Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 października 2017 roku

Sąd Rejonowy w Zgierzu, I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia SR Ewelina Iwanowicz

Protokolant: Patrycja Łuczak

po rozpoznaniu w dniu 25 września 2017 roku w Zgierzu na rozprawie sprawy

z powództwa D. B.

przeciwko V. L. Towarzystwu (...) z siedzibą w W.

o zapłatę

1.  zasądza od V. L. Towarzystwa (...) z siedzibą w W. na rzecz D. B. kwotę 25.197,32 (dwadzieścia pięć tysięcy sto dziewięćdziesiąt siedem 32/100) złotych
z odsetkami ustawowymi od dnia 6 września 2013 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 roku do dnia zapłaty;

2.  oddala powództwo w pozostałym zakresie;

3.  zasądza od V. L. Towarzystwa (...) z siedzibą w W. na rzecz D. B. kwotę 3.677,00 (trzy tysiące sześćset siedemdziesiąt siedem) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu;

4.  nakazuje pobrać od V. L. Towarzystwa (...) z siedzibą w W. na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Rejonowego w Zgierzu kwotę 2.546,96 (dwa tysiące pięćset czterdzieści sześć 96/100) złotych tytułem zwrotu kosztów sądowych poniesionych tymczasowo
ze Skarbu Państwa-Sądu Rejonowego w Zgierzu.

Sygn. akt I C 953/16

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 28 maja 2016 r. skierowanym przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W. powód D. B. wniósł
o nakazanie pozwanemu, aby zapłacił na rzecz powoda kwotę 25.189 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 6 września 2013 r. do dnia zapłaty oraz koszty procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, iż pozwany po rozwiązaniu umowy pobrał ze zgromadzonej przez powoda sumy kwotę 25.198 zł, a wypłacił powodowi 10.798,18 zł z tytułu świadczenia wykupu, na podstawie postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia stanowiących niedozwolone klauzule umowne.

(pozew k. 4-17)

W dniu 15 września 2015 r. referendarz sądowy wydał nakaz zapłaty uwzględniający powyższe powództwo.

(nakaz zapłaty – k. 73)

W sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwane Towarzystwo (...) wniosło
o oddalenie powództwa i zasądzenie od powoda kosztów procesu. Pozwany podniósł, iż
w ogóle nie pobiera opłaty likwidacyjnej, zaś powód był informowany o warunkach umowy zarówno przed jak i po jej zawarciu i miał termin 30 dni na odstąpienie od umowy. Roszczenie powoda stanowi natomiast naruszenie art. 5 k.c., gdyż zawarł umowę świadomie, znając jej warunki. Pozwany podniósł, że nie jest związany powołanymi w uzasadnieniu pozwu wyrokami Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Pozwany zarzucił, że powód nie udowodnił, aby kwestionowane postanowienia nie dotyczyły sformułowanych w sposób jednoznaczny głównych świadczeń stron. Świadczenie wykupu, obok świadczenia dożycia
i świadczenia na wypadek śmierci jest natomiast jednym z trzech świadczeń głównych. Powód dodał, iż kwestionowane postanowienia załącznika nr 1 do OWU nie kształtują również praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami
i jednocześnie nie naruszają rażąco jego interesów.

(sprzeciw – k. 77-87v)

Ostatecznie na terminie rozprawy w dniu 25 września 2017 r. powód poparł powództwo, a pełnomocnik pozwanego wniósł o jego oddalenie i zasądzenie kosztów procesu.

(protokół rozprawy – k. 296)

Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny:

21 listopada 2009 r. D. B. złożył pisemne wnioski o zawarcie umowy
na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym ze składką regularną M. (...). W treści wniosków o zawarcie umów powód oświadczył, że przed zawarciem umów otrzymał i zapoznał się z treścią Ogólnych Warunków Ubezpieczenia na Życie
z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym ze Składką Regularną M. (...) o indeksie (...) oraz Regulaminem Ubezpieczeniowych Funduszy Kapitałowych o indeksie (...)- (...).

(bezsporne, nadto poświadczone za zgodność z oryginałem kopie wniosków – k. 18-20, k. 95
-96, k. 99-100)

Przedstawiciel ubezpieczyciela przyszedł do domu powoda, opisał, co powód może zyskać, mówił, że powód będzie opłacał roczne składki, a roczny zysk wyniesie 12 %. Nadto, wyjaśnił, iż powód będzie mieć doradcę, opiekuna, który będzie go instruował co do dalszego postępowania. Wówczas powód podpisał wnioski o zawarcie umowy. Uczynił to nie czytając treści wniosków. Zaufał ustnym wyjaśnieniom agenta ubezpieczeniowego. Powód nie dopytywał agenta ubezpieczeniowego o swoje obowiązki, o ryzyko inwestycyjne, w jaki sposób będą inwestowane środki klienta celem osiągnięcia zakładanego zysku.

(przesłuchanie powoda – k. 295v w zw. z k. 207-207v wyjaśnień informacyjnych)

21 listopada 2009 r. powód wpłacił na rzecz pozwanego dwa razy po 6.000 zł.

