Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 marca 2016 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 9 marca 2016 roku w S.

sprawy z powództwa R. M., J. M. (1), L. R.

przeciwko A. M. (1)

o zapłatę

na skutek apelacji wniesionej przez powódkę J. M. (1) od wyroku zaocznego Sądu Rejonowego w Myśliborzu z dnia 26 lutego 2015 roku, sygn. akt I C 909/14

uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do powódki J. M. (1) i przekazuje w tym zakresie sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Myśliborzu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

SSO Agnieszka Tarasiuk-Tkaczuk SSO Violetta Osińska SSR del. Tomasz Cegłowski

Sygn. akt II Ca 1101/15

UZASADNIENIE

Wyrokiem zaocznym z dnia 26 lutego 2015 r. Sąd Rejonowy w Myśliborzu po rozpoznaniu sprawy z powództwa R. M., J. M. (1) i L. R. przeciwko A. M. (1) o zapłatę oddalił powództwo.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Rejonowy oparł o następujący stan faktyczny.

Spadkodawca A. M. (2) był właścicielem lokalu mieszkalnego położonego w D. przy ulicy (...). W dniu 11 grudnia 2011 r. zmarł A. M. (2).

Sąd Rejonowy w Myśliborzu postanowieniem z dnia 20 marca 2014 r. dokonał stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym A. M. (2), ustalając, że spadek dziedziczą na podstawie ustawy uczestnicy postepowania oraz wnioskodawczyni, przy czym żona A. M. (1) w 1/2 części oraz uczestnicy postępowania brat J. M. (2) w 1/6 części, siostra J. M. (1) w 1/6 części i siostra L. M. w 1/6 części.

Postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2011 r. spadek po zmarłej w dniu 19 lutego 2003 r. W. M. nabył na podstawie testamentu syn w całości A. M. (2).

W toku postępowania wartość przedmiotowej nieruchomości ustalił w opinii biegły sądowy na kwotę 50.900 złotych.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał powództwo za nieuzasadnione.

Jako podstawę prawną dochodzonego przez stronę powodową roszczenia Sąd I instancji wskazał przepis art. 991 k.c., zgodnie z którym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

W ocenie Sądu Rejonowego powództwo podlegało oddaleniu, albowiem powodowie nie wskazali jaki udział przysługuje poszczególnym spadkobiercom testamentowym, nie sprecyzowali tym samym roszczenia w zakresie wysokości w stosunku do każdego z nich, nadto nie wskazali czy roszczenie to jest roszczeniem solidarnym, czy też od tej kwoty należy ustalać należny udział z tytułu zachowku wobec każdego z powodów. Zdaniem Sądu Rejonowego pozew o zachowek winien zawierać wskazanie udziału w przypadku spadkobrania po matce W. M. uprawnionych do dziedziczenia czworga dzieci ze wskazaniem ostatecznie udziału i przesłanek jakie ostatecznie przypadają z tytułu udziału w uprawnieniu do zachowku. Okoliczność, że powodowie nie wykazali w jakim procentowym udziale i jaka kwota w stosunku do poszczególnych powodów jest należna, decydowała w ocenie Sądu Rejonowego o przyjęciu niezasadności powództwa na podstawie art. 991 k.c.

Apelację od wyroku Sądu Rejonowego w Myśliborzu wniosła powódka J. M. (1), zaskarżając wyrok w całości. Powódka J. M. (1) wniosła o uchylenie wyroku, uwzględnienie powództwa co do kwoty 25.000 zł oraz o zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów procesu za obie instancje według norm przepisanych. Apelująca podniosła zarzut merytorycznej niezasadności oddalenia powództwa.

W uzasadnieniu apelacji powódka J. M. (1) zakwestionowała rozstrzygnięcie Sądu I instancji z powołaniem się przez Sąd orzekający na okoliczność, że strona powodowa nie wskazała czy roszczenie ma charakter solidarny, czy jest roszczeniem indywidualnym, w częściach odnośnie każdego z powodów. W ocenie powódki Sąd I instancji powinien był tę kwestię wyjaśnić, zobowiązując stronę powodową do odpowiedniego sprecyzowania roszczenia. Ponadto z akt sprawy oraz wcześniejszych spraw o stwierdzenie nabycia spadku wynika jasno, że gdyby nie było testamentu, to po W. M., ustawowo dziedziczyłaby czwórka dzieci po ¼ każde z nich. Sąd I instancji miał wszystkie fakty, aby powództwo uwzględnić. A. M. (2) jako spadkobierca testamentowy był zobowiązany do zachowku wobec trójki rodzeństwa, co następnie przeszło na jego żonę jako spadkobiercę. W konkluzji w ocenie apelującej powódki powództwo powinno ulec uwzględnieniu na podstawie art. 991 § 1 k.c.

