Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 czerwca 2018 r.

Sąd Okręgowy w Krakowie II Wydział Cywilny - Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 8 czerwca 2018 r. w Krakowie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa M. L.

przeciwko (...) Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą
w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Rejonowego w Wieliczce

z dnia 10 października 2017 r., sygn. akt I C 1460/17

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Wieliczce do ponownego rozpoznania.

SSO Katarzyna Serafin-Tabor

Sygnatura akt II Ca 442/18

UZASADNIENIE

Niniejsza sprawa rozpoznana była przez Sąd Rejonowy oraz Sąd Okręgowy w postępowaniu uproszczonym. Z uwagi na fakt, iż Sąd II instancji nie prowadził w sprawie postępowania dowodowego uzasadnienie wyroku zawierać będzie jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej orzeczenia z przytoczeniem przepisów prawa, na zasadzie
art. 505 ¹³ § 2 k.p.c.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódki zasługiwała na uwzględnienie.

W realiach niniejszej sprawy powódka domagała się ustalenia, że postanowienia zawarte w § 15 ust 5 Ogólnych Warunków łączącej strony umowy (...) (dalej jako „OWU”), § 16 ust 1 OWU, a także tabela zawarta w pkt 14 Załącznika do OWU stanowią niedozwolone klauzule umowne, a w konsekwencji nie są dla niej wiążące.

Ustalenia faktyczne istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy poczynione przez Sąd Rejonowy są prawidłowe i Sąd Okręgowy przyjmuje je za własne. Wskazać przy tym należy, że stan faktyczny niniejszej spawy był zasadniczo nie niesporny i wynikał z przedłożonych przez strony dokumentów. Istotą sporu była ocena wskazywanych przez powódkę zapisów łączącej strony umowy dotyczących ukształtowania opłaty likwidacyjnej na wypadek rozwiązania tej umowy, jako abuzywnych.