(bezsporne, a ponadto duplikaty potwierdzeń wykonania przelewu – k. 97v, k. 101v)

W dniu 13 stycznia 2010 r. D. B. jako ubezpieczający zawarł z (...) S.A. z siedzibą w W. dwie umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym ze składką regularną M. (...), co potwierdzono wystawieniem polis o numerach (...) (w której osobą ubezpieczoną była A. B.) i (...) (w której ubezpieczonym był D. B.). Ustalono dla każdej z tych umów, że okres ubezpieczenia wynosi 30 lat (początek okresu ubezpieczenia to 13 stycznia 2010 r., a koniec okresu ubezpieczenia – data dożycia to 12 stycznia (...).), a składka regularna wynosi 6.000 zł i płacona jest rocznie.

(bezsporne, nadto poświadczone za zgodność z oryginałem kopie polis – k. 98, k. 102)

Zgodnie z Ogólnymi Warunkami Ubezpieczenia na Życie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym ze Składką Regularną (...), przedmiotem umowy było życie ubezpieczonego oraz inwestowanie środków pochodzących ze składek wpłacanych z tytułu umowy w ramach ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych w okresie, na jaki umowa została zawarta. Wskazano, że celem umowy jest realizacja zysków w krótkim horyzoncie czasowym. Zakres ubezpieczenia obejmował następujące zdarzenia ubezpieczeniowe: dożycie przez ubezpieczonego Daty Dożycia, i śmierć ubezpieczonego
w Okresie Ubezpieczenia (§ 3). Umowa ulegała rozwiązaniu wskutek m.in. rozwiązania umowy przez ubezpieczającego – z dniem doręczenia do siedziby ubezpieczyciela pisemnego oświadczenia ubezpieczyciela o rozwiązaniu i wypłaty świadczenia wykupu – z dniem doręczenia wniosku o całkowitą wypłatę świadczenia wykupu (§ 10 ust. 1). Z zastrzeżeniem ust. 3, w razie rozwiązania umowy przez ubezpieczającego, ubezpieczyciel wypłacał kwotę
w wysokości Świadczenia Wykupu, zgodnie z zasadami określonymi w § 23 (§ 10 ust. 2).
W pierwszych dwóch latach polisy wartość Świadczenia Wykupu była równa Wartości Części Wolnej Rachunku i wypłacana jedynie wówczas, gdy na Rachunku Jednostek Funduszy zgromadzone były środki stanowiące Część Wolną Rachunku (§ 10 ust. 3). W przypadku przedterminowego rozwiązania umowy, na skutek w/w zdarzeń wypłacana wysokość świadczenia Wykupu w zakresie wartości Części Bazowej Rachunku uwzględnia jej pomniejszenie o koszty poniesione przez Ubezpieczyciela związane z dystrybucją
i zawarciem umowy oraz koszty związane z prowadzona przez Ubezpieczyciela działalnością gospodarczą, które w związku z przedterminowym rozwiązaniem umowy nie będą mogły zostać pokryte z opłat określonych w § 24 ust. 1, jakie byłby pobierane przez ubezpieczyciela w trakcie całego okresu, na jaki umowa została zawarta. Wypłacając Świadczenie Wykupu Ubezpieczyciel nie nalicza ani nie potrąca z wypłacanego świadczenia jakiejkolwiek kary umownej lub odstępnego związanych z przedterminowym rozwiązaniem umowy (§ 10 ust. 5). Przez świadczenie wykupu należało rozumieć kwotę świadczenia z umowy wypłacaną przez ubezpieczyciela w przypadkach określonych w OWU z przyczyn innych niż dożycie przez ubezpieczającego Dnia Dożycia, śmierci ubezpieczonego lub odstąpienie przez ubezpieczającego od umowy (§ 2 ust. 1 pkt 25). Wysokość świadczenia wykupu na dany dzień jest równa Wartości Części Wolnej Rachunku oraz określonego procentu Wartości Części Bazowej Rachunku wskazanego w ust. 15 Załącznika nr 1 do OWU (§ 23 ust. 5 OWU). Zgodnie z ust. 15 wskazanego Załącznika, w 4-tym roku polisy ubezpieczającemu wypłacano 30 % Części Bazowej Rachunku w związku z całkowitą lub częściową wypłatą Świadczenia Wykupu. Przy czym, jak wynika z § 23 ust. 1 OWU ubezpieczający ma prawo, począwszy od drugiej rocznicy polisy, wystąpić o całkowita wypłatę świadczenia Wykupu, pod warunkiem, że opłacił wszystkie składki regularne w należnej wysokości, wymagane
do dnia złożenia w/w wniosku. Wysokość kwoty całkowitej lub częściowej wypłaty Świadczenia Wykupu obliczana jest według cen jednostek funduszy z dnia wyceny danego ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego następującego nie później niż w trzecim dniu roboczym od dnia rozwiązania umowy lub odpowiednio dnia doręczenia wniosku
o częściową wypłatę Świadczenia Wykupu, z zastrzeżeniem ust. 10 oraz § 25 ust. 2 i § 29
(§ 23 ust. 9). Z tytułu zawarcia i wykonywania umowy ubezpieczyciel pobierał następujące opłaty: opłatę wstępną, opłatę za udzielenie tymczasowej ochrony ubezpieczeniowej, opłatę za ryzyko, opłatę administracyjną, opłatę za zarządzanie aktywami Rachunku Jednostek Funduszu, opłatę za zarządzanie aktywami Portfeli Modelowych, opłatę operacyjną i inne opłaty z tytułu dodatkowych usług oferowanych przez ubezpieczyciela związanych
z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi określone w szczegółowych regulaminach
(§ 24 ust. 1). Opłaty powyższe służą pokryciu kosztów związanych z obsługą
i administrowaniem umową, kosztów dystrybucji, jak również innych kosztów związanych
z prowadzona przez ubezpieczyciela działalnością gospodarczą i pobierane są poprzez odpisanie z rachunku Jednostek Funduszy odpowiedniej części środków ubezpieczającego. Jednostki Funduszy zostaną odpisane po cenach jednostek funduszy z dnia wyceny danego ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, następującego w dniu pobrania każdej z opłat
(§ 24 ust. 15).

