciu o dochody uzyskiwane przez G. C. z „nielegalnego” (nierejestrowanego) zatrudnienia za granicą. Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby dochodzenie roszczeń odszkodowawczych w oparciu o poziom przychodów uzyskiwanych przez zmarłego z naruszeniem prawa.

Z kolei ujemne skutki śmierci męża powódki w sferze niematerialnej (przeżyć psychicznych) zostały jej skompensowane przez przyznanie jej zadośćuczynienia za doznaną krzywdę).

Tego rodzaju wykładnia art. 446 § 3 kc nie może być zaaprobowana.

Zgodzić należy się z Sądem Okręgowym, że na ocenę, czy doszło do znacznego pogorszenia (w sensie majątkowym) najbliższych członków rodziny na skutek śmierci pokrzywdzonego, istotne znaczenie może mieć poziom uzyskiwanych przez niego dochodów, jakimi przyczyniał się on do utrzymania rodziny.

W realiach sporu nie budziło wątpliwości, że zmarły G. C. od szeregu lat pracował „na czarno” za granicą i że z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, iż pracę taką by kontynuował, szczególnie po oczekiwanym pełnym otwarciu rynku pracy w Unii Europejskiej dla obywateli Polski.

Wynika to z nabytej przez niego znajomości zachodniego rynku pracy, języka itp.

Niewątpliwie praca na Zachodzie pozwalałaby, jak dotychczas, uzyskiwać mu dochody przekraczające przeciętne zarobki w kraju, tym bardziej, że był on człowiekiem rzutkim, wykorzystującym różne możliwości dorobienia.

Wskazuje na to poziom życia tej rodziny przed śmiercią G. C.. Mimo, że powódka nie pracowała, a małżonkowie mieli na utrzymaniu czwórkę dzieci, stać ich było na wyjazdy wakacyjne, nabycie działki i podjęcie budowy domu itp.

Nie do przyjęcia jest natomiast pominięcie przez sąd I instancji dochodów z tytułu pracy zmarłego za granicą, z uwagi na ich rzekomą nielegalność, co miałoby polegać na wykonywaniu jej bez rejestracji, poza systemem podatkowym i ubezpieczeniowym.

Z zasady osiągania dochodów z pracy zarobkowej nie można uznać za sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, chyba, że na co innego wskazuje wprost charakter wykonywanego zatrudnienia.

Bez znaczenia dla takiej oceny jest natomiast, czy pracodawca bądź pracownik dopełniają wszelkich przewidzianych prawem danego państwa obowiązków w zakresie rejestracji zatrudnienia oraz opłacenia wymaganych z tego tytułu podatków czy składek.

O ile uzyskiwane z pracy wynagrodzenie ma stanowić podstawę odszkodowania, to, co najwyżej, o tego rodzaju obowiązkowe daniny należy obniżyć jego wysokość.

Zważyć trzeba, że w pierwszym okresie po przyjęciu Polski do Unii Europejskiej rynek pracy nie został dla polskich pracowników całkowicie otwarty. Wielu z nich wykonywało zatem pracę w krajach zachodnich „na czarno”, poza oficjalna rejestracją. Nie sposób jednak przyjąć, aby uzyskane w takich warunkach wynagrodzenie było świadczeniem nienależnym czy sprzecznym z prawem.

Z kolei, zakładając, że zmarły, po otwarciu rynków pracy w krajach zachodnich, zalegalizowałby zatrudnienie, to łącznie jego dochody nie uległyby istotnemu zmniejszeniu przez ich opodatkowanie.

Można bowiem założyć z kolei, że tym samym zostałby też objęty różnymi przywilejami socjalnymi, w tym stosunkowo wysokimi w tych krajach świadczeniami na małoletnie dzieci.

Przedstawiona wyżej argumentacja jest zgodna z wykładnią zawartą w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012r w spr. II CSK 677/11, która jest dla Sądu Apelacyjnego wiążąca z uwagi na treść art. 398 ²⁰ zd. 1 kpc.

Utrata dochodów zmarłego, stanowiących jedyne źródło utrzymania rodziny, niewątpliwie znacznie pogorszyła sytuację życiową powódki.