Pismem procesowym z dnia 26 lutego 2016 r. pełnomocnik powodów wyraźnie oświadczył, że apelację od wyroku Sądu I instancji wniosła jedynie powódka J. M. (1).

Na rozprawie przed Sądem Okręgowym w dniu 9 marca 2016 r. pozwana A. M. (1) wniosła o oddalenie apelacji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódki J. M. (1) okazała się uzasadniona, doprowadzając w konsekwencji do uchylenia zaskarżonego wyroku w stosunku do apelującej powódki J. M. (1) i przekazania sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Myśliborzu.

Sąd Okręgowy po dokonaniu kontroli instancyjnej zaskarżonego orzeczenia stwierdza, że Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. Zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. poza wypadkami określonymi w § 2 i 3 sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

Na podstawie poglądów dominujących w doktrynie i orzecznictwie przyjąć należy, że nierozpoznanie istoty sprawy odnosi się do roszczenia będącego podstawą powództwa i zachodzi, gdy sąd pierwszej instancji nie orzekł w ogóle merytorycznie o żądaniach stron, zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominął merytoryczne zarzuty pozwanego. Sąd Najwyższy przyjął, że oceny, czy sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia, nie zaś na podstawie ewentualnych wad postępowania wyjaśniającego.

Sformułowanie „nierozpoznanie istoty sprawy" odnosi się do nierozpoznania istoty roszczenia będącego podstawą powództwa.

Według orzeczenia Sądu Najwyższego z 16 lipca 1998 r., I CKN 804/97 ( LexPolonica nr 1610019) nierozpoznanie istoty sprawy oznacza nierozpoznanie merytoryczne zgłoszonych w sprawie roszczeń. Nierozpoznanie istoty sprawy następuje przede wszystkim wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu I instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy oraz gdy sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania lub merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje materialnoprawna lub procesowa przesłanka unicestwiająca roszczenie. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi również w sytuacji, w której sąd pierwszej instancji dokonał oceny prawnej roszczenia bez oparcia jej o właściwie ustaloną podstawę faktyczną i w sprawie zachodzi potrzeba poczynienia po raz pierwszy niezbędnych ustaleń faktycznych.

Przez pojęcie "nierozpoznania istoty sprawy" w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. uważa się zatem nierozstrzygnięcie o żądaniu strony, czyli niezałatwienie przedmiotu sporu, całkowite zaniechanie wyjaśnienie istoty lub treści spornego stosunku prawnego.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy stwierdzić należy, że Sąd I instancji zaniechał rozpoznania istoty sporu, to jest roszczenia z tytułu zachowku, co było konsekwencją pierwotnych uchybień Sądu Rejonowego w zakresie braku zobowiązania strony powodowej do sprecyzowania żądania pozwu. Nie sposób się zgodzić z rozważaniami Sądu I instancji, że za oddaleniem powództwa przemawiało to, iż powodowie nie wskazali jaki udział przysługuje poszczególnym spadkobiercom testamentowym, nie sprecyzowali tym samym roszczenia w zakresie wysokości w stosunku do każdego z nich, nadto nie wskazali czy roszczenie to jest roszczeniem solidarnym, czy też od tej kwoty należy ustalać należny udział z tytułu zachowku wobec każdego z powodów.

Analiza akt sprawy wskazuje, że w istocie nie wiadomo o jakim roszczeniu orzekał Sąd I instancji. To powoduje, że zaskarżone orzeczenie w ogóle wymyka się spod kontroli instancyjnej zainicjowanej wniesieniem apelacji przez powódkę J. M. (1).