(bezsporne, nadto poświadczona za zgodność z oryginałem kopia OWU – k. 33-51, poświadczona za zgodność z oryginałem kopia Załącznika nr 1 – k. 56-58)

W dniu zawarcia umów agent ubezpieczeniowy już nic więcej powodowi nie tłumaczył ponad to, co powiedział mu w dniu złożenia wniosków. Przed zawarciem umowy powód nie był informowany przez agenta ubezpieczeniowego o konsekwencjach rezygnacji
z umowy. Nie otrzymał tabeli z wysokością opłaty, jaka zostanie pobrana w przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy. Warunki umowy nie były negocjowane z powodem. Powód nie próbował wynegocjować na przykład wyższego zysku ponad zaproponowany przez agenta. Przedstawiciel ubezpieczyciela nie tłumaczył powodowi poszczególnych zapisów umowy, a powód o to nie dopytywał. Powód podpisał umowy ubezpieczenia nie czytając ich.

(przesłuchanie powoda – k. 295v-296 w zw. z k. 207-207v wyjaśnień informacyjnych)

D. B. wpłacał kolejne składki zgodnie z umową. Po 3 latach doszedł
do wniosku, iż więcej wpłaca ubezpieczycielowi niż zyskuje na tej inwestycji, więc zrezygnował z obu umów.

(przesłuchanie powoda – k. 295v-296 w zw. z k. 207-207v wyjaśnień informacyjnych, informacje dotyczące rachunku jednostek funduszy na 31 grudnia 2010 r. – k. 136, k. 144, informacje dotyczące rachunku jednostek funduszy na 31 grudnia 2011 r. – k. 139, k. 147, informacje dotyczące rachunku jednostek funduszy na 31 grudnia 2012 r. – k. 141-141v,
k. 149-149v)

Z dniem 12 sierpnia 2013 r. umowy uległy rozwiązaniu wobec złożenia przez powoda wniosków o całkowitą wypłatę Świadczenia Wykupu.

(bezsporne, nadto poświadczona za zgodność z oryginałem kopie pism – k. 52, k. 54)

Pismem z dnia 27 sierpnia 2012 r. powód wezwał ubezpieczyciela do podjęcia negocjacji w zakresie skutków rozwiązania przez niego umów ubezpieczenia (zwłaszcza
w zakresie opłat likwidacyjnych). W odpowiedzi towarzystwo ubezpieczeń nie znalazło podstaw do odstąpienia od zasad określonych w OWU.

(bezsporne, nadto poświadczona za zgodność z oryginałem kopia wezwania – k. 21-27, poświadczona za zgodność z oryginałem kopia potwierdzenia nadania – k. 28, poświadczona za zgodność z oryginałem kopia odpowiedzi – k. 29-30)

Na dzień rozwiązania umowy suma wpłaconych składek z tytułu umowy potwierdzonej polisą nr (...) wynosiła 18.000 zł. Powód miał zgromadzone
na koncie 18.496,49 zł (Wartość Części Bazowej Rachunku), natomiast Wartość Części Wolnej Rachunku wynosiła 0 zł.

(bezsporne, nadto poświadczona za zgodność z oryginałem kopia rozliczenia – k. 53)

Na dzień rozwiązania umowy potwierdzonej polisą nr (...) suma wpłaconych składek wynosiła 18.000 zł. Powód miał zgromadzone na koncie 17.499,69 zł (Wartość Części Bazowej Rachunku), natomiast Wartość Części Wolnej Rachunku wynosiła 0 zł.

(bezsporne, nadto poświadczona za zgodność z oryginałem kopia rozliczenia – k. 55)

W dniu 5 września 2013 r. Towarzystwo (...) przelało na rzecz powoda kwotę 5.548,95 zł z tytułu Świadczenia Wykupu z polisy nr (...) i kwotę 5.249,91 zł tytułu Świadczenia Wykupu z polisy nr (...).

(bezsporne, nadto potwierdzenia przelewu – k. 59-60)

Decyzją nr (...) z dnia 15 marca 2016 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nałożył na (...) S.A. z siedzibą
w W. obowiązek podjęcia określonych w decyzji działań w odniesieniu do aktualnie wykonywanych umów zawartych po dniu 1 stycznia 2013 r. w oparciu o wzorce umowne wymienione w decyzji, m.in. (...) z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym ze Składką Regularną M. (...)- (...). Działania te polegały m.in. na zwiększeniu części Świadczenia Wykupu ustalanej w oparciu o Część Bazową Rachunku w 1 roku trwania polisy do wartości nie niższej niż 71 % w/w Części Bazowej Rachunku i w każdym kolejnym roku obowiązywania polisy miała ona wzrastać
o 1 %. Przy czym, zmiana ta nie dotyczy Świadczenia Wykupu ustalonego w oparciu o Część Wolna Rachunku, bowiem nadal w każdym okresie wynosić ona ma 100 % Wartości Części Wolnej Rachunku. Nadto, przyjęcie tej zmiany nie wyłączało możliwości dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych na drodze sądowej, w tym w zakresie wysokości Świadczenia Wykupu.

