Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 września 2016 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 września 2016 roku w S.

sprawy z powództwa M. S. (1), D. Ł., B. P. (1), U. A., A. S. (1), D. K.

przeciwko S. P. (1) i B. P. (1)

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Rejonowego w Gryficach z dnia 5 sierpnia 2013 roku, sygn. akt I C 834/12

1.  uchyla zaskarżony wyrok w zakresie roszczeń powódki B. P. (1) i w tej części postępowanie umarza;

2.  oddala apelację w pozostałym zakresie;

3.  przyznaje adwokat A. A. od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Gryficach kwotę (...) (jeden tysiąc czterysta siedemdziesiąt sześć) złotych, w tym podatek od towarów i usług, tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce G. S. (1) z urzędu.

SSO Karina Marczak SSO Tomasz Szaj SSR del. Grzegorz Orlonek

Sygn. akt II Ca 959/16

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 5 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w Gryficach (sygn. akt I C 834/12) oddalił powództwo G. S. (2) przeciwko S. P. (2) oraz B. P. (2) o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli (pkt I); zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Gryficach na rzecz adw. A. A. kwotę 2.952 zł tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną powódce z urzędu ( pkt II).

Sąd Rejonowy orzekł w oparciu o ustalony w sposób następujący stan faktyczny sprawy:

W dniu 29 maja 1980 roku M. S. (2) na podstawie umowy przekazania posiadania i własności gospodarstwa rolnego przekazał córce B. P. (2), stanowiące jego własność gospodarstwo rolne o powierzchni 14,59 ha wraz z zabudowaniami. M. S. (2) w związku ze zbyciem gospodarstwa miał prawo do bezpłatnego użytkowania wchodzącej w skład gospodarstwa działki (...) o powierzchni 0,30 ha. Miał też prawo do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich w rozmiarze niezbędnym do zaspokajania jego potrzeb i jego rodziny. M. S. (2) zmarł 31 lipca 2004 roku. Po jego śmierci mieszkała tam nadal jego żona G. S. (1) wraz z synem M. S. (1). Strony postepowania od wielu lat pozostają w konflikcie.

Sąd Rejonowy stwierdził, że zgłoszone przez powódkę G. S. (1) w niniejszej sprawie roszczenie nie zasługiwało na uwzględnienie. Sąd mając na uwadze przepis art. 119 ust. 2 w związku z art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz przywołując stanowisko judykatury stwierdził, że zwrotne przejście własności gospodarstwa rolnego z następcy na poprzednich właścicieli nie wymaga oświadczeń woli stron, lecz następuje z mocy orzeczenia sądu, które ma charakter konstytutywny. Mając na względzie, iż powódka domagała się zwrotu gospodarstwa rolnego nieodpłatnie przekazanego na następcę w oparciu o przepisy ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym rolników sformułowane przez nią w pozwie żądanie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności tego gospodarstwa nie mogło zostać uwzględnione. Dodatkowo Sąd zwrócił uwagę, iż powódka nie miałaby legitymacji czynnej do wystąpienia z żądaniem rozwiązania umowy przekazania gospodarstwa rolnego, gdyż ma ją jedynie rolnik, który dokonał przeniesienia posiadania i własności gospodarstwa rolnego. W ocenie Sądu brak byłoby również podstaw do uwzględnienia żądania rozwiązania umowy pod względem merytorycznym, z uwagi niespełnienie ku temu przesłanek.

Apelację od powyższego wyroku wywiodła powódka zaskarżając go w punkcie I, wnosząc o jego zmianę względnie uchylenie i przekazanie Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Nadto, apelacja zawierała wniosek o przyznanie wynagrodzenia pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu. Orzeczeniu Sądu I instancji zarzucono sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego poprzez przyjęcie, że pozwani nie postępowali wobec powódki uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego podczas gdy analiza materiału dowodowego prowadzi do wniosków odmiennych.

W dniu 29 stycznia 2014 roku zmarła G. S. (2) (vide: odpis skrócony aktu zgonu, k. 108).