Dotychczas bowiem, w związku z ustalonym przez małżonków podziałem ról w rodzinie, nie musiała ona pracować, a mogła zająć się wyłącznie wychowaniem czwórki małych dzieci.

Natomiast po śmierci współmałżonka do tych obowiązków dojdzie, prędzej czy później, konieczność wykonywania pracy zarobkowej, do czego, z natury rzeczy, powódka jest słabo przygotowana.

Należy również dodać, że, z punktu widzenia hipotezy przepisu art. 446 § 3 kpc, znaczenie mają nie tylko utracone dochody poszkodowanego.

Nie bez znaczenia jest też pozbawienie możliwości korzystania przez najbliższych z faktycznego wsparcia zmarłego, w tym wykonywania przez niego różnego rodzaju świadczeń niepieniężnych na rzecz rodziny.

Świadczenia te, jakkolwiek trudno wyliczalne, mają niewątpliwie swój wymiar majątkowy, bowiem zwalniają uprawnionych z konieczności pokrywania ich kosztów. Chodzi tu np. o wykonywanie różnych prac fizycznych na rzecz rodziny, opiekę w chorobie itp.

Przenosząc to na grunt rozpoznawanej sprawy, należy stwierdzić, że również w tym aspekcie sytuacja życiowa powódki na skutek śmierci męża uległa znacznemu pogorszeniu.

Z materiału dowodowego sprawy wynika, że zmarły był osobą pracowitą, wykonującą samodzielnie wszystkie prace domowe oraz roboty budowlane przy rozpoczętej budowie domu.

Niewątpliwie również w przyszłości powódka mogła liczyć, i to jeszcze przez wiele lat, na wsparcie męża we wszystkich dziedzinach życia rodzinnego.

W tej sytuacji jej roszczenie o zasądzenie odszkodowania na podstawie przepisu art. 446§3 kc jest co do zasady usprawiedliwione, czemu zresztą pozwany nie zaprzeczał, wypłacając jej z tego tytułu kwotę 12.000 zł.

Sąd Apelacyjny uznał, że, mając na uwadze powołane wyżej okoliczności sprawy, stosowne odszkodowanie z tego tytułu winna stanowić kwota 80.000 zł.

Uwzględnić przy tym należy niesporny, 20% stopień przyczynienia się poszkodowanego do wypadku (powstania szkody), co oznacza obniżenie tej należności do kwoty 64.000 zł, od której z kolei należy odjąć wypłacone już powódce świadczenie w wysokości 12.000 zł.

Ostatecznie zatem powódce należy się dodatkowe odszkodowanie w wysokości 52.000 zł.

W opóźnieniu z realizacją tej należności, skutkującym odpowiedzialnością odsetkową (art. 481 kc) pozwany pozostaje od dnia 24 czerwca 2006r, tj. od dnia następnego po doręczeniu mu pisma powodów z dnia 23 czerwca 2006r (k. 17).

Co prawda bowiem, zgłoszenie szkody nastąpiło w dniu 15 maja 2006r i 30 – dniowy termin do jej likwidacji minął w dniu 14 czerwca 2006r, jednakże dopiero w w/w/ piśmie roszczenia powódki zostały szczegółowo wyspecyfikowane zarówno co do charakteru, jak i wysokości (art. 455 kc).

Stąd na podstawie art. 386 § 1 kpc oraz art. 446 § 3 kc Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie I sentencji wyroku.

Dalej idące zarzuty i wnioski apelacji okazały się bezzasadne.

Obecnie, zarówno z uwagi na treść art. 446 § 4 kc, jak i przedstawioną w pisemnym uzasadnieniu zaskarżonego wyroku aktualną wykładnię art. 448 kc w zw. z art. 24§1kc, roszczenie, o jakim mowa w art. 446 § 3 kc, winno ograniczać się, co do zasady, do kompensaty uszczerbku, mającego charakter stricte majątkowy.