(bezsporne, nadto kopia decyzji – k. 161-200v)

21 października 2016 r. pozwany zmienił firmę, pod którą działa z (...) Spółka Akcyjna na V. L. Towarzystwo (...)
na (...) Spółka Akcyjna V. (...).

(bezsporne, nadto kopia odpisu pełnego z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego – k. 241-251)

Łączne koszty poniesione przez pozwanego w związku z zawarciem i kontynuacją umowy nr (...) oraz umowy nr (...) do dnia ich rozwiązania zawierały się
w przedziale pomiędzy 11.750,43 zł, a 12.637,86 zł (dla każdej z umów). Koszty te miały pośredni wpływ na wysokość Świadczenia Wykupu poprzez pobierane opłaty oraz poprzez ustalenie procentu Wartości Części Bazowej Rachunku, o którym mowa w ust. 15 załącznika nr 1 do OWU. Podejście zastosowane przez pozwanego do wyznaczenia Wartości Wykupu było uzasadnione (wynikało z pokrywania kosztów początkowych, w tym kosztów akwizycji poniesionych przez pozwanego). W przypadku, gdyby wartość rachunku przeznaczona
do wypłaty byłaby równa 100 % wartości rachunku, w większości (jeśli nie we wszystkich) rozwiązywanych przed terminem umów, pozwany poniósłby stratę.

(pisemna opinia biegłego aktuariusza – k. 265-288, poświadczone za zgodność z oryginałem kopie zestawienia kosztów – k. 103-109, k. 110-117, zestawienia kosztów prowizji wypłaconej agentowi – k. 118-120, k. 127-129, wyciągi z raportu prowizyjnego – k. 121-122, k. 130, faktury VAT z tytułu pośrednictwa ubezpieczeniowego – k. 123, k. 125, k. 131, k. 133, potwierdzenia przelewów – k. 124, k. 126, k. 132, k. 134)

Powód ma 38 lat, jest z zawodu rolnikiem. Posiada wykształcenie średnie. Pozostaje
w gospodarstwie domowym z żoną i dwójką dzieci. Utrzymują się z rolnictwa i pomocy rodziców. Otrzymują świadczenie „Rodzina 500 +”.

(przesłuchanie powoda – k. 295v)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie zebranych dowodów uznanych
za wiarygodne.

Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego aktuariusza, na co pełnomocnik powoda zgłosił zastrzeżenie w trybie art. 162 k.p.c. polegające na naruszeniu art. 227 k.p.c. poprzez dopuszczenie dowodu na okoliczności niemające znaczenia dla rozstrzygnięcia i zawarte
w dokumentach załączonych do akt sprawy. Ze stanowiskiem tym nie sposób się zgodzić. Pozwany złożył zestawienie kosztów związanych z zawarciem umowy, jednakże jest to jedynie dokument prywatny stanowiący dowód na to, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie określonej treści. Ustalenie rzeczywistych kosztów związanych z zawarciem umowy wymagało natomiast wiadomości specjalnych. Dowód został ponadto dopuszczony
na okoliczność prawidłowości ustalenia sposobu obliczania świadczenia wykupu oraz wpływu tak ukształtowanych postanowień na sytuację finansową pozwanego i innych ubezpieczających w umowach ubezpieczenia z funduszem kapitałowym, co również wymagało wiadomości specjalnych.

Dodać należało, iż biegły w opinii zastrzegł, iż wydając ją i formułując odpowiedzi
na pytania zawarte w tezie dowodowej nie odnosił się do prawidłowości procesu sprzedaży, przekazanych bądź nieprzekazanych klientom informacji na temat ubezpieczenia na życie
z funduszem kapitałowym ze składką regularną czy na temat ryzyk związanych z tym ubezpieczeniem oraz kwestii jednoznaczności i klarowności zapisów umownych. Okoliczności te były zaś, jako istota sporu w niniejszej sprawie, przedmiotem badania Sądu,
o czym będzie mowa szczegółowo w dalszej części uzasadnienia.

Sąd Rejonowy zważył, co następuje:

Powództwo podlegało uwzględnieniu niemalże w całości.

W niniejszej sprawie bezspornym było, że powód będący konsumentem w rozumieniu art. 22 ¹ k.c. zawarł z pozwanym Towarzystwem (...), którego przedmiotem działalności zgodnie z wpisem do KRS jest m.in. ubezpieczenia na życie związane
z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, umowy ubezpieczenia na życie
z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi ze składka regularną. Strony zgodne były również co do faktu, że umowy ubezpieczenia zostały rozwiązane z dniem 12 sierpnia 2013 r. na skutek złożenia przez ubezpieczającego wniosku o całkowitą wypłatę Świadczenia Wykupu. Przedmiot sporu stanowiła kwestia, czy pozwany miał prawo naliczyć i wypłacić powodowi Świadczenie Wykupu stanowiące zaledwie około 30 % wpłaconych przez niego tytułem składek na ubezpieczenie środków w związku z rozwiązaniem umowy oraz zatrzymać pozostałą część.

W toku procesu powód powołał się na fakt inkorporowania do treści umowy niedozwolonych postanowień umownych w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., w związku z czym zadaniem Sądu było zbadanie treści postanowień tejże umowy oraz stosowanego przez stronę pozwaną wzorca umownego, zaś kontrola ta miała charakter incydentalny, albowiem dotyczyła łączącej strony postępowania umowy.