Postanowieniem z dnia 25 czerwca 2014 roku Sąd Okręgowy w Szczecinie ( sygn. akt II Ca 1195/13) zawiesił postępowanie w sprawie na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. do czasu zgłoszenia spadkobierców zmarłej.

Postanowieniem z dnia 5 lutego 2015 r. Sąd Rejonowy w Gryficach w sprawie o sygn. I Ns 199/14 stwierdził, że spadek G. S. (1) nabyli na podstawie ustawy wprost: syn M. S. (1), córka D. Ł., córka B. P. (1), córka U. A., syn A. S. (1) oraz wnuk D. K..

Apelacja od powyższego wyroku została oddalona postanowieniem Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 19 maja 2016 roku, sygn. akt II Ca 997/16. W konsekwencji krąg spadkobierców po zmarłej został ustalony prawomocnie.

Postanowieniem z dnia 15 lipca 2016 roku Sąd Okręgowy w Szczecinie podjął postępowanie w sprawie z udziałem spadkobierców G. S. (2) tj. M. S. (3), D. Ł., B. P. (1), U. A., A. S. (2) i D. K..

Sąd Okręgowy, zważył co następuje:

Apelacja podlegała oddaleniu jako pozbawiona uzasadnionych podstaw.

W postępowaniu cywilnym (poza wyjątkami, które w tej sprawie nie mają miejsca z uwagi na procesowy charakter żądania) obowiązuje zasada związania sądu granicami żądania i jego podstawy faktycznej. Te kardynalną zasadę wyraża przepis art. 321 § 1 k.p.c., po myśli którego „ Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie”.

Zakaz orzekania ponad żądanie, będący przejawem zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności, oznacza, że Sąd nie może orzekać o żądaniu nie zgłoszonym przez powoda, ale jest związany nim związany w tym znaczeniu, że nie może wbrew temu żądaniu zasądzić czegoś jakościowo innego albo w większym rozmiarze czy też zasądzić powództwo na innej podstawie faktycznej niż wskazana przez powoda.

Innymi słowy, sąd nie może dysponować przedmiotem procesu przez określenie jego granic niezależnie od zakresu żądania ochrony określonej przez powoda. Zasada ta ma charakter bezwzględny także wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika, że powodowi przysługuje inne roszczenie bądź w większym rozmiarze.

W rozpoznawanej sprawie strona powodowa swoje żądanie ostatecznie określiła na rozprawie w dniu 27 maja 2013 roku (k. 28). Zażądała zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego na jej rzecz w związku z odwołaniem w stosunku do pozwanych umowy darowizny tego gospodarstwa. Lektura akt wskazuje, że pozostało ono niezmienne do czasu wydania wyroku przez Sąd Rejonowy i było konsekwentnie podtrzymywane.

Wobec powyższego Sąd pierwszej instancji był uprawniony orzec o tym żądaniu. Postąpienie w sposób odmienny naraziłoby Sąd Rejonowy na uzasadniony zarzut naruszenia art. 321 k.p.c.

W realiach sprawy tak sformułowane żądanie nie mogło być uwzględnione. Jak bowiem niewadliwie ustalił Sąd Rejonowy gospodarstwo rolne, którego przeniesienia na swoją rzecz domagała się powódka stanowiło własność jej męża M. S. (4), który przekazał je na rzecz pozwanej B. P. (2) na mocy umowy z dnia 29 maja 1980 roku o przekazaniu posiadania i własności gospodarstwa rolnego.

Umowa będąca obecnie zarzewiem sporu pomiędzy stronami została zawarta pod rządami ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140).

Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników-w art. 119 ust. 1 stanowi, że skutki prawne umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, zawartej w myśl dotychczasowych przepisów, ustala się według tych przepisów. Oznacza to, że oceny charakteru tej umowy należy dokonywać z uwzględnieniem postanowień ustawy z 14 grudnia 1982 r.