Podkreślić należy, że żądanie zapłaty zachowku zostało zawarte we wniosku o dział spadku po zmarłym A. M. (2), który złożono do Sądu Rejonowego w Myśliborzu. W treści wniosku o dział spadku poza zgłoszeniem żądania zapłaty zachowku, bez jego sprecyzowania, zawarto jedynie lakoniczne zdanie, że zobowiązanie zmarłego A. M. (2) do zapłaty zachowku przeszło na uczestniczkę postępowania A. M. (1). Następnie Sąd Rejonowy w Myśliborzu ze sprawy o dział spadku po A. M. (2), toczącej się pod sygnaturą akt I Ns 432/14, wyłączył do odrębnego rozpoznania sprawę o zachowek z powództwa J. M. (1), R. M. i L. R. przeciwko A. M. (1) – vide karta 8. Następnie zarządzeniem Przewodniczącego z dnia 8 września 2014 r. wezwano pełnomocnika strony powodowej do uzupełnienia braków formalnych pozwu poprzez między innymi wskazanie wartości przedmiotu sporu. Pismem procesowym z dnia 16 września 2014 r. pełnomocnik strony powodowej wskazał wartość przedmiotu sporu na kwotę 25.000 zł. W takim stanie sprawy Przewodniczący wyznaczył termin rozprawy i zarządził doręczenie stronie pozwanej odpisu pozwu, co było niewątpliwie postępowaniem przedwczesnym, skoro roszczenie nie było sprecyzowane co do wysokości w stosunku do każdego z powodów z osobna oraz w istocie strona powodowa nie przytoczyła okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, stosownie do treści art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.

Nie sposób się zgodzić z rozważaniami Sądu I instancji, a zawartymi w treści uzasadnienia wyroku, że strona powodowa powinna ponieść negatywne konsekwencje niesprecyzowania roszczenia w zakresie wysokości w stosunku do każdego z powodów, nadto nie wskazania czy roszczenie to jest roszczeniem solidarnym, czy też od tej kwoty należy ustalać należny udział z tytułu zachowku wobec każdego z powodów. To obowiązkiem Przewodniczącego w ramach kontroli warunków formalnych pozwu jest zobowiązanie strony powodowej do sprecyzowania żądania pozwu i przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, tym bardziej, że żądanie w tym zakresie zostało jedynie w ogólności zawarte we wniosku o dział spadku.

Stosownie do treści art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Jak wskazano wyżej, wniosek o dział spadku, który po wyłączeniu sprawy o zapłatę zachowku do odrębnego rozpoznania, został potraktowany jako pozew o zapłatę, nie zawierał sprecyzowania żądania zapłaty co do kwoty dochodzonej przez każdego z powodów z osobna oraz nie zawierał przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie każdego z powodów. Wskazanie wyłącznie wartości przedmiotu sporu, do czego została zobowiązana strona powodowa, na pewno było niewystarczające, albowiem po jej wskazaniu, nadal nie wiadomo było jakiego żądania zapłaty dochodził każdy z powodów z osobna, tym bardziej, że żądanie zapłaty zachowku zawsze dotyczy konkretnej kwoty na rzecz podmiotu uprawnionego – tu według pozwu na rzecz trzech powodów.

Kolejnym uchybieniem Sądu Rejonowego był brak reakcji na rozszerzenie żądania pozwu, co nastąpiło treścią pisma procesowego z dnia 31 grudnia 2014 r. – vide karta 26, w którym strona powodowa rozszerzyła żądanie pozwu o żądanie zasądzenia odsetek. Sąd I instancji nie wezwał strony powodowej do sprecyzowania żądania w tym zakresie, to jest nie wyjaśnił jakich odsetek domaga się strona powodowa, czy ustawowych, czy w innej wysokości, a także od jakich kwot odsetki miałyby być zasądzone, zaniechano również wyjaśnienia dat początkowych naliczania odsetek i dat końcowych. O ile na rozprawie w dniu 26 lutego 2015 r. – karta 36 – żądanie zasądzenia odsetek cofnął powód R. M., to tylko skutecznie w swoim imieniu, albowiem nie był on pełnomocnikiem pozostałych powodów. Również cofnięcie roszczenia w zakresie zapłaty odsetek przez powoda R. M. nie znalazło odzwierciedlenia w decyzji Sądu I instancji co do umorzenia żądania w tym zakresie.

Wskazać również należy, że Sąd I instancji wydał w niniejszej sprawie wyrok zaoczny bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, gdy tymczasem z treści uzasadnienia wyroku – vide karta 51 akt – wynika, że Sąd Rejonowy ustalając stan faktyczny sprawy oparł się na dowodach z innej sprawy – tu o dział spadku I Ns 432/14 – jednakże nie przeprowadził dowodów z tych dokumentów w niniejszym postępowaniu. Takie postępowanie Sądu Rejonowego było sprzeczne z treścią art. 339 § 2 k.p.c., z którego wynika, że skoro Sąd orzekający uznaje przytoczone okoliczności faktyczne w pozwie za budzące wątpliwość, to powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe, jeżeli zamierza ustalić jakieś fakty, stanowiące następnie podstawę oddalenia powództwa, jak w niniejszej sprawie.