Kontrola incydentalna polega na badaniu treści postanowień konkretnej umowy
i przy założeniu, że postanowienia kontrolowanej umowy mogą być lub są zaczerpnięte
z wzorca umowy, pośrednio skutkuje również kontrolą postanowień samego wzorca. Ma ona na celu ochronę indywidualnych interesów konsumenta a jej następstwem nie jest eliminacja niedozwolonego postanowienia wzorca umowy z obrotu, a jedynie stwierdzenie - na potrzeby konkretnej sprawy między konsumentem, a jego kontrahentem - że konsument w ramach umowy zawartej z kontrahentem nie jest związany konkretnym postanowieniem umowy. Drugi rodzaj kontroli skierowany jest wprost na treść postanowień wzorca. Kontrola taka dokonywana jest niezależnie od tego, czy doszło do zawarcia umowy między stronami, ponieważ jej punktem odniesienia nie jest żadna konkretna umowa (konkretny stosunek prawny) i jej postanowienia, lecz wyłącznie wzorzec umowy stosowany przez uczestnika obrotu i treść postanowień tego wzorca (tzw. kontrola abstrakcyjna). Jest to kontrola dokonywana do od 16 kwietnia 2016 r. przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
w postępowaniu odrębnym w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy
za niedozwolone. W ramach nowego modelu abstrakcyjnej kontroli wzorców umów to Prezes UOKiK wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, a od jego decyzji przysługuje odwołanie do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Kontrola ta jest dokonywana według przepisów o postępowaniu w sprawach z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego.
W przeciwieństwie do kontroli incydentalnej, której skutkiem jest wyłącznie stwierdzenie bezskuteczności konkretnego postanowienia umowy na podstawie art. 385 ¹ § 1 k.c., konsekwencją dokonania kontroli abstrakcyjnej jest wyeliminowanie z obrotu postanowień wzorca umowy, które z dużym prawdopodobieństwem w większości umów z konsumentami powinny być zakwalifikowane jako klauzule abuzywne. Kontrola incydentalna jest dokonywana przez sąd w celu udzielenia ochrony indywidualnemu interesowi konsumenta, zaś wyrok wydany przez sąd wiąże tylko strony danego postępowania. Natomiast celem kontroli abstrakcyjnej jest ochrona interesu publicznego w postaci zbiorowego interesu konsumentów, przy czym pośrednio może dojść do realizacji indywidualnego interesu konsumenta, który wystąpił z powództwem.

Przepis art. 479 ⁴³ k.p.c. rozszerza prawomocność wyroku wydanego w sprawie
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone na osoby trzecie. Skutek
tzw. prawomocności rozszerzonej powstaje w chwili wpisania treści postanowienia wzorca umowy do rejestru postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone. Pomimo uchylenia powyższego przepisu z dniem 17 kwietnia 2016 r. na mocy ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 1634), powyższy przepis nadal ma zastosowanie z uwagi na brzmienie art. 9 ustawy nowelizującej, zgodnie z którym, w odniesieniu do postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umów uznanych
za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ k.p.c., stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu dotychczasowym, nie dłużej jednak niż przez 10 lat
od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy.

W niniejszej sprawie przywoływane przez powoda wyroki w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, a zwłaszcza wyrok Sądu Okręgowego
w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z 7 października 2011 r., sygn. akt XVII AmC 1704/09, nie dotyczą kwestionowanych postanowień stosowanych z umowach zawieranych przez pozwane Towarzystwo (...) z konsumentami, a odnoszących się do świadczenia wykupu, lecz do opłaty likwidacyjnej. Powołana przez powoda decyzja
nr (...) z dnia 15 marca 2016 r. Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów również nie obejmuje kwestionowanych postanowień, gdyż znajduje ona zastosowanie do umów zawartych po dniu 1 stycznia 2013 r. Tym nie mniej, w treści decyzji odniesiono się do analogicznych postanowień dotyczących świadczenia wykupu. Prezes UOKiK, po stwierdzeniu spełnienia przesłanek art. 24 ust. 1 ustawy o ochronie konkurencji
i konsumentów nakazał ubezpieczycielowi m.in. zwiększenie świadczenia wykupu w Części Bazowej Rachunku w 1 roku trwania polisy do wartości nie niższej niż 71 % oraz podnoszenie jej w następnych latach o 1 %.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem
nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (§ 2). Nie uzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy,
na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to
do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi
przez kontrahenta (§ 3), zaś ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje (§ 4).