W ustawie z dnia 27 października 1977 roku, przewidziano nowy typ umowy, zwanej umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy. Pomijając krąg następców rolnika, którym mogło być przekazane gospodarstwo rolne i warunki, jakie winien spełniać rolnik, aby uzyskać świadczenia emerytalno-rentowe na podstawie wymienionej ustawy, warunkiem otrzymania przez rolnika określonej w ustawie emerytury albo renty inwalidzkiej było przekazanie gospodarstwa rolnego (udziału w takim gospodarstwie) następcy lub Państwu, które przejmowało na siebie obowiązek zapewnienia rolnikowi dalszej egzystencji przez wypłacanie mu renty lub emerytury.

Wzmiankowana umowa jest umową o specyficznym charakterze. Nieodpłatne przeniesienie na następcę posiadania oraz własności gospodarstwa rolnego nie było darowizną sensu stricto w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, albowiem jej celem było uzyskanie przez zbywcę emerytury lub renty przewidzianej w ustawie. Ugruntował się w związku z tym pogląd, że przekazanie przez rolnika gospodarstwa rolnego następcy w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r., nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898-900 k.c. – dotyczących odwołania darowizny, w związku z odrębnością tychże umów. Pogląd taki został wyrażony przez Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 16 lipca 1980 r. III CZP 44/80. Zważył on bowiem, iż „w spólną cechą umowy darowizny, normowanej przepisami kodeksu cywilnego, oraz umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, normowanej przepisami omawianej ustawy, jest nieodpłatność (bezpłatność) świadczenia. Istotna natomiast różnica między tymi umowami wyraża się w tym, że przyczyną prawną darowizny jest wola darczyńcy bezpłatnego przysporzenia obdarowanemu kosztem swojego majątku określonej korzyści majątkowej. Natomiast umowa nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy ma na celu zapewnienie rolnikowi ze środków państwowych przewidzianego w ustawie zaopatrzenia na starość lub na wypadek inwalidztwa, a ponadto zapewnienie kontynuowania działalności gospodarczej przez osobę młodą, dającą gwarancję należytego prowadzenia przekazanego jej jako następcy gospodarstwa rolnego (…) Rozważając w tym aspekcie, w związku z treścią zagadnienia prawnego, dopuszczalność zastosowania do tej umowy przepisów art. 898-900 k.c. o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Przepisy te bowiem pozostają w ścisłym związku z charakterem prawnym darowizny, której wyłącznym celem jest dokonanie przysporzenia na rzecz obdarowanego bez ekwiwalentu (causu donandi). Tymczasem przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na zasadach i w trybie ustawy, choć następuje nieodpłatnie zmierza do realizacji wyżej przytoczonych celów socjalnych i gospodarczych”.

Również po wejściu w życie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników zapoczątkowany wcześniej kierunek wykładni omawianych umów o przekazaniu gospodarstwa rolnego znalazł potwierdzenie w orzecznictwie. W szczególności podkreślano, że treść przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. nadal wskazuje na zamiar odróżnienia tej umowy od umów uregulowanych w Kodeksie cywilnym (np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1991 r. III CZP 4/91).

Skoro wskazana umowa nie jest darowizną w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego to w sposób odrębny i odmienny zostały uregulowane kwestie związane ze zwrotem gospodarstwa rolnego.

Do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przekazanie gospodarstwa następcy nie mogło być przez rolnika odwołane i nie było również możliwe rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy z mocy orzeczenia sądu. Możliwość ta powstała dopiero z dniem wejścia w życie przepisu art. 119 ust. 2 ustawy – Na żądanie rolnika, który nieodpłatnie przekazał gospodarstwo rolne następcy przed wejściem w życie ustawy, sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę, jeżeli zachodzi jedna z przyczyn określonych w art. 89 pkt 1-3.

W świetle przywołanej regulacji, zwrot gospodarstwa rolnego przekazanego nieodpłatnie w oparciu o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin może nastąpić wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu i skutkiem rozwiązania przez sąd takiej umowy jest wygaśnięcie stosunku umownego i przeniesienie na zbywcę własności tego gospodarstwa, bez konieczności inicjowania innych postępowań ( tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 maja 1993 roku, III CZP 9/93).

Tego rodzaju roszczenie nie było przedmiotem niniejszego postepowania, albowiem strona powodowa wystąpiła z żądaniem jakościowo odmiennym, które przy uwzględnieniu poczynionych wyżej uwag nie mogło zostać uwzględnione.