Powyższe uchybienia Sądu Rejonowego spowodowały w konsekwencji wydanie wyroku, w którym orzeczono o niesprecyzowanym żądaniu pozwu. Brak sprecyzowania żądania pozwu w ogóle uniemożliwia dokonanie kontroli instancyjnej prawidłowości orzeczenia Sądu I instancji.

Niesprecyzowanie żądania pozwu w istocie spowodowało „nierozpoznanie istoty sprawy” w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. przez Sąd Rejonowy. Spowodowało to na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylenie zaskarżonego wyroku w stosunku do apelującej powódki J. M. (1) i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Myśliborzu.

Stosownie do treści art. 386 § 6 k.p.c. Sąd Rejonowy przy ponownym rozpoznaniu sprawy powinien w pierwszej kolejności zobowiązać stosownie do treści art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. stronę powodową do sprecyzowania żądania pozwu w zakresie żądania powódki J. M. (1) (albowiem tylko odnośnie powódki J. M. (1) uchylono wyrok Sądu I instancji), zarówno odnośnie żądania zapłaty należności głównej co do wysokości, jak i w zakresie żądania zapłaty odsetek (z zobowiązaniem do określenia czy strona powodowa dochodzi odsetek ustawowych za opóźnienie czy innych, do określenia daty początkowej i końcowej naliczania odsetek). Nadto strona powodowa powinna zostać zobowiązana do przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.), albowiem pozew – tu pierwotnie wniosek o dział spadku, w którym zgłoszono żądanie zapłaty zachowku, nie zawiera przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie zapłaty w określonej wysokości na rzecz powódki J. M. (1). Powyższe zobowiązanie na wypadek jego niewykonania powinno zostać opatrzone rygorem zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., a to z uwagi na to, że na obecnym etapie postępowania wykluczony jest już zwrot pozwu na podstawie art. 130 § 1 i 2 k.p.c.

Stosownie do reakcji strony powodowej na powyższe zobowiązanie Sąd I instancji powinien bądź zawiesić postępowanie na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (w przypadku niesprecyzowania żądania pozwu i nieprzytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie), bądź przystąpić do merytorycznego rozpoznania sprawy na rozprawie, oczywiście w granicach wniosków dowodowych stron postępowania. W przypadku uznania potrzeby przeprowadzenia dowodów z urzędu (art. 232 zdanie drugie k.p.c.), czemu Sąd orzekający dał wyraz w treści uzasadnienia wyroku, powołując się na dowody z dokumentów z innej sprawy (I Ns 432/14), powinien w tym zakresie wydać odpowiednie postanowienie dowodowe na rozprawie.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego w granicach wniosków dowodowych stron, ewentualnie po dopuszczeniu określonych dowodów z urzędu na podstawie art. 232 zadnie drugie k.p.c., Sąd powinien dokonać oceny prawnej zgłoszonego żądania na podstawie art. 991 k.c. Nie powinno również umknąć uwadze Sądu Rejonowego, że zgłoszone żądanie zapłaty zachowku na rzecz powódki J. M. (1) wobec zobowiązanego A. M. (2) weszło do spadku po zmarłym zobowiązanym A. M. (2), a pozwana A. M. (1) jest spadkobiercą zobowiązanego do zapłaty zachowku tylko w określonym udziale, co również będzie wymagało odpowiednich rozważań Sądu Rejonowego przy ponownym rozpoznaniu sprawy w aspekcie zasadności żądania zapłaty.

Na marginesie rozważań wskazać należy, że wyrok zaoczny Sądu I instancji z dnia 26 lutego 2015 r. uprawomocnił się w stosunku do powodów R. M. i L. R., którzy wyroku nie zaskarżyli. W niniejszej sprawie nie zaszły przesłanki określone w art. 378 § 2 k.p.c. do rozpoznania sprawy także na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, albowiem będące przedmiotem zaskarżenia prawa i obowiązki nie są dla nich wspólne. Przepis art. 378 § 2 k.p.c. dotyczy współuczestnictwa materialnego, które nie zachodziło w niniejszej sprawie po stronie powodowej. Pomiędzy osobami występującymi z roszczeniami o zachowek nie zachodzi więź o charakterze materialnoprawnym, a zachodzi współuczestnictwo formalne (vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2012 r., II CZ 143/11, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2012 r., II CSK 705/11).

Stosownie do treści art. 108 § 2 k.p.c. pozostawiono Sądowi Rejonowemu rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

W powołaniu powyższej argumentacji orzeczono jak w sentencji wyroku.

SSO Agnieszka Tarasiuk – Tkaczuk SSO Violetta Osińska SSR del. Tomasz Cegłowski