Analizowana umowa jest umową mieszaną z elementami klasycznego modelu umowy ubezpieczenia na życie i postanowieniami charakterystycznymi dla umów, których celem jest inwestowanie kapitału, jednakże, wobec szerokiej definicji umowy ubezpieczenia zawartej
w art. 805 k.c., umowę taką należy traktować nadal jako umowę ubezpieczenia. W ocenie Sądu, w rozpoznawanej sprawie nie może zostać uznane za główne świadczenie ubezpieczyciela – tzw. „świadczenie wykupu”, obliczane zgodnie z § 23 OWU. Przez główne świadczenia stron należy rozumieć elementy umowy decydujące o jej charakterze, bez których uzgodnienia nie doszłoby do jej zawarcia, stanowiące essentialia negotii danej umowy. Za główne świadczenia stron umowy ubezpieczenia na życie uznać należy ze strony ubezpieczyciela – wypłatę świadczenia na wypadek śmierci ubezpieczonego albo dożycia przez niego do określonego momentu, a ze strony ubezpieczającego – zapłatę składek ubezpieczeniowych. Nie można zatem na gruncie OWU i umowy - uznać zapisów dotyczących uprawnienia do zatrzymania części środków przez zakład ubezpieczeń
i zastosowanie swoistej sankcji umownej (zmniejszenia wartości wypłacanych środków
o procentowo wyliczoną wartość) za główne świadczenie stron. Świadczenie wykupu jest to jedynie świadczenie uboczne zastrzeżone na wypadek zakończenia stosunku ubezpieczenia przed uzgodnionym terminem.

Zdaniem Sądu, oceny tej nie zmienia fakt, iż przedmiotowa umowa obowiązywała ponad 3 lata i w 4-tym roku Świadczenie Wykupu wynosiło 30 %, a zatem faktycznie istniało jakieś świadczenie do wypłaty obok Świadczenia z tytułu śmierci i Świadczenia z tytułu dożycia, ponieważ w dalszym ciągu chodziło o wskazanie, jaką kwotę zatrzymuje ubezpieczyciel po potrącaniu jej z kwoty stanowiącej jego świadczenie główne. Inaczej rzecz ujmując, opłata za całkowity wykup wartości polisy wynosi w 4-tym roku polisy 70 % jej wartości, a nie jest świadczeniem głównym opłata dodatkowa, mająca charakter zbliżony
do kary umownej czy do odstępnego.

W niniejszej sprawie kwestionowane postanowienia nie były uzgodnione
z ubezpieczającym indywidualnie. Powód przyznał, iż ograniczył się do wysłuchania ustnej oferty przedstawionej mu przez przedstawiciela ubezpieczyciela i jej zaakceptowania. Przed zawarciem umowy nie miały miejsca żadne negocjacje pomiędzy stronami dotyczące jej warunków.

Wniosek o zawarcie umowy ubezpieczenia na życie zawierał, co prawda, adnotację, iż jednocześnie z podpisaniem wniosku zainteresowany zapoznał się m.in. z ogólnymi warunkami ubezpieczenia, tym nie mniej w toku procesu powód zaprzeczył, aby przedstawiciel ubezpieczyciela wytłumaczył mu konsekwencje przedterminowego rozwiązania umowy. W ocenie Sądu, podpisy nakreślone przez powoda mają charakter wyłącznie formalny. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, iż powód polegał
na wyjaśnieniach oraz zapewnieniach pośrednika przy podejmowaniu decyzji o zawarciu umowy ubezpieczenia. W omawianym stanie faktycznym nie sposób postawić znaku równości pomiędzy oświadczeniem o zapoznaniu się z ogólnymi warunkami ubezpieczenia,
a zrozumieniem ich treści. Aspekt informacyjny ma doniosłe znaczenie z uwagi na nadal niezadowalający poziom wiedzy i świadomości prawnej konsumentów jako słabszej
w stosunku do profesjonalnego kontrahenta strony stosunku zobowiązaniowego. Wyjaśnienie konsumentowi w postanowieniach OWU mechanizmu wyliczania świadczenia wykupu pozwoliłoby realnie ocenić ubezpieczającemu wszystkie aspekty proponowanej przez pośrednika umowy ubezpieczenia i ocenić, czy zawarcie umowy jest dla konsumenta rzeczywiście korzystne z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mogą nastąpić
w przyszłości, a które mogą go skłonić do ewentualnego wcześniejszego rozwiązania tej umowy. Powód został o oferowanej umowie poinformowany przez agenta ubezpieczeniowego wadliwie oraz nierzetelnie, bowiem skupił się on na przedstawieniu potencjalnych zysków, które mógłby osiągnąć ubezpieczony, z pominięciem ponoszonego przez niego ryzyka finansowego. Nie mniej dopełnienie tegoż obowiązku nie leżało wyłącznie w zakresie kompetencji agenta, ale i ubezpieczyciela.

Należy również wskazać, iż powód jest rolnikiem ze średnim wykształceniem. Nie jest osobą zorientowaną w przepisach o działalności ubezpieczeniowej, ocenie ryzyka długoterminowych inwestycji ani biegły w nazewnictwie, którym posługuje się pozwany jako profesjonalista. Zresztą nawet legitymowanie się przez przeciętnego konsumenta odpowiednim do modelu konsumenta z art. 2 pkt 8 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r.
o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 171, poz. 1206) poziomem wiedzy nie wyklucza możliwości wprowadzenia go w błąd przez przedsiębiorcę
co do oferowanego mu produktu lub usługi.

Powód wprawdzie już po podpisaniu wniosku o zawarcie umowy ubezpieczenia,
po zapoznaniu się z OWU, mógł odstąpić od umowy ubezpieczenia w określonym terminie
(§ 31 OWU), czym uchroniłby się od negatywnych skutków podjęcia wieloletniej inwestycji kapitału, nie mniej jednak, zapewnienia pośrednika ubezpieczeniowego nie wzbudziły
w powodzie wątpliwości uzasadniających potrzebę wnikliwej interpretacji zapisów ogólnych warunków ubezpieczenia. Tym bardziej, iż pozwany nie przedstawił dowodów, w tym
z zeznań świadków, celem wykazania, iż powód zrozumiał mechanizmy finansowe spornej umowy reprezentowanej przez agenta Towarzystwa (...), w szczególności zasady wyliczania Świadczenia Wykupu.