Przedstawiona powyżej argumentacja nie była jedyną, jaka przemawiała za koniecznością oddalenia powództwa. W ocenie Sądu Okręgowego nawet przy założeniu, że strona powodowa wystąpiła z żądaniem rozwiązania umowy, to podlegałoby ono oddaleniu, z tego względu, że przedmiotowe roszczenie przysługuje wyłącznie zbywającemu gospodarstwo – rolnikowi. Nieodłączną cechą umowy przekazania jest zastrzeżone dla rolnika i jego rodziny gwarancje w zakresie utrzymania i spędzenia reszty życia w godziwych warunkach. Wynikające z umowy oraz ustawy obowiązki następcy są adresowane. Odpowiadające tym obowiązkom uprawnienia rolnika przybierają zatem postać praw przynależnych tylko jemu i tylko przez wzgląd na jego interes osobisty ustawodawca dopuścił możliwość rozwiązania umowy w art. 119 ust. 2 ustawy. W związku z powyższym w judykaturze Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd, który Sąd Okręgowy podziela, że uprawnienie wynikające z art. 119 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, gaśnie z chwilą śmierci zbywającego rolnika i nie podlega dziedziczeniu. Sąd Najwyższy w przywołanym wyżej orzeczeniu z dnia 13 września 2001 roku, II CKN 642/00 wskazał, że „ roszczenie rolnika o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego jest prawem ściśle związanym z jego osobą i jako takie nie podlega dziedziczeniu (art. 922 § 2 k.c.). Z braku ustawowego uregulowania nie jest to także prawo, które przechodzi na oznaczone osoby. W rezultacie, prawo to gaśnie z chwilą śmierci rolnika”.

Uzasadniając rozstrzygniecie zawarte w punkcie 1, wskazać należy, iż cechą charakterystyczną procesu cywilnego odróżniającego go od innych rodzajów procesu, a również postępowania nieprocesowego jest tzw. zasada dwustronności. Polega ona na tym, że w każdym procesie cywilnym muszą występować dwie strony tj. ogólnie ujmując, strona powodowa, która występuje z powództwem w poszukiwaniu ochrony prawnej i strona pozwana, będąca stronom wobec której powództwo jest skierowane. Strony w procesie są zawsze dwie, nawet wtedy gdy mamy do czynienia w wielością podmiotów po obu stronach. Istnienie dwóch stron procesowych, jest warunkiem toczenia się procesu do tego stopnia, że postępowanie będące w toku, a w którym ów warunek na skutek kumulacji stron procesu przestał występować, podlega umorzeniu. Przykładowo, sytuacja taka ma miejsce gdy w procesie (majątkowym) po śmierci powoda pozwany staje się jego jedynym następcą prawnym albo gdy w toku procesu między dwoma osobami prawnymi dochodzi do ich połączenia (fuzji), następuje wówczas brak jednej ze stron.

W sprawie niniejszej z uwagi na śmierć powódki G. S. (2), po obu stronach procesu wystąpił ten sam podmiot. Pozwana B. P. (1), jako spadkobierca wyżej wymienionej G. S. (2) stała się jednocześnie powódką, co jest sytuacją niedopuszczalną, stąd też Sąd w tym zakresie wyrok uchylił i postępowanie umorzył, albowiem orzekanie o żądaniu B. P. (1) (jako spadkobierczyni G. S. (1)) skierowanym przeciwko niej samej było niedopuszczalne (art. 355 § 1 k.p.c.).

Natomiast w pkt.3 wyroku Sąd przyznał od Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Gryficach na rzecz adwokat A. A. kwotę 1476 zł, w tym podatek VAT tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie powodowej z urzędu w myśl art. 29 ust.1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. prawo o adwokaturze i § 6 pkt. 5 w zw. z 13 § 1 ust. 1 pkt. 1) w zw. z §20 i § 21 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 461 oraz z 2015 r. poz. 616 i 1079).

SSO Karina Marczak SSO Tomasz Szaj SSR (del.) Grzegorz Orlonek