W tej sytuacji, bez istotnego, dla tego roszczenia, są wywody, odwołujące się do naruszenia dóbr niematerialnych powódki, w tym wpływu śmierci współmałżonka na jej psychikę, osłabienie woli życiowej itp., albowiem ten rodzaj szkód niemajątkowych kompensowany powinien być w ramach zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Dlatego na podstawie przepisu art. 385 kpc Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie II wyroku.

II.Koszty postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

1.Koszty wywołane apelacją powódki:

Wszystkich powodów w postępowaniu apelacyjnym reprezentował jeden pełnomocnik procesowy, a więc koszty adwokackie powodów w tym postępowaniu wyniosły 5.400 zł (stawka podstawowa). Odpowiednia, proporcjonalna część, obciążająca powódkę wyniosła 2.862 zł i odpowiada jej wynagrodzenie radcy prawnego strony przeciwnej w tej samej wysokości. Razem koszty postępowania związanego z tą apelacją wyniosły zatem 5.724 zł.

Ostatecznie wnioski apelacji powódki uwzględniono w ok. 47,4 % (52.000 zł/109.600 zł), co oznacza, że w tej części koszty postępowania odwoławczego obciążają pozwanego.

Oznacza to, że powódka, po stosunkowym rozliczeniu, zobowiązana jest do zwrotu pozwanemu kwoty 149 zł (5.724 zł x 47,4% = 2713 zł; 2.862 zł - 2.713 zł = 149 zł).

2.Koszty wywołane apelacją pozwanej:

Pozwana w związku z wniesionym środkiem odwoławczym poniosła koszty w wysokości 8.040 zł (opłata od apelacji 5.340 zł, wynagrodzenie radcy prawnego 2.700 zł).

Powódka nie poniosła żadnych kosztów, bowiem nie złożyła odpowiedzi na apelację i nie wniosła o zwrot kosztów postępowania odwoławczego.

Z kolei wnioski apelacji pozwanej uwzględniono w ok. 62 % (66.667 zł/106.787 zł).

Z tego wynika, że powódka zobowiązana jest zwrócić pozwanej kwotę 4.985 zł (8.040 zł x 62%).

3.Koszty postępowania kasacyjnego:

Koszty te wyniosły łącznie 3.600 zł i ograniczyły się do wynagrodzenia profesjonalnych pełnomocników (2 x 1.800 zł).

Ostatecznie wnioski skargi kasacyjnej powódki uwzględnione zostają do kwoty 52.000 zł, a więc w ok. 30,1% (52.000 zł/170.000 zł) i w tej jedynie części obciążają pozwanego, tzn. do kwoty 1.084 zł (3.600 zł x 30,1 %).

Oznacza to obowiązek zapłaty przez powódkę pozwanemu kwoty 716 zł (1.800 zł – 1.084zł).

Ostatecznie zatem powódka, tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego, po ich wzajemnym stosunkowym rozliczeniu, zobowiązana jest zwrócić pozwanemu kwotę 5.850zł (149 zł + 4.985 zł + 716 zł).

Dlatego na podstawie przepisów art. 98 § 1 i 3 kpc, art. 99 kpc oraz art. 100 zd. 1 kpc w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 kpc, przy uwzględnieniu § 2 ust. 1 i 2 oraz § 13 ust. 1 pkt. 2) i ust. 4 pkt. 2) w zw. z § 6 pkt 6) i 7) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. nr 163, poz. 1348 ze zm.) a także § 2 ust. 1 i 2 oraz § 12 ust. 1 pkt. 2) i ust. 4 pkt. 2) w zw. z § 6 pkt. 6) i 7) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. nr 163, poz. 1349 ze zm.) Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie III sentencji wyroku.

W tych samych proporcjach (powódka 69,9 %, pozwany 30,1%) należało obciążyć strony nieuiszczonymi kosztami sądowymi, w postaci opłaty od skargi kasacyjnej w wysokości 8.500 zł.

Z tych przyczyn na podstawie art. 100 zd. 1 kpc oraz art. 113 ust. 1 ust. 2 pkt. 1) ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych orzeczono jak w punkcie IV wyroku.

/-/ E. Staniszewska /-/ B. Wysocki /-/ P. Górecki