Przechodząc do merytorycznej oceny wniesionej apelacji wskazać należy iż, w ocenie Sądu Okręgowego, uzasadnione były te zarzuty apelacji, w których skarżący wskazywał na istnienie interesu prawnego powódki do żądania ustalenia bezskuteczności wskazywanych przez nią postanowień umownych kształtujących wysokość opłaty likwidacyjnej jako świadczenia należnego w przypadku rozwiązania łączącej strony umowy. O prawnej dopuszczalności powództwa o ustalenie rozstrzyga art. 189 k.p.c., który stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Z przytoczonego przepisu wynika, że powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy spełnione są dwie przesłanki merytoryczne: interes prawny oraz wykazanie prawdziwości twierdzeń powoda o tym, że dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje. Pierwsza z tych przesłanek warunkuje określony skutek tego powództwa, decydując o dopuszczalności badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda. Wykazanie zaś istnienia drugiej z tych przesłanek decyduje o kwestii zasadności powództwa. Pod pojęciem interesu prawnego rozumieć należy obiektywną w świetle obowiązujących przepisów prawnych, to jest wywołaną rzeczywistym narażeniem lub zagrożeniem określonej sfery prawnej, potrzebę uzyskania określonej treści wyroku. Za potrzebą uwzględnienia powództwa z art. 189 k.p.c. nie może zatem przemawiać subiektywnie przekonanie o posiadaniu przez powoda interesu prawnego, lecz obiektywne ustalenie istnienia stanu niepewności lub zagrożenia w zakresie dotyczącym stosunku prawnego lub prawa wskazanego w pozwie, stosunku z nim powiązanego albo podejmowania przez pozwanego działania zagrażającego tym stosunkom prawnym. Powyższe wskazuje, iż interes prawny nie istnieje w okolicznościach ukształtowanych jednoznacznie stanem prawnym i niekwestionowanymi zdarzeniami prawnymi. W tym kontekście wskazać należy, iż powódka, która nosi się zamiarem rozwiązania łączącej strony umowy ma interes prawny w ustaleniu , czy wskazane przez nią uregulowania tej umowy zawarte w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia na Życie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym Program Busola, kształtujące mechanizm ustalania opłat likwidacyjnych, które w związku z rozwiązaniem przedmiotowej umowy zobowiązana będzie uiścić na rzecz powódki strona pozwana, kształtują jej prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Skutkiem ustalenia, iż uregulowania te mają charakter abuzywny jest bowiem ich bezskuteczność w stosunku do powódki, co w sposób bezpośredni w przypadku rozwiązania łączącej strony umowy wpłynie na wysokość świadczenia wykupu , do którego spełnienia będzie zobowiązana strona pozwana. Po stronie powódki istnieje zaś niepewność czy kwestionowane przez nią postanowienia umowne znajdą zastosowanie na wypadek rozwiązania łączącej strony umowy czy też istotnie naruszają jej prawa w sposób pozwalający na uznanie, że mają charakter abuzywny. Podobnie argument Sądu Rejonowego dotyczący wpisania przedmiotowych postanowień do rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wniosek, iż nie obowiązują one powódki z mocy prawa co uzasadniać ma dodatkowo brak po jej stronie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nie jest trafny w ocenie Sądu Okręgowego. Stanowiska takiego nie podzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 23 października 2013 roku, IV CSK 142/13. Analizując podobny pogląd wyrażony w zaskarżonym skargą kasacyjną wyroku sądu apelacyjnego, Sąd Najwyższy zajął w tej kwestii odmienne stanowisko, przyjmując, że rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479 ⁴⁵ w zw. z art. 365 k.p.c.) nie wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym zapadł wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ § 2 k.p.c. W uchwale tej Sąd Najwyższy podkreślił, że kontrola abstrakcyjnego wzorca umowy nie może prowadzić do generalnego wyłączenia danej klauzuli z obrotu. Sąd Okręgowy podziela pogląd zaprezentowany w przytoczonym wyroku, stanowiący, że rzeczą sądu rozstrzygającego zarzut o niedozwolonej treści konkretnego postanowienia umowy jest rozpoznanie tego zarzutu w indywidualnym układzie faktycznym, a nie w sposób abstrakcyjny i mechaniczny. Należy przy tym podkreślić, iż klauzula zastosowana w przypadku powódki nie jest taka sama, a jedynie podobna do klauzuli wpisanej do rejestru.

Przyjęcie istnienia interesu prawnego w myśl art. 189 k.p.c., nie jest oczywiste i wymaga wszechstronnego rozważenia, ze względu na brak jego legalnej definicji. W judykaturze wskazuje się, że o jego posiadaniu można mówić, gdy zachodzi istniejąca obiektywnie, potrzeba ochrony sfery prawnej powoda. Tak pojmowany interes prawny może wynikać zarówno z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda, jak też może zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Interes prawny występuje także wtedy, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa, gdy określona sytuacja zagraża naruszeniem uprawnień przysługujących powodowi bądź też stwarza wątpliwość co do ich istnienia czy realnej możliwości realizacji. Pojęcie interesu prawnego powinno być zatem interpretowane z uwzględnieniem oceny, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, a więc czy definitywnie zakończy istniejący spór ewentualnie, czy zapobiegnie takiemu sporowi w przyszłości (por. wyroki: z dnia 2 lutego 2006 r. II CK 395/05 niepubl., z dnia 15 października 2002 r. II CKN 833/00 niepubl., z dnia 30 listopada 2005 r. III CK 277/05 niepubl., z dnia 2 sierpnia 2007 r. V CSK 163/07 niepubl., z dnia 19 lutego 2002 r. IV CKN 769/00, OSNC 2003, Nr 1, poz. 13). Na tym też polega cel procesu z powództwa z art. 189 k.p.c.