Świadczenie Wykupu jest tak niskie, że ubezpieczyciel zatrzymuje znaczną część składek, co należy uznać za niedopuszczalne z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Rezygnacja przez ubezpieczonego z dalszego wnoszenia składek ubezpieczeniowych (w rozpatrywanym okresie) skutkowało utratą większości środków, jakie zostały uzyskane poprzez wykup jednostek funduszy. Z powyższego wynika, iż ubezpieczyciel przewidział dla ubezpieczonego swoistą sankcję za rezygnację
z kontynuowania umowy bez powiązania jej z realnie poniesionymi wydatkami, w przypadku zawarcia ubezpieczenia na rzecz konkretnej osoby, przy czym owo zastrzeżenie ma charakter uniwersalny tzn. jest całkowicie niezależne od wartości posiadanych przez ubezpieczonego jednostek uczestnictwa. Rekompensowanie potencjalnych szkód finansowych wynikających
z wiążących pozwane Towarzystwo (...) umów nie powinno obciążać konsumentów, do czego stanowisko strony pozwanej zmierza. Nie można zatem stwierdzić, że roszczenie powoda stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego.

Należy również wskazać, że pomimo, iż biegły aktuariusz stwierdził, że zasady ustalania świadczenia wykupu są uzasadnione ekonomicznie, biorąc pod uwagę ewentualną stratę, jaką ponieść może pozwany, nie analizował kwestii wypełnienia przez pozwanego obowiązków informacyjnych i klarowności kwestionowanych postanowień. W ocenie Sądu, ubezpieczyciel nie może natomiast ze składek ubezpieczonego pokrywać kosztów poniesionych przez siebie z tytułu prowizji dla agenta - nie są to bowiem koszty związane
z konkretną umową ubezpieczenia, ale koszty własne ubezpieczyciela, koszty ogólne prowadzenia przezeń działalności: ubezpieczony nie ma bowiem na nią wpływu i nie jest stroną umowy zawartej przez ubezpieczyciela z agentem. Zgodnie z art. 761 ³ k.c. i 761 ⁴ k.c., jeżeli umowa zawarta pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczonym agentem ma być wykonywana częściami, agent nabywa prawo do prowizji w miarę wykonywania tej umowy. Natomiast w razie rozwiązania umowy z przyczyn nie leżących po stronie ubezpieczyciela (tak jak w niniejszej sprawie) - agent nie może żądać prowizji, a prowizja już wypłacona podlega zwrotowi. Wprawdzie są to przepisy semiimperatywne, ale nawet jeżeli umowa pomiędzy ubezpieczycielem a agentem zawiera postanowienia korzystniejsze dla agenta, to ubezpieczony nie może ponosić skutków takiej postawy ubezpieczyciela. Jak wynika przy tym z analizy zestawienia kosztów poniesionych przez pozwanego w związku z obiema umowami zawartymi z powodem, w pierwszym roku obowiązywania umowy wypłacono agentowi prowizję wynoszącą blisko 1,5 rocznej składki. Należy również wskazać, iż znaczna część kosztów funkcjonowania pozwanego oraz jego ryzyko są pokrywane przez konsumenta w ramach szeregu innych opłat pobieranych przez pozwanego określonych w ogólnych warunkach umowy, takich jak opłata za zarządzanie aktywami, opłata administracyjna czy opłata za ryzyko ubezpieczeniowe. Wysokość Świadczenie Wykupu powinna być uzależniona jedynie od kosztów jakie pozwany ponosi w związku z wygaśnięciem umowy ubezpieczenia
i wykupem jednostek funduszy. Tymczasem, przy określeniu wysokości tej „opłaty” strona pozwana bierze pod uwagę wszystkie koszty jej działalności, w większości już pokryte przez ubezpieczonego w ramach innych opłat, np. wysokie koszty akwizycji.

Wobec powyższego, w ocenie Sądu, omawiane postanowienia umowne kształtują prawa i obowiązki powoda w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy jako konsumenta. Nadto kształtują prawa i obowiązki stron w sposób niewspółmierny, albowiem, wbrew konstrukcji Świadczenia Wykupu sugerującej, jakoby ubezpieczający otrzymywał od ubezpieczyciela jakieś świadczenie, a nie jak
w rzeczywistości, że to ubezpieczyciel zatrzymuje dla siebie przeważającą część (a nawet w dwóch pierwszych latach polisy całość) środków wpłaconych przez ubezpieczającego, ukształtowana została wyłącznie na rzecz strony pozwanej, co stanowi rażące naruszenie interesów konsumenta poprzez nieuzasadnioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść.

Podsumowując, w niniejszym postępowaniu powód wykazał, że klauzula zawarta
w § 23 ogólnych warunków ubezpieczenia i ust. 15 Załącznika nr 1 jest klauzulą niedozwoloną.

Skutkiem prawnym zaistnienia niedozwolonego postanowienia umownego jest częściowa bezskuteczność, polegająca na tym, że postanowienie umowne uznane
za niedozwolone staje się bezskuteczne (verba legis „nie wiąże” – art. 385 ¹ § 2 k.c.), natomiast w pozostałym zakresie umowa jest wiążąca. Innymi słowy „brak związania” postanowieniem umownym na skutek uznania go za niedozwolone nie oznacza nieważności czy bezskuteczności umowy w całości, a jedynie w określonym zakresie (art. 385 ¹ § 2 k.c.).