W analizowanym stanie faktycznym, mamy do czynienia z wątpliwością co do możliwości wcześniejszego wycofania środków z funduszu, bez ponoszenia nadmiernych kosztów. Zachodzi więc niepewność co do istnienia uprawnienia i realnej możliwości jego realizacji, bowiem w przypadku próby realizacji może dojść do utraty znacznej części środków. Sytuacja taka mieści się zatem w wypracowanej przez orzecznictwo Sądu Najwyższego definicji interesu prawnego. Nie ma również wątpliwości, czy wynik postępowania o ustalenie doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie oraz czy definitywnie zakończy istniejący spór. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2012 r.II CSK 252/11 “Oczekiwane przez stronę powodową w sprawie o ustalenie rozstrzygnięcie winno wywołać takie skutki między stronami, w następstwie których sytuacja prawna stron, a w szczególności powoda zostanie określona jednoznacznie i pozwoli na usunięcie przeszkód wynikających z nieoczywistej sytuacji prawnej powoda”.

W przypadku ustalenia przez sąd, że sporne klauzule jako niedozwolone nie wiążą powódki, zgodnie z art. 385 ¹ § 2 strony będą związane umową w pozostałym zakresie, a pozwany nie będzie mógł nałożyć opłaty likwidacyjnej, co definitywnie zakończy spór między stronami.

Na koniec, już na marginesie, wobec mogących rzeczywiście pojawiać się wątpliwościach należy przypomnieć, że w orzecznictwie dopuszczano szereg wyjątków od zasady, że nie ma interesu prawnego ten, kto może poszukiwać ochrony prawnej w drodze powództwa o świadczenie. Dla przykładu przywołać można także stanowisko z komentarza pod red. A. Jakubeckiego “Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-729”, opubl. LEX/el., 2018 “Stanowisko dopuszczające wyjątki znajduje aprobatę w doktrynie, gdzie podkreśla się, że nie należy zbyt rygorystycznie pojmować zasady, że powództwo o ustalenie nie jest dopuszczalne, jeżeli możliwe jest jakiekolwiek świadczenie w danym przypadku do pomyślenia. Należy bowiem kierować się względami celowości i ekonomii procesowej, zwłaszcza gdy spór dotyczy samej tylko zasady (W. Siedlecki)”. Podobny pogląd znaleźć można w komentarzu pod red. T. Erecińskiego “Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Postępowanie rozpoznawcze” opubl. WK, 2016: “Przy tym pojęcie interesu prawnego powinno być interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia należytej ochrony prawnej (por. wyrok SN z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 125/03, LEX nr 484673 oraz wyrok SN z dnia 31 stycznia 2008 r., II CSK 387/07, niepubl.). Dlatego przyjmuje się w orzecznictwie, że uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego należy pojmować elastycznie, z uwzględnieniem celowościowej jego wykładni, konkretnych okoliczności danej sprawy, szeroko pojmowanego dostępu do sądów i tego, czy w drodze innego powództwa (powództwa o świadczenie) strona może uzyskać pełną ochronę (por. wyrok SN z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02, LEX nr 391789; wyrok SN z dnia 8 lutego 2013 r., IV CSK 306/12, LEX nr 1318437; wyrok SN z dnia 22 października 2014 r., II CSK 687/13, LEX nr 1566718).”

Z uwagi na powyższe Sąd Okręgowy uznał za uzasadniony zarzut powódki, iż doszło do naruszenia art. 189 k.p.c. poprzez błędną jego wykładnię i przyjęcie braku interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie.

W konsekwencji powyższego ocenić należy, iż Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, a zatem nie ocenił czy żądanie pozwu jest uzasadnione w świetle zgłoszonego zarzutu naruszenia art. 385 ² § 1 k.c. Powyższe okoliczności skutkowały uchyleniem zaskarżonego orzeczenia i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Wieliczce z mocy art. 386 § 4 k.p.c. Przy ponownym badaniu sprawy Sąd ten dokona oceny zarzutów, w których skarżący powołuje się na abuzywność wskazanych w pozwie postanowień OWU kształtujących treść zawartej przez strony umowy, z powołaniem na treść art. 385 ¹ k.c.