Wobec powyższego, Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 25.197,32 zł nienależnie pobraną przez pozwanego w ramach tzw. świadczenia wykupu. Jak wynika z akt sprawy, z tytułu obu umów ubezpieczenia zawartych przez strony, powód zgromadził
na swoim koncie łącznie 35.996,18 zł. Pozwany wypłacił powodowi w sumie 10.798,86 zł. Na rzecz powoda należało zatem zasądzić różnicę wskazanych kwot, tj. 25.197,32 zł.
W pozostałym zakresie powództwo co do kwoty głównej podlegało oddaleniu.

Na marginesie dodać należało, iż gdyby nawet wbrew powyższym rozważaniom uznać, iż Świadczenie Wykupu stanowiło świadczenie główne, które nie może podlegać kontroli pod kątem abuzywności, to i tak zatrzymana przez pozwanego z tego tytułu kwota podlegałaby zwrotowi na rzecz powoda, bowiem zastosowanie Świadczenia Wykupu prowadziłoby do obejścia prawa i jako takie byłoby nieważne. Kontrola takiego świadczenia głównego miałaby wówczas oparcie w art. 5 k.c., art. 58 k.c. i art. 353 ¹ k.c., a zwrot świadczenia w przepisach art. 410 k.c. w zw. z art. 405 k.c. (tak Sąd Okręgowy w Łodzi
w uzasadnieniu wyroku z dnia 29 czerwca 2017 r., sygn. akt III Ca 540/17, portal orzeczeń SO w Łodzi).

O odsetkach Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c. Umowa została rozwiązana
w dniu 12 sierpnia 2013 r. W dniu 5 września 2013 r., po wcześniejszym wezwaniu przez powoda do wypłaty, pozwany wypłacił powodowi 10.798,86 zł. Sąd zasądził zatem odsetki, zgodnie z żądaniem pozwu, od dnia 6 września 2013 r., gdyż już wówczas powód opóźniał się ze zwrotem nienależnie zatrzymanej kwoty.

Mając jednakże na uwadze, iż wyrok w niniejszej sprawie został wydany w dacie obowiązywania znowelizowanych przepisów w zakresie odsetek określonych w Kodeksie Cywilnym, niezbędnym było uwzględnienie przedmiotowych zmian w treści wyroku. Zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 9 października 2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 1830) art. 481 k.c. otrzymał, począwszy od jego § 2, następujące brzmienie: Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Nadto, w dodanych § 2 ¹-2 ⁴ powołanego przepisu, wskazano, iż: maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie) (§ 2 ¹); jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie (§ 2 ²); postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, także
w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy (§ 2 ³); Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych
za opóźnienie (§ 2 ⁴).

W dotychczasowym brzmieniu powołanego art. 481 k.c., wskazywano jedynie,
iż odsetki za opóźnienie, w przypadku, gdy ich wysokość nie była z góry oznaczona, równe są wysokości odsetek ustawowych. W przypadku natomiast, gdy wierzytelność była oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel mógł żądać odsetek
za opóźnienie według tej wyższej stopy.

W myśl art. 56 powołanej ustawy nowelizującej do odsetek należnych za okres kończący się przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Zgodnie natomiast z art. 57 tejże ustawy, z wyjątkiem art. 50, art. 51 i art. 54, wchodzi ona w życie z dniem 1 stycznia 2016 r.

Powyższe rozróżnienie odsetek zasądzonych w wyroku jest tym bardziej uzasadnione, iż do 31 grudnia 2015 r. Kodeks cywilny posługiwał się jednakowym pojęciem odsetek ustawowych na oznaczenie odsetek kapitałowych (art. 359 § 2 k.c.) i odsetek za opóźnienie (art. 481 § 1 i § 2 k.c.) oraz miały one jednakową wysokość, podczas gdy od 1 stycznia 2016 r. funkcjonują w tej ustawie dwa pojęcia, a mianowicie odsetek ustawowych i odsetek ustawowych za opóźnienie, a nadto drugie z nich są wyższe od pierwszych.

Mając na uwadze powyższe, koniecznym było zasądzenie odsetek począwszy
od wskazanej powyżej daty do dnia 31 grudnia 2015 r. (tj. dnia poprzedzającego wejście
w życie przedmiotowej ustawy nowelizującej, w zakresie przepisów dotyczących odsetek określonych w kodeksie cywilnym) w wysokości odsetek ustawowych, określonych
w art. 481 k.c. w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2016 r., które wynosiły do 22 grudnia 2014 r. 13 % rocznie, a od 23 grudnia 2014 r. 8 %, a od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty, odsetek ustawowych za opóźnienie, o których mowa w art. 481 k.c. w aktualnym brzmieniu, które wynoszą obecnie 7 % w skali roku.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 100 zd. 2 k.p.c., zasądzając na rzecz powoda 1.260 zł opłaty sądowej, 2.400 zł wynagrodzenia pełnomocnika i 17 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.

Na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 623 ze zm.) w zw. z art. 100 zd. 2 k.p.c. Sąd nakazał pobranie od pozwanego 2.546,96 zł tytułem wynagrodzenia biegłego poniesionego tymczasowo przez Skarb Państwa – Sąd Rejonowy w Zgierzu (k